Agata Grześkowiak
Zofia Rosińska „Psychoanalityczne myślenie o sztuce”
Część I „Psychoanaliza o kulturze i człowieku”
Myśl Freuda można podzielić na dwa okresy:
1) naukowo-przyrodniczy
-1985r. „Wstęp do psychologii” (tzw. Project)
W książce tej Freud podejmuje się próby opisania budowy i
funkcjonowania umysłu ludzkiego (co jest podstawą jego późniejszych
rozważań).
Dzieli umysł na aspekty:
-energetyczno-topograficzny, gdzie pojęciem wyznaczającym zakres
stosowalności modelu jest siła
-ewolucyjno-hermeneutyczny, gdzie pojęciem wyznaczającym zakres
stosowalności modelu jest znaczenie
2)filozoficzno-spekulacyjny
-po 1900 roku, pracą przełomową w tym okresie jest wydana właśnie w
1900r. „Die Traumdeutung”
Energetyczny model umysłu
Podstawowymi kategoriami używanymi do opisy psychiki w aspekcie energetyczno- topograficznym są:
v - aparat psychiczny- „maszyna wprowadzająca sama siebie w ruch”
Jest wyposażony w energię psychiczną, która jest w ciągłym ruchu.
Reguluje się automatycznie przez uczucia przyjemność-przykrość, tzn.
dąży do przyjemności a unika przykrości. Wzrostowi napięcia energii
towarzyszy uczucie przykrości, natomiast przyjemność pojawia się w
chwili jego rozładowania
v -neurony- somatyczne podłoże energii psychicznej
-określona ilość energii może się wiązać z neuronami czasowo lub
trwale
-energię i neurony związane ze sobą Freud nazywa energią
katektyczną i neuronami katektycznymi
- energię nie związaną nazywa wolną a neurony nie wypełnione
energią- neuronami pustymi
-potem aspekt somatyczny staje się mniej ważny- energia psychiczna
zostaje wyprowadzona na zewnątrz, do świata rzeczy i innych ludzi a
neurony zostają zastąpione przedmiotami
v -instynkt
-aparat psychiczny, poza tzw. „stałym minimum energetycznym”,
które decyduje o jego aktywności, posiada dodatkowe ilości energii,
których źródłem są instynkty
-jest to centralne pojęcie w energetyczno-topograficznym modelu
umysłu. Obejmuje trzy różne elementy: „to co biologiczne”, „to co
psychiczne” i „to co społeczne” (a więc wynika z tego, że instynkty
nie dotyczą tylko królestwa zwierzęcego, ale też społecznego)
-instynkt może być ‘reprezentowany’ zarówno na poziomie psycho-
energetycznym (aktywność), emocjonalnym (pragnienia) jak i
intelektualnym (idee)
-celem instynktu jest uzyskanie zadowolenia, zaspokojenie
(‘rozładowanie energii’)
-pragnienia natury instynktowej ze źródłem w cielesności (w
odróżnieniu od pragnień na przykład natury społecznej) potrzebują
do swego zaspokojenia pośrednictwa przedmiotu (katektycznego)
-trudności z poznawalnością instynktów:
Są one przedmiotami naszego poznania o tyle, o ile nam się objawią.
To, co nam się objawia, ma już charakter psychiczny. Nie są to
instynkty, ale „przedstawicielstwo” instynktów prezentujące wymogi,
jakie ciało stawia życiu psychicznemu. Czyli instynkty są poznawalne
w sposób pośredni.
-trudności z wyróżnieniem instynktów:
o I podział:
- instynkty seksualne
-instynkty samozachowawcze
o II podział (późniejszy):
-popędy Erosa
w tych popędach zawierają się instynkty seksualne i instynkty
samozachowawcze; są odpowiedzialne za tworzenie i
zachowywanie więzi; nieokreślona ilość pragnień
-popędy Thanatosa
dążenie do niszczenia, agresji, sadyzmu, tendencja do
kontrolowania i panowania, likwidowanie związków i
niszczenie rzeczy
Żaden z tych dwóch podziałów do końca nie zadowalał Freuda.
v libido- energia, którą ma do dyspozycji Eros; jego właściwości:
o -ruchliwość
o -zdolność przenoszenia się od jednego pragnienia do drugiego, od jednego celu do drugiego (np. z pragnień seksualnych na potrzebę jedzenia i odwrotnie)
o - sublimowanie: przemieszczanie energii z jednego pobudzania na drugie, a także zmiana celów instynktu. Przy czym cel fizjologiczny, egoistyczny zostaje zastąpiony prze cel wyższy, altruistyczny, bardziej akceptowany społecznie
W konkretnych zachowaniach człowieka popędy z grupy Erosa zawsze przeplatają się z popędami Thanatosa, np. jedzenie (z grupy Erosa) zawsze zawiera w sobie niszczenie ( z grupy Thanatosa) przedmiotu w celu wchłonięcia go.
Wyróżnionym i dokładnie opisanym popędem z grupy Erosa jest dążenie seksualne:
o -w okresie niemowlęcym- faza oralna (usta są sfera somatyczną, której pobudzanie dostarcza najwięcej przyjemności)
o -ok. 2 lat- funkcja analna
o -ok5-7 lat- funkcja falliczna
o -Do okresu dojrzewania biologicznego- faza żucia utajonego
o -faza genitalna- człowiek jest zdolny do życia płciowego i prokreacji
Ten schemat jest schematem idealnym, w rzeczywistości zależy od wielu czynników (np. od środowiska, w którym wychowuje się dziecko).
Etapem o największym znaczeniu dla życia dorosłego jest faza falliczna. Dziecko wchodzi wtedy w kompleks Edypa i połączony z tym kompleks kastracji (u dziewczynki mamy do czynienia z kompleksem Elektry).
Różne silne emocje budzą się w tym okresie w dziecku. Ma to związek z niemożnością zaspokojenia pożądania erotycznego, które budzi się wtedy w chłopcu i zostaje skierowane na matkę (matka jako przedmiot kataktyczny, który nie może się nim w pełni stać). W przekonaniu chłopca powodem, dla którego matka nie może zrealizować jego potrzeb, jest ojciec. W stosunku do niego pojawiają się uczucia mordercze, w raz z nimi poczucie winy i strach (strach przed kastracją dokonaną na chłopcu przez ojca).
To też jest opis idealny, zależny od wielu czynników. Wg Freuda sposób jego przeżywania posiada decydujące znaczenie dla rozwoju późniejszej osobowości mężczyzny.
Topografia I (psychologia id):
podział psychiki na 3 rejony: nieświadomość-przedświadomość-świadomość, gdzie kryterium podziału jest siła- ilość energii przywiązywanej do określonej treści (np. treści świadome przezwyciężyły opór i przedostały się do świadomości)
-procesy nieświadome są pierwotne w stosunku do świadomych, każdy etap
świadomy przechodził przez etap nieświadomości
-nieświadomość jest rzeczywistością psychiczną!!! Możemy ją poznać tylko
w niedoskonały sposób za pośrednictwem danych świadomości
-nieświadomość jest niezniszczalna i niekorygowana
-Freud podważa kartezjańską koncepcje podmiotu jako bytu myślącego,
zdolnego do bezpośredniego poznania samego siebie. Psychoanaliza
pokazała, że nawet to, co najszczerzej myślimy na swój temat, nie musi być
prawdą.
-świadomość- jej rola i wartość zostały przez Freuda zmniejszone;
świadomość jako powierzchniowa warstwa aparatu psychicznego
-dzięki Freudowi zyskaliśmy wiedzę, że samoświadomość nie jest stanem
danym, ale jest to proces, nieustanny trud uświadamiania, trud zdobywania
świadomości, przekształcanie tego co nieświadome, w to co świadome.
Freud stopniowo przechodził do topografii II (psychologii ego), ponieważ z pierwszego podziału nie był zbyt zadowolony (1921r. „Ego i id”).
Trzy nowe warstwy psychiki:
· -id- procesy pierwotne (czyli nielogiczne, aczasowe, wieloznaczne, anaksjologiczne, tzn. ich przebiegiem i intensywnością nie kierują żadne normy poza przyjemnością), ich przebieg regulowany jest zasadą przyjemności; amoralność
· -ego- zasada rzeczywistości- procesy nie dążą do satysfakcji, ale do zachowania życia, procesy wtórne (podlegają zasadom logicznym, dążą do jednoznaczności, uwzględniają chronologiczny porządek);
„ego kontroluje wszystkie procesy częściowe, w nocy zapada w sen i mimo to ciągle jeszcze pełni cenzurę marzeń sennych”;
dąży by sprostać wymogom moralnym, jest nadmiernie moralne
· -superego-część ego, która powstaje najpóźniej; trzy role superego:
- jako sumienie-krytykuje, chwali, potępia
-jako ego idealne- dąży do perfekcji poprzez ukazywanie wzorca,
ideału
-jako zdolność samopoznająca poprzez introspekcję
Wprowadzenie ‘drugie topografii’ do myśli psychoanalitycznej jest wprowadzeniem w jej obszar badawczy kultury w najszerszym rozumieniu tego słowa. Topografia II pokazuje, że psychika ludzka tkwi już w świecie zewnętrznym. Ujawnia nam jednocześnie proces oddzielania się od tego świata- proces wytwarzania się poczucia i świadomości odrębności. Ukonstytuowanie się ego i zasada rzeczywistości zdają się pieczętować, z jednej strony stałe ‘wszycie’ jednostki do społeczeństwa i kultury, z drugiej jednak niemożność ich pełnego utożsamiania.
Świat zewnętrzny, obiektywny, został w II topografii uwewnętrzniony i upsychiczniony, uczłowieczony. Tym samym utracił swoją absolutną zewnętrzność i obiektywność- mógł on już być tylko widziany czy odczuwany jako zewnętrzny.
Podsumowanie energetyczno-topograficznego opisu psychiki:
-psychika jako struktura dynamiczna
-można wysnuć wniosek, że na gruncie psychoanalizy jednostki ludzkiej
bardziej nie można oddzielić od kultury niż od świata zwierzęcego. Jest tak
dlatego, że nieświadomość (id oraz część superego) zawiera głównie
kulturę. Id jest sferą psychicznych pożądań pochodzenia biologicznego,
ale już w prehistorii gatunku wyrażonych i stłumionych, czyli są to też
treści zapośredniczone w kulturze.
Hermeneutyczny model życia psychicznego
Id-ego-superego od początku są łącznikiem pomiędzy energetycznym a hermeneutycznym sposobem ujmowania człowieka i kultury
Podstawowe pojęcia opisu ewolucyjno-hermeneutycznego są terminy „sens” i „geneza”
-pytania o genezę i znaczenie psychiki i kultury w ogóle, a także
poszczególnych fenomenów psychicznych i kulturowych. Jedyne zjawiska
wolne od tych pytań to pierwotne morderstwo dokonane na ojcu oraz
pierwotna represja (represja, czyli wparcie z pamięci złych wspomnień)
-ontogeneza jest skróconym powtórzeniem filogenezy,
czyli psychiczny rozwój jednostki powtarza w skrócie bieg rozwoju
ludzkości.
Rekonstruując pradzieje ludzkości Freud mówi o dokonanych czynach, o
zaistniałych faktach, które uległy represjonowaniu. Następnie pojawiły się
zakazy czy rytuały, które pośrednio na poziomie nieświadomości
przeniosły ‘wiedzę’ o tych czynach wraz z poczuciem winy.
Treści pierwotne stłumione w dziejach gatunku ludzkiego są dziedziczone przez jednostkę. W rozwoju filogenetycznym represja jest pierwotna, w rozwoju jednostkowym pierwotne są dane nieświadome.
Ślady pozostawione przez pierwotny czyn ludzkości i jego psychiczne skutki można obserwować badając kultury ludów pierwotnych (jak) i ludów cywilizowanych. Obserwujemy je także w analizie treści marzeń sennych.
Za dziedzictwo filogenezy uważa Freud związek symboliczny, którego nikt indywidualnie się nie uczy.
Rola symboli w koncepcji Freuda jest bardzo duża.
Dzieli on symbol na dwa aspekty:
· symbolizujący (świadome, symbol jako wartość sama dla siebie)
· symbolizowany (procesy pierwotne, nieświadome, stłumione).
Zamierzchłe etapy życia ludzkiego są stale obecne w ludzkiej psychice. Ta „zamierzchłość” jest źródłem nerwic, artystycznej i nieartystycznej twórczości, moralności i religijności, źródłem zachowań kryminalnych i zachowań świętych.
Ta nieświadoma stłumiona zamierzchłość dąży do ponownego zaistnienia. Jedynym sposobem uniknięcia w przyszłości powtórzenia zbrodniczej przeszłości ludzkiej jest poznanie. Chodzi tu o poznanie hermeneutyczne oparte na rozumieniu, o umiejętność odczytania nieuświadomionego szyfru, jego zrozumienia i znalezienia sensu.
Kultura- źródło człowieczeństwa.
Na gruncie psychoanalizy można wg Rosińskiej mówić też o początkach człowieczeństwa. Człowieczeństwo zaczyna się wraz z pierwotnym stłumieniem i z pierwszą zniekształconą ekspresją tego co stłumione.
-poznanie umożliwia trwanie kultury i człowieczeństwa. Umożliwia jej
rozwój, tj. pozbywanie się masek, iluzji (choć też wytwarzanie nowych)
-chodzi tu o poznanie interpretujące, rozumiejące- człowiek ma rodzaj
narzędzia hermeneutycznego, które mu to umożliwia
-badanie przeszłości życia psychicznego jest umożliwione przez fakt
współistnienia tego co przeszłe, z tym co aktualne.
-ujawnianie tych zamierzchłych doświadczeń, odczuć czy pragnień odbywa
się w sposób zamaskowany, symboliczny. Dlatego jest niezbędna
interpretacja tego, co ujawnione, zrozumienie sensu zamaskowanej treści,
ale także i znaczenia samego procesu maskowania.
Na gruncie psychoanalizy pytanie o to, jaki jest człowiek, jest też pytaniem o to, jaka jest kultura, w której się ukształtował.
-tak długo, jak wczesne lata człowieka pozostają pod wpływem religijnych
zakazów myślowych oraz pochodzących od nich zakazów prawnych, jak
również seksualnych, nie możemy powiedzieć jaki człowiek jest w istocie.
Człowiek badany przez Freuda jest zakorzeniony w kulturze a wysiłek
wyrwania go z niej pozbawia go człowieczeństwa.
Kultura była początkowo rozumiana przez Freuda jako „suma osiągnięć i struktur organizacyjnych, dzięki którym nasze życie stało się tak różne od życia naszych zwierzęcych przodków i służącym dwóm następującym celom: obronie człowieka przed naturą i regulowaniu stosunków między ludźmi”
Czyli kultura jako w pełni świadomy i celowy wytwór człowieka. Ale: czy kultura spełnia swoją ochronną i czy ta rola stanowi wystarczające uzasadnienie sensowności kultury?
Rozwój kultury wg Freuda:
-zastąpienie siły jednostki siłą społeczeństwa
-wymóg sprawiedliwości
...
plasteron