Judycki---Fenom_i_filo_dialogu.pdf

Stanisław Judycki

Fenomenologia i filozofia dialogu – aspekty historiozoficzn e *

Co to znaczy orientować się w myśleniu? Filozofia jest specyficzną

odmianą myślenia teoretycznego. Dzieje kultury europejskiej są w dużej

części dziejami myślenia. Rozumienie, czym są poszczególne kierunki

filozoficzne, a tym samym rozumienie stanu duchowego naszej kultury,

wymaga orientacji w dziejach myślenia teoretycznego w ogóle, a

szczególnie w dziejach myślenia filozoficznego.

W r. 1786 I. Kant opublikował krótką rozprawkę pt. Co to znaczy:

orientować się w myśleniu? 1 Wyróżnił tam potrójny sens wyrażenia

‘orientować się’: geograficzny, matematyczny i logiczny. Geograficzny sens

dotyczy orientacji w przestrzeni: chodzi o określenie kierunków

geograficznych, którego dokonujemy według miejsca wschodu Słońca. W

matematycznym sensie chodzi również o odróżnienie kierunków w

przestrzeni, przy czym punktem wyjścia nie musi być koniecznie określony

obiekt i jego miejsce (takie jak miejsce wschodu Słońca). W tym znaczeniu

orientujemy się w znanym nam, ciemnym pokoju, gdy możemy określić

położenie jakiegoś dowolnego przedmiotu. Wiedząc o tym położeniu,

jesteśmy w stanie stwierdzić położenie wszystkich innych przedmiotów, a

to dzięki znanemu nam stosunkowi ‘prawo’ - ‘lewo’. W obu wypadkach

zasada postępowania jest jednak zmysłowa: opozycja ‘prawo’ – ‘lewo’

powstaje dzięki odczuwaniu własnego ciała, prawej i lewej ręki. Najwyższy

i ostateczny stopień osiągamy, gdy od geograficznego i matematycznego

sensu przechodzimy do logicznego. Ta orientacja oznacza umiejętność

umieszczenia sądu, czy jakiejś wiedzy, w uniwersalnym systemie rozumu 2 .

Orientacja wymaga zatem punktu odniesienia. Nawet orientacja w

uniwersalnym systemie rozumu potrzebuje odniesienia do innych jego

składników. Tym systemem jest w naszym wypadku filozofia współczesna.

Czym są fenomenologia i filozofia dialogu? Żeby na to pytanie

odpowiedzieć, trzeba wiedzieć, czym jest współczesność i czym jest

filozofia współczesna. Charakterystyka wymienionych kierunków

filozoficznych będzie więc spleciona z charakterystyką współczesności.

1. DZIEJE I WSPÓŁCZESNOŚĆ

Nie istnieje żadne, precyzyjnie określone znaczenie wyrażenia

 Poniższy tekst został opublikowany w: w: A. Bronk (red.), Filozofować dziś. Z badań nad

filozofią najnowszą , Lublin: TN KUL 1995, s. 245-261.

1 Was hei  t: sich im Denken orientieren?, w: Immanuel Kants Werke, wyd. E. Cassirer, t.

IV, Berlin 1922, s. 349-366.

Tamże, s. 352; zob. E. C a s s i r e r , Kants Leben und Lehre, Berlin 1921, s. 42-43.

‘filozofia współczesna’, jak również przyjęte przez wszystkich znaczenie

terminu ‘współczesność’. Krytycy i apologeci współczesności interpretują

jej zakres czasowy zaczynając od nowożytności, a kończąc na czasach im

współczesnych. Istnieje też wiele diagnoz stanu filozofii współczesnej i

współczesności w ogóle; ciągle też powstają nowe 3 . Mimo różnorodności

ocen i punktów odniesienia, według których dokonuje się wartościowania,

jeden czynnik jest na pewno bezdyskusyjny: jakkolwiek pojęta

współczesność jest zawsze interpretowana jako rezultat dziejów ją

poprzedzających. ‘Rezultat’ nie musi tu oznaczać, że dzieje i powstająca w

ich wyniku współczesność muszą być widziane jako ‘koniecznościowy

pochód rozumu’, czy też jako dążenie ducha obiektywnego do realizacji

jakiegoś celu. Proces dziejowy jest zbyt złożony, zawiera zbyt wiele

czynników, aby skończony rozum ludzki mógł go przejrzeć i stwierdzić na

przykład, że współczesność jest albo kresem, albo etapem jakiejś logiki

dziejów 4 . Z drugiej jednak strony, każda próba diagnozy stanu filozofii

współczesnej i współczesności musi przyjąć, że nie powstały one z niczego,

a pozytywnie, że ich stan aktualny jest, przynajmniej do pewnego stopnia,

konsekwencją wcześniejszych fragmentów dziejów.

Patrząc w ten sposób, można także dla fenomenologii i tzw. filozofii

dialogu (lub też dialogizmu) zrekonstruować ich tło historiozoficzne.

Główny twórca fenomenologii, E. Husserl, opublikował swoje prace

inicjujące to, co później zostało nazwane ‘ruchem fenomenologicznym’ lub

‘szkołą fenomenologiczną’, kolejno w 1900 r. Badania logiczne i w 1913 r.

Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii 5 . Pobudzeni jego

pomysłami filozoficznymi, dołączyli do niego inni filozofowie. Nie

powtarzali jego poglądów, raczej twórczo wykorzystywali odkrytą przez

niego metodę myślenia, tworząc całkiem nowe obszary analiz i osiągając w

ich obrębie interesujące wyniki. Największe nazwiska wśród

fenomenologów (lub ludzi zainspirowanych fenomenologią) to: M. Scheler,

H. Conrad-Martius, E. Stein, R. Ingarden, M. Heidegger, N. Hartmann, G.

Marcel, J. P. Sartre, M. Merleau-Ponty, P. Ricoeur, E. Levina s 6 . Dziedziny,

w których fenomenologia okazała się najbardziej owocna, to: teoria umysłu,

3 Współczesność jest szczególnym tematem dyskusji w kontekście tzw. postmodernizmu.

Zob. np.: M. H o r k h e i m e r , Th. W. A d o r n o, Dialektik der Aufkl  rung, Frankfurt am

Main 1969; J. F. L y o t a r d, The Postmodern Condition: A Report on Knowledge,

Minneapolis 1984 (oryg. francuski 1979); J. H a b e r m a s , Der philosophische Diskurs

der Moderne, Frankfurt a. M. 1985; R. J. B e r n s t e i n (wyd.), Habermas and

Modernity, Cambridge 1985; J. B e r g e r (wyd.), Moderne oder Postmoderne, Gttingen

1986; D. L o d g e, Modernism, Antimodernism and Postmodernism, Birmingham 1977; U.

Beck, Risikogesellschaft. Auf dem Weg in eine andere Moderne, Frankfurt am Main 1986.

4 Taką tezę formułuje N. Hartmann w Das Problem des geistigen Seins, Berlin 1933, s. 18-

19) przeciwko historiozofii typu zarówno Hegla jak i Marksa.

5 Logische Untersuchungen, cz. I: Prolegomena zur reinen Logik, Halle 1900; cz. II:

Untersuchungen zur Ph  nomenologie und ph  nomenologischen Philosophie, ks. I:

Allgemeine Einf  hrung in die reine Ph  nomenologie, Halle 1913 (tłum. pol.: Idee czystej

fenomenologii i fenomenologicznej filozofii, Warszawa 1975).

6 Najobszerniejszą dotychczas monografią o ‘ruchu fenomenologicznym’ jest H. Spiegel-

berga The Phenomenological Movmement. A Historical Introduction (The Hague 1982 2 ).

ogólna teoria przedmiotu (ontologia), aksjologia (etyka i estetyka), ale też

filozofia matematyki i badanie podstaw nauk humanistycznych.

‘Filozofia dialogu’ jest określeniem późniejszym, nadanym przez

historyków dla wyróżnienia poglądów grupy filozofów, którzy - częściowo

niezależnie od siebie - napisali prace charakteryzującą się podobnym stano-

wiskiem filozoficznym. W pierwszej i drugiej dekadzie XX w. powstały: H.

Cohena (przez większą część okresu działalności neokantysty) Religion der

Vernunft aus den Quellen des Judentums (1919), M. Bubera Ich und Du

(1923), F. Rosenzweiga Der Stern der Erl  sung (1921), F. Ebnera Das

Wort und die geistigen Realit  ten (1921), E. Rosenstocka-Huessy'ego

Angewandte Seelenkunde (1924), G. Marcela Journal Metaphysiąue (1927)

oraz E. Grisebacha Gegenwart (1928). Najbardziej znanym kontynuatorem

pewnych wątków dialogizmu jest współcześnie E. Levinas 7 . Użycie terminu

‘dialogizm’, czy wyrażenia ‘filozof dialogu’, może być węższe i

specyficzne lub bardziej ogólne. W węższym znaczeniu ma się na myśli

radykalne stanowisko typu Bubera, gdzie podstawowymi terminami, od

których zaczyna się filozofowanie, są: ‘ja’, ‘ty’, ‘dialog’ itp. Wyżej

wymienieni filozofowie zaliczają się do przedstawicieli dialogizmu w takim

właśnie sensie. Bardziej ogólne użycie terminu ‘dialogizm’ wskazuje na

tych filozofów, którzy bądź antycypowali pewne podstawowe idee Bubera

(A. Reinac h 8 ) (chociaż w słabszej i niespecyficznej formie), bądź pozostając

w kręgu myśli Husserla i Heideggera, mieli poglądy, powiedzmy,

‘personalistyczne’, to znaczy. analizowali i uwypuklali wagę relacji

międzyosobowych: M. Scheler, D. von Hildebrand, K. Lwith, L.

Binswanger, K. Jaspers 9 .

Między dialogizmem a fenomenologią zachodzą wielorakie powiązania.

(1) Pojawienie się fenomenologii, szczególnie w wydaniu Heideggera, było

pozytywnie przyjęte przez niektórych filozofów z tego kręgu. E. Grisebach

np. uważał, że dokonany przez ‘szkołę fenomenologiczną’ zwrot ku analizie

danych bezpośrednich i ku analizie egzystencji ludzkiej jest godnym

uznania pogłębieniem wiedzy o człowieku 10 . (2) Z drugiej strony, większa

część dialogistów odnosiła się bardzo krytycznie do idealizmu i

transcendentalizmu Husserla (dotyczy to również E. Levinasa). 3°

Opisowa, egzystencjalna i aksjologiczna strona fenomenologii była bliższa

dialogizmowi, natomiast teoretyczny, transcendentalistyczny i idealistyczny

jej aspekt stanowił przedmiot ostrej krytyki ze strony dialogistów. Związki

historyczne między tymi dwoma nurtami filozofii współczesnej są dość

skomplikowane. Nie bardzo też poddają się jasnym określeniom

7 Zob. M. T h e u n i s s e n , Der Andere. Studien zur Sozialontologie der Gegenwart,

Berlin 1981 2 ; B. B a r a n (wyd.), Filozofia dialogu, Kraków 1991.

8 Die apriorischen Grundlagen des b  rgerlichen Rechtes, Halle 1913.

9 M. S c h e 1 e r, Wesen und Formen der Sympathie, Bonn 1926 3 (tłum. pol.: Istota i formy

sympatii, Warszawa 1980); D. von H i l d e b r a n d , Metaphysik der Gemeinschaft,

Regensburg 1955 2 ; K. Lwith, Indwiduum in der Rolle des Mitmenschen, Mnchen 1928;L.

B i n s w a n g e r , Grundformen und Erkenntnis menschlichen Daseins, Zrich 1942; K.

J a s p e r s , Philosophie, Berlin 1948 2 .

Gegenwart. Eine kritische Ethik, Halle 1928, s. 51.

terminologicznym. Nie będę jednak tutaj podejmował tego zagadnienia 11 .

Chciałbym natomiast pokazać, jaką rolę należy przypisać fenomenologii i

filozofii dialogu z punktu widzenia dziejów filozofii w ogóle. Na

zakończenie postaram się ogólnie zarysować, jakie znaczenie mają obydwa

kierunki dla aktualnych sporów filozoficznych. Trzeba bowiem powiedzieć,

że chociaż fenomenologia i filozofia dialogu były po drugiej wojnie

światowej rozwijane, dyskutowane i komentowane, to przecież filozofia

ostatnich 20 czy 30 lat jest zdominowana przez inną tradycję myślenia,

określaną podręcznikowo mianem filozofii analitycznej. Dzisiaj filozofia

analityczna utraciła swoją dawną specyfikę, to znaczy. to, że dotyczyła

głównie zagadnień lingwistyczno-epistemologicznych, lecz za to

zdominowała swoim podejściem, tematami, przedstawicielami i ilością

publikacji cały rynek filozoficzny. Nawet filozofowie wywodzący się z

obszaru języka niemieckiego, a z niego przecież wyszły i fenomenologia i

filozofia dialogu, uważają dzisiaj za rzecz normalną i wskazaną dążenie do

połączenia tradycji tych dwóch obszarów filozoficznego myślenia 12 .

2. WSPÓŁCZESNY NATURALIZM

My, żyjący dzisiaj ludzie, nie odczuwamy nic nienaturalnego w

interteoretycznej redukcji trzech praw Keplera, dotyczących ruchów

astronomicznych, dokonanej przez mechanikę Newtona. Ruchy

astronomiczne okazały się specjalnym przypadkiem ruchów inercyjnych

ciał obdarzonych masą i rządzonych siłami. Boski lub nadnaturalny

charakter fizycznego nieba został na zawsze utracony. Większy opór

będziemy odczuwać przy próbie akceptacji, że prawa biologiczne dadzą się

interteoretycznie zredukować do praw fizykochemicznych. Natomiast część

z nas (nawet laików) zaprotestuje, że prawa psychologiczne dają się na tej

samej zasadzie redukować do praw opisujących procesy neuronalne 13 . W

odróżnieniu od fizyki starożytnej i fizyki czasów średniowiecznych fizyka

nowożytna osiągnęła sukces dzięki zastosowaniu dwóch procedur: redukcji

zjawisk do zjawisk bardziej podstawowych oraz ich matematycznego opisu.

Stąd też obraz świata od czasów nowożytnych zaczął się zmieniać.

Naturalne stało się widzenie świata nie tylko jako pełni jakości (barw,

dźwięków, zapachów itd.), lecz także jako czegoś, co posiada ukrytą,

bezpośrednio nieobserwowalną strukturę. Skoro zaś to nowe, redukcyjno-

matematyczne podejście dało tyle nowej wiedzy, to tak osiągniętą wiedzę

11 Zob. cytowaną w przyp. 7 pracę Theunissena. Na temat E. Levinasa zob.: S. Strasser,

Jenseits von Sein und Zeit. Eine kritische Einf  hrung in Emmanuel Levinas' Philosophie,

Den Haag 1978.

12 O konwergencyjnych tendencjach filozofii współczesnej pisze W. Stegmller w:

Hauptstr  mungen der Gegenwartsphilosophie, t. II, Stuttgart 1987 3 .

13 Za głównych propagatorów redukcji interteoretycznej i opartego na niej eliminacyjnego

fizykalizmu można uznać współcześnie Paula M. Churchlanda i Patricię S. Churchland

(Inter-theoretic Reduction: A Neuroscienticfs Field Guide, "Seminars in the

Neurosciences", 2(1990), s. 249-256); zob. P. M. C h u r c h l a n d , A

Neurocomputational Perspectwe: The Nature of Mind and the Structure of Science,

Cambridge, Mass. 1989.

uznano za wzorcową, co więcej - uznano ją za jedyną rzecz godną miana

wiedzy. Dawna nauka i filozofia, które wierzyły w możliwość zdobycia

poznania bez zastosowania matematycznej redukcji, zaczęły wydawać się

coraz bardziej podejrzane.

Można bronić tezy, że filozofia współczesna zaczęła się wraz z

wydaniem Krytyki czystego rozumu, która z dwoma innymi uzupełniającymi

ją pracami Kanta ukazała się w końcu XVIII w. Kant wyciągnął

konsekwencje filozoficzne z tego, co stało się za sprawą nowożytnego

przyrodoznawstwa, że: (1) wzorcową wiedzą (i właściwie jedyną) jest

wiedza matematyczno-przyrodnicza; (2) rozum próbujący radykalnie

przekroczyć doświadczenie, wikła się z konieczności w antynomie, czyli że

nie można dowieść teoretycznie istnienia radykalnej, pozaświatowej

Transcendencji i istnienia niematerialnej duszy; (3) istnienie Boga i duszy

można tylko postulować jako sensowne wypełnienie moralnej natury

człowieka. Filozofia współczesna, to znaczy jej tematy i jej sposób

widzenia możliwości rozumu ludzkiego, została wyznaczona przez Kanta

następująco: (1) wzorcem wiedzy jest matematyka i nauki przyrodnicze, (2)

filozofia może polegać tylko na analizie podstaw tych nauk lub na syntezie

ich rezultatów (neokantyzm, pozytywizm, wczesne fazy filozofii

analitycznej), (3) kompetencje rozumu nie sięgają możliwości dowiedzenia

istnienia radykalnej Transcendencji (o czym nie można mówić, o tym

należy milczeć). To odmówienie poznaniu metafizycznemu jego

tradycyjnych kompetencji spowodowało dalsze, sięgające poza filozofię

skutki. Wiedza metafizyczna i religijna stanowiły dotąd jedność. Istnienia

Boga i duszy można było filozoficznie dowieść i o tym samym mówiła

religia. Gdy za sprawą nowożytnego przyrodoznawstwa i filozofii Kanta

rozdzielone zostały wiedza i poglądy metafizyczno-religijne, to w rezultacie

zaczęło się rozprzestrzeniać naturalistyczne widzenie świata. Naturalizm nie

tylko stawał się dominującym poglądem wśród filozofów, lecz również

przenikał do światopoglądu szerokich mas. Według tego poglądu wyjaśnić

coś, to wyjaśnić przez podanie jego fizycznych przyczyn; jeżeli się takich

przyczyn nie podaje, to nie jest to żadne wiedzotwórcze wyjaśnienie.

Odwołanie się do ‘przyczyn metafizycznych’ albo musi być tylko

tymczasowe, albo jest przedgalileuszowskim obskurantyzmem.

Naturalizm ten nie uczynił człowieka szczęśliwszym. Stał się jednak i

staje nadal coraz bardziej powszechnym i spontanicznym sposobem

widzenia świata i to mimo prób odnowienia filozofii antynaturalistycznych

(neoscholastyka) i mimo różnych, pojawiających się w naszej kulturze,

form mistycyzmu oraz istnienia dużych rzesz ludzi religijnych. Teoretyczną

reakcją na ten stan rzeczy były w XX w. fenomenologia i różne wersje

personalizmu, w tym filozofia dialogu. Uprzedzając dalsze rozważania,

można krótko powiedzieć tak: jeżeli teoretyczne dowodzenie istnienia Boga

czy duszy zostało wykluczone z obszaru spełniającego warunki wiedzy, to

poszukiwaniu radykalnej Transcendencji i poszukiwaniu autonomii

człowieka wobec natury pozostało tylko jedno wyjście: albo (1) odwołać się

do doświadczeń ściśle nieobiektywizowalnych (odmiany personalizmu),

albo (2) spróbować rozszerzyć pojęcie obiektywności (fenomenologia).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: