Jaspers---Nowoczesny_trojpodzial.pdf

CZEŚĆ PIERWSZA

112

CZĘŚĆ DRUGA

NOWOCZESNY TRÓJPODZIAŁ: NAUKA, FILOZOFIA, TEOLOGIA,

W MIEJSCE DAWNEGO PRZECIWIE Ń STWA MI Ę DZY POZNANIEM

OPARTYM NA ROZUMIE l POZNANIEM OPARTYM NA WIERZE

l. NASTĘPSTWA NOWOCZESNEJ, UNIWERSALNEJ NAUKOWOŚCI DLA FILOZOFII

Niezmierzona twórczość duchowa myśli filozoficznej i teolo-

gicznej, która trwa od niemal trzech tysiącleci, jest dla nas nie

tylko przedmiotem podziwu. Zawiera bowiem prawdę, którą musimy

sobie stale przyswajać i chronić przed zapomnieniem.

Ale w całej naszej postawie myślowej, w uporządkowaniu i

strukturze naszego myślenia i poznawania, dokonała się zmiana,

skutkiem której wszystko widzimy w nowym świetle. Doszło do niej

dzięki wydarzeniu z ostatnich stuleci, które we wcześniejszych

wiekach, takŜe u Greków, miało tylko zarodkową formę. Wydarze-

niem tym jest nowoczesna nauka.

Nowoczesna nauka jest, po pierwsze, poznaniem meto-

dycznym, które posiada wiedzę o kaŜdorazowo stosowanej meto-

dzie. Po drugie, nowoczesna nauka jest niepodwaŜalnie pewna:

nikt, kto jest istotą rozumiejącą, nie moŜe odrzucić jej poznania,

nie rezygnując z prawdziwości. Po trzecie, nowoczesna nauka jest

powszechnie uznawalna, przy czym nie tylko tak, jak wszelkie

wcześniejsze poznanie, to znaczy w swych aspiracjach, lecz i fak-

tycznie: tylko poznanie naukowe krzewi się jako poznanie, w które

kaŜdy moŜe wejrzeć. Po czwarte, nowoczesna nauka jest uni-

wersalna: zajmuje się wszystkim, co występuje jako rzeczywistość

bądź moŜliwa myśl.

Doświadczenie nowoczesnej nauki rodzi postawę wewnętrzną,

którą nazywamy naukowością. Naukowość zdaje sobie sprawę nie

tylko z wiedzy, ale i z granic wiedzy, zarówno z pewności, jak i z nie-

115

NOWOCZESNY TRÓJPODZIAŁ: NAUKA, FILOZOFIA, TEOLOGIA...

114

CZĘŚĆ DRUGA

pewności; widzi dziedzinę zastosowania i przesłanki kaŜdej metody;

poznaje, Ŝe poznanie naukowe rozkwita dzięki ograniczoności i

rezygnacji, nigdy nie sięgając całości bycia.

Tam, dokąd sięga, nauka jest nieodzowna z uwagi na swą nie-

podwaŜalną uznawalność. Pomijać naukę to popadać w nieprawdzi-

wość. Jeśli rozległy obszar dostępnej dla nas prawdy leŜy poza na-

ukami (mianowicie w filozofii i w teologii), to jednak i ona przestaje

być prawdą, gdy w swych wypowiedziach narusza poznanie

naukowe.

Uniwersalna naukowość stała się moŜliwa dopiero w naszej

epoce, tu i ówdzie urzeczywistniając się jako postawa wewnętrzna.

Wprawdzie jest coraz bardziej obecna we wszystkich naukach, ale

nawet dziś nie została jeszcze powszechnie przyswojona. Uczeni i

badacze urzeczywistniają ją czasem tylko w swej własnej dziedzinie.

Myślenie, które krzewi się na forum publicznym, ma więcej z

bezkrytycznego oświecenia niŜ z tej naukowej postawy.

Uniwersalna naukowość nie jest toŜsama z uniwersalną nauką.

Przez długi czas jako uniwersalna nauka występowała filozofia —

właśnie ona kreśliła obraz świata. Jedno i drugie zmieniła

nowoczesna naukowość, która całą tradycyjną prawdę niejako prze-

niosła w inny stan. Tak jak jeden hormon potrafi przeobrazić cały

organizm, nie niszcząc go, tak nowoczesna naukowość przeobraziła

całe tradycyjne myślenie. Nie moŜna porzucać jego wielkiej, Ŝywej

prawdy. Stanowi ona fundament naszego ludzkiego bycia —

zatracilibyśmy bez niej samych siebie. Ale nowoczesna naukowość

istnieje. Bynajmniej nie jest zabójcza, jeśli urzeczywistnia swą czystą

postać. Staje się zabójcza, jeśli ją odpieramy. Albowiem w at-

mosferze nieuczciwości, w zamęcie powodowanym przez fałszywe

oświecenie, źródła filozofii i teologii, bijące z wiary, w antynauko-

wych szatach nie mogą się utrzymać.

Filozofia i teologia muszą w nowej sytuacji, jaka powstała dzię.-ki

uniwersalnej naukowości, zmienić swój kształt, swą samoświa-

domość, swe metody. Filozofia nie jest juŜ nauką. Filozofia stanowi

autonomiczne źródło, które leŜy pomiędzy nauką i wiarą w obja-

wienie. Prawda tej tezy ma zasadnicze znaczenie w kontekście

wszelkich problemów, którymi się tu zajmujemy.

(1) N o w o c z e s n y r o z w ó j n a u k i : W ostatnich wiekach

dokonano następujących kroków: Nowoczesna nauka oparła się na

sobie samej, najwyraźniej jako matematyczne przyrodoznawstwo

(reprezentantem Galileusz). Pod głębokim wraŜeniem tej nowej od-

miany poznania, które postępuje naprzód dzięki projektom mate-

matycznyrn i ich potwierdzaniu bądź obalaniu za pośrednictwem

eksperymentu i obserwacji, doszło do absolutyzacji przyrodoznaw-

stwa, które zaczęto traktować jako jedyną naukę bądź jako wzór dla

wszystkich pozostałych.

Sens nowoczesnej nauki od początku był znacznie szerszy.

Wyznacza go idea poznawania — niepodwaŜalnego, powszechnie

uznawalnego i posługującego się specyficznymi metodami — które jest

ukierunkowane na wszystko, co występuje dla nas w rzeczywistości, co

staje się przedmiotem i czym moŜe zajmować się myślenie.

Poznawanie to pozostaje zawsze cząstkowo ukierunkowane na rzeczy

w świecie i bez końca postępuje naprzód. Wiedza, którą osiągnięto na

tej drodze, rzeczywiście zdobyła teŜ powszechną akceptację, jako

cechująca się powszechnie uznawalną trafnością, w odróŜnieniu od

większości wcześniejszych twierdzeń. Na drogę tę wkroczyło nie

tylko przyrodoznawstwo matematyczne, ale takŜe biologia i historia,

ogół nauk, których nie sposób definitywnie uporządkować i zamknąć w

Ŝadnym systemie.

Wszędzie pojawiało się napięcie pomiędzy bezpośrednim od-

biorem, który oglądając i myśląc, formułuje przedstawiającą się nam

rzeczywistość, a ścisłością nauki, która wnika, badawczo docieka,

rozumie bądź ujmuje przyczynowo w stałym oddziaływaniu projektu

i realnych zjawisk — potwierdzających go bądź obalających. Tamto

widzenie spełnia się w swej bezpośredniej obecności,

CZEŚĆ DRUGA

116

117

NOWOCZESNY TRÓJPODZIAŁ: NAUKA, FILOZOFIA, TEOLOGIA...

to badanie, im wspanialej się realizuje i im przejrzyściej jest świa-

dome samego siebie, wie, Ŝe ciągle tylko podąŜa drogą, na której

najbardziej imponujące osiągnięcia zawsze pozostają jedynie ko-

lejnym krokiem, a dla najbardziej świadomych badaczy ledwie po-

czątkiem. Badaczom zaleŜało na czystym wypracowaniu naukowo

moŜliwej wiedzy.

Napięcie to do dziś ma swą podstawę w zasadniczej okolicz-

ności, która determinuje wszelkie badania. KaŜda z nowoczesnych

nauk wyrosła w przestrzeni wypełnionej przez swoistą substancję

filozoficzną: na gruncie naboŜnej miłości wobec przyrody pojawiły

się motywy, które zaowocowały powstaniem nauk przyrodniczych, na

gruncie głębokich idei filozoficznych alchemii zrodziła się chemia, na

gruncie oglądu wszelkiego Ŝycia powstała biologia, pragnienie

edukacji humanistycznej zrodziło nauki filologiczne i historyczne. W

kaŜdym przypadku radość w kontakcie z rzeczywistością stanowiła

źródło pragnienia, by ją dokładnie poznać i znać. Nauki mogą

jednak oderwać się od tej podstawy, porzucając owo napięcie. Stają

się wówczas przedsięwzięciem, techniką, konsumpcją materiałów

filologicznych. Ich sens moŜe zginąć we wzmoŜonej, metodycznej

akrybii. Gdzie nauki zachowują swój sens, tam ich fundament

stanowią w osobie badacza motywy, które nie są nauką, lecz filozofią,

i które badacz przezwycięŜa wtedy, gdy je przeobraŜa, a nie wtedy,

gdy je unicestwia.

W kaŜdej dziedzinie poznania wspomniane napięcie prowadzi

do szczególnych trudności. Przykładem historyczne nauki o duchu:

Nauki te lokują się na dwu płaszczyznach naukowych. Dzięki

filozoficznemu humanizmowi wyrosły filologia, krytyka, sztuka

ustalania faktów historycznych, technika edytorska, badania nad

językiem, wiedza o staroŜytnościach. Wszystko to uzyskało cha-

rakter naukowo przejrzystej, niezbędnej podbudowy. Na drugiej

płaszczyźnie — na płaszczyźnie rozumienia sensu, w jego całym

zakresie i w jego całej głębi - droga wiodąca od postawy ukształto-

wanej przez edukację humanistyczną do nauki była znacznie trud-

niejsza. Kongenialne zaangaŜowanie i talent formułowania zaowo-

cowały niezwykłymi dokonaniami hermeneutycznymi, na przykład u

Hegla i badaczy romantycznych. W „szkole historycznej" pro-

cedura miała stać się nauką. Dopóki jednak metody słuŜące kontroli

trafności rozumienia cechowały się wadliwością, a świadomość

wielorakich moŜliwości rozumienia nie była stale obecna, dopóty

poznanie pozostawało uwikłane w arbitralne poglądy badacza. Stąd za

istotny krok w rozwoju nowoczesnej naukowości naleŜy uznać

powstanie rozumiejących nauk o duchu, do czego doszło dzięki

zarówno teoretycznemu, jak i faktycznemu wyklarowaniu dotychczas

genialnie stosowanych, ale z naukowej perspektywy nieklarownych

metod rozumienia (reprezentantem jest tu Max Weber).

Reasumując: w ostatnich stuleciach we wszystkich dziedzi-

nach, zatem uniwersalnie, wielcy badacze dąŜyli, a w wielu dziedzi-

nach faktycznie doszli, do autonomii, niezaleŜności, trafności nau-

kowego poznania, jakkolwiek nie udało się ich jeszcze powszechnie

urzeczywistnić.

Dzięki temu osiągnięciu wyszło jednak na jaw, iŜ sama nauka

nie moŜe udzielić odpowiedzi na pytanie o sens nauk (na pytanie,

dlaczego nauki mają być uprawiane i co kaŜe nam im słuŜyć). Od-

powiedź, która głosiła, Ŝe nauka jest celem samym w sobie, nie

mogła wystarczyć wobec ataków na naukę, które zarzucały jej, Ŝe

oddaje się zbędnym wysiłkom, Ŝe jest wiedzą o sprawach, które nie

są warte wiedzy, Ŝe rodzi zgubne dla Ŝycia postawy myślowe, Ŝe

pustoszy substancję człowieka, wreszcie Ŝe jest drogą destrukcji

istnienia ludzkości w ogóle.

Ujmując naukę jako cel sam w sobie, w gruncie rzeczy wska-

zywano, Ŝe ma ona podstawę o charakterze wiary — podstawę, która

leŜy w filozofii.

(2) N o w e d ośw i a d c z e n i e a u t o n o m i i f i l o z o f i i : Dzięki

samokrytyce nauki uświadomiły sobie własne granice, a jed-

CZĘŚĆ DRUGA

118

119

NOWOCZESNY TRÓJPODZIAŁ: NAUKA, FILOZOFIA, TEOLOGIA...

nocześnie w zupełnie nowy sposób ukazała się autonomia filozofii.

Filozofia nie jest nauką w sensie nowoczesnych nauk. Dziedzina,

która do nich naleŜy, wypada z filozofii. Zadaniem, które pozostaje

filozofii i które od dawna stanowi jej substancję, nie jest poznawanie

w sensie powszechnie uznawalnej wiedzy, lecz ruch myślenia, który

polega na rozjaśnianiu wiary filozoficznej.

Do nowszych wieków filozofia zawierała w sobie nauki, tak

jakby filozofia i nauka były jednym i tym samym. Dopokąd obie w

ich uskutecznianiu „rozumu naturalnego" uwaŜano za jedność,

dopotąd nie pojawiało się pytanie o autonomię filozofii i o róŜnicę

między filozofią i nauką.

Choć dzięki wglądowi w odmienność źródeł ich prawdy doszło

do rozdzielenia filozofii i nauki, podobnie jak ich metod po-

znawczych, to jednak filozofia i nauka nierozerwalnie się ze sobą

łączą. Przekonanie, Ŝe nauka w ogóle powinna być uprawiana, po-

waga i niebezpieczeństwo pragnienia wiedzy (sapere aude), bez-

warunkowość zaangaŜowania dają się rozjaśnić tylko filozoficznie i

mają swe źródło w wierze.

Autonomiczne źródło filozofii trwa przez tysiąclecia - od po-

czątków greckiej myśli filozoficznej. Podjęła je myśl oparta na wierze w

objawienie, która jednak później zaprzeczyła mu jako autono-

micznemu źródłu wiary. Filozofia ma swą wielką tradycję, która

opiera się na jej pismach, będących niejako odpowiednikiem świę-

tych ksiąg, i, mimo idei objawienia, mocą własnego źródła ciągle

trwa w horyzoncie myślenia opartego na objawieniu.

Wbrew dąŜeniom, by filozofia zanikła - z jednej strony ustę-

pując pola ścisłym i niepodwaŜalnym naukom właściwym, z drugiej

zaś, posłuszeństwu względem wiary i poznania opartego na wierze -

ludzie filozofujący opierają się, mocą własnego wglądu, na tej

wielkiej i jedynej w swym rodzaju tradycji filozoficznej, którą Ŝywi

się równieŜ niemal całe myślenie teologiczne jako myśle-

nie.

Zasadniczy dla prawdy ich myślenia punkt w kręgu nauk leŜy

gdzie indziej niŜ w kręgu filozofii. W kręgu nauk leŜy on w przed-

miocie, w myśli, w sądzie. W kręgu filozofii natomiast leŜy on w rze-

czywistości działania wewnętrznego i zewnętrznego, w postawie psy-

chicznej, w decyzji.

W kręgu nauk weryfikacja jest związana z badaniami przedmio-

towymi, z dociekaniami, z próbą, w kręgu filozofii natomiast - z rze-

czywistością egzystencji.

Rzeczywistość filozofii przygotowują wstępne prace filozoficzne:

logika filozoficzna, obcowanie z wielkimi filozofami, filozoficzne twory

myśli jako mowa, która, jeśli ją dobrze posłyszeć, umoŜliwia wzlot

filozoficzny.

( 3 ) K i e d y n a u k a i k i e d y f i l o z o f i a z w r a c a ją się

p r z e c i w k o p o z n a n i u t e o l o g i c z n e m u , k t ó r e g o pods t a wą

j e s t o b j a w i e n i e ? : Gdy filozofia ponownie się utwierdziła, jej

antagonistyczny stosunek do wiary w objawienie nabrał bardziej

zróŜnicowanego charakteru.

Gdy teologia wiary w objawienie formułuje twierdzenia na temat

empirycznie ustalalnych faktów, racja zawsze leŜy po stronie meto-

dycznej nauki. Gdzie nauka sprzeciwia się tym twierdzeniom i gdzie

naukowo myślący człowiek, przyswajając sobie metodę, musi przekonać

się do jej wyników poznawczych, tam pozostaje jedynie: albo iść za

nauką, albo dokonać sacrificium intellectus. O ile sacrificium intel-lectus

dla rozumnej egzystencji jest trudne do zniesienia, o tyle akceptacja

naukowego poznania w Ŝadnym razie nie oznacza końca wiary w

objawienie. Albowiem naukowe poznanie nie moŜe dosięgnąć wiary w

objawienie, ale teŜ nie moŜe jej naruszyć. Wiary w objawienie nie sposób

ani poznać, ani zwalczać, jeśli odrzuca ona wypaczenia, które stale się

jej przydarzały skutkiem jej błędnego pojmowania samej siebie. Gdzie

wiedza naukowa przeciwstawia się wypowiedziom wiary, tam wiara

przegrała. Oznacza to zarazem, Ŝe wiara wdała się uprzednio w jakąś

postać myślenia, która nie jest juŜ samą wiarą.

CZ$ DRUGA

120

121

NOWOCZESNY TRÓJPODZIAŁ: NAUKA, FILOZOFIA, TEOLOGIA...

Inaczej to wygląda, gdy filozofia broni się przed negującą ją

wiarą w objawienie. W takim przypadku przeciwko wierze nie wy-

stępuje wiedza, lecz wiara. Filozoficzny antagonizm nie oznacza

jednak negacji, lecz odmowę przyswojenia i posłuchu. Wzajemnie

wykluczają się jedynie teologia dogmatyczna i filozofia dogmatyczna,

chełpiące się nieprawdziwą absolutnością swej rzekomo poznanej

podstawy. Wiara w objawienie i wiara rozumowa stanowią

biegunowe przeciwieństwo, poruszają się nawzajem, nie potrafią w

pełni zrozumieć jedna drugiej, ale nie ustają w próbach wza-

jemnego zrozumienia. Poszczególny człowiek moŜe zaakceptować w

drugim wiarę, którą odrzuca dla samego siebie.

(4) R o z p o w s z e c h n i o n e d z i s i a j , b łęd n e w y o braŜ e n i a

na t e m a t f i l o z o f i i : W warunkach wyznaczonych przez obecność

nauki doszło za sprawą źródeł filozofii do zasadniczego

oczyszczenia świadomości poznającej. Ale nie stało się to jeszcze

faktem w całej nowoczesnej edukacji, we wszystkich badaczach,

we wszystkich nauczycielach filozofii i w całym myśleniu naro-

dów. Dlatego w zasadzie juŜ przezwycięŜone wyobraŜenia utrzy-

mują się jeszcze jako obiegowe opinie.

Dzisiejsza teologia i filozofia akademicka, podobnie jak kon-

wencjonalna opinia publiczna, spychają filozofię na błędne pozycje,

uwaŜając ją za jedną z nauk, klasyfikowaną jako kierunek na

wydziale uniwersyteckim. Traktuje się filozofię jako obiektywne

badania, które wykorzystując narzędzia intelektu, osiągają po-

wszechnie uznawalną wiedzę o swym przedmiocie. Stosownie do

tego oczekuje się od filozofii, Ŝe, podobnie jak inne nauki, będzie

wykazywać postęp, a stąd teŜ, Ŝe zawsze będzie zajmować najnowsze i

najwyŜsze z dotychczasowych stanowisk. Filozofii stawia się pytanie

o jej wyniki. Chciałoby się je wykorzystać. Albo pogardza się

filozofią, nie dostrzegając w niej Ŝadnego postępu i Ŝadnej „wiedzy". Z

tradycyjnego szacunku dla filozofii kwituje się ją milczeniem i

odkłada całą sprawę do lamusa.

Na taki obraz filozofii ona sama godziła się ustami wielu swych

przedstawicieli. Doszło do tego skutkiem jej samozapomnienia. Stało

się ono moŜliwe na skutek mniemania, jakoby człowiek we

wszystkim, co myśli i co czyni, opierał się na czystym intelekcie. W

ogólności tym oparciem ma być filozofia. Po przeciwnej stronie

filozofii, poza horyzontem intelektu, umieszcza się „uczucia", które

nic nie obchodzą naukowej filozofii. Albo mówi się o „prywatnej

metafizyce", o której nie naleŜy rozmawiać. Albo nazywa się

tajemnicą wiary coś niepojętego, co, jak powiada Hobbes, winniśmy

połknąć jak pigułkę, która nam dobrze zrobi - połknąć bez

przegryzania, gdyŜ w przeciwnym razie musielibyśmy ją wypluć z

obrzydzeniem.

Prawda wygląda tak, Ŝe filozofia zasadza się na myślowym

poszukiwaniu pewności, na czymś, w co człowiek moŜe wejrzeć

dzięki rozumowi, który korzysta z usług intelektu, i Ŝe nie jest to

przelewanie z pustego w próŜne.

Filozofia zniknęła z oczu. Dlaczego? PoniewaŜ w swym samo-

zapomnieniu nie wywiązuje się juŜ ze swego zadania. Nie rozjaśnia

juŜ spraw, którymi Ŝyje człowiek, zaniedbuje myślenie, które, mocą

tego rozjaśniania, daje Ŝyciu fundament. Nie ujmuje myślą swego

własnego źródła. Dzieje się tak, gdy filozofia zbacza w kierunku

czystej rzeczowości rzekomej wiedzy przedmiotowej, gdy stacza się w

beztreściowe dyskusje, którym nie ma końca. Jej myślenie traci siłę

wewnętrznego działania, dokonywanego wraz z myśleniem.

Myślenie filozofującego człowieka nie wypływa juŜ z totalnego

przejęcia. Traci moc zobowiązywania. Skutkiem tego staje się

egzystencjalnie zmatowiałe, nawet jeśli jest ostre logicznie i sprawne

literacko. Przestaje być filozofią.

Zdarzyło się tak juŜ w czasach późnego antyku — za św. Augu-

styna. Ówczesna filozofia ze swymi obiegowymi formułami racjo-

nalistycznymi, tak wygodnymi w uŜyciu, z bezlikiem idei, wciąŜ się

powtarzająca w dogmatyzmie i sceptycyzmie, grzęznąca w for-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: