Zamek Królewski na Wawelu

Historia zamku

Wawel to wapienne wzgórze w centrum Krakowa, nad Wisłą, z zespołem monumentalnych zabytków o wyjątkowych walorach historycznych i artystycznych. To niezwykłe sanktuarium określa tożsamość Polaków, jest ich symbolem narodowym i kulturowym. Wawel był siedzibą polskich władców, ich nekropolią i miejscem gdzie kształtowała się historia Polski.

Wawel Piastów


Górująca nad okolicą skała o wysokości 228 m n.p.m., otoczona mokradłami, przyciągała grupy ludzkie począwszy od epoki paleolitu, już 100 tys. lat p.n.e. W IX w. Wawel był ośrodkiem związku plemion wiślańskich. Bolesław Chrobry w końcu X w. zdobył gród wawelski i przyłączył Małopolskę do państwa Piastów. W ramach archidiecezji gnieznieńskiej powstało w 1000 r. biskupstwo w Krakowie i budynek katedry na Wawelu. W 1 połowie XI w. wzniesiono murowane budowle przedromańskie związane z rezydencją władcy, sakralne i świeckie, np. czteroapsydowa rotundę śś. Feliksa i Adaukta, rotundę - baptysterium przy katedrze, "budowlę czworokątną".
Za panowania Kazimierza Odnowiciela, w latach 1034-1058, Wawel stał się główną stolicą państwa. Przebudowa rezydencji władcy zapoczątkowała nową fazę budownictwa, już romańskiego ( pałac z aulą na piętrze - tzw. sala o dwudziestu czterech słupach z kaplicą, bazylika pałacowa św. Marii Egipcjanki). W 2 połowie XII w. Wawel, z liczbą budowli sakralnych sięgającą dziesięciu i rozbudowanym zespołem rezydencjonalnym, stał się grodem o wyjątkowo dużej randze.
Na przełomie XIII i XIV w. wzgórze otoczono kamiennym murem obronnym w miejsce wałów drewniano - ziemnych. Wykształcił się wówczas wyraźny podział na zamek górny czyli rezydencję królewską (budowaną przez cały XIV w.) i dolny, będący zapleczem usługowym i gospodarczym. Z inicjatywy Władysława Łokietka i przy udziale biskupa Nankera powstała gotycka katedra, poświęcona w 1364 r. W XIV i 1 połowie XV w., za panowania Władysława Jagiełły, przebudowano i rozbudowano fortyfikacje zamku (baszty: Jordanka, Złodziejska, Lubranka, zespół obronny bramy Dolnej).

Rozkwit za Jagiellonów, upadek w XVII i XVIII wieku


Szczytowy okres rozwoju architektury i kultury artystycznej Wawelu przypada na czasy panowania Jagiellonów, zwłaszcza Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta . W latach 1506-1534 przebudowano gotycki pałac na renesansową rezydencję ze wspaniałym dziedzińcem Arkadowym. Przy katedrze powstała w latach 1519 - 1533 królewska kaplica Zygmuntowska - wzorcowe dzieło sztuki renesansowej w Polsce.
Po pożarze w 1595 r. część rezydencji przebudowano w stylu wczesnego baroku. Kierujący pracami architekt królewski Jan Trevano wzniósł przy północnym skrzydle pałacu dwie wieże: Zygmunta III Wazy i tzw. Sobieskiego. W latach 1655-1657 pałac zniszczyli Szwedzi. Największą katastrofę w dziejach zamku spowodował pożar w 1702 r. Zaprószony przez szwedzkich żołnierzy ogień pochłonął renesansowy wystrój wnętrz. Dzieła zniszczenia dopełniły rozbiory Polski. W 1795 r. Prusacy wykradli insygnia koronacyjne, które bezpowrotnie przepadły. Wraz z utratą niepodległości Wawel, zgodnie z duchem romantyzmu, stał się relikwią pamięci narodowej, tutaj uczono się ojczystej historii.

Pod zaborami i w czasie wielkich wojen


Przez znaczną część XIX w. wzgórze zajmowały wojska austriackie. Zniszczono wawelski zamek dolny, wyburzając m.in. gotyckie kościoły św. Michała i św. Jerzego, szkołę katedralną, dom księdza Borka, zespół bramy Dolnej. W 1846 r. Kraków włączono ostatecznie do Monarchii Austriackiej i przekształcono w twierdzę. Wzgórze opasano murem obronnym z bastionami, podwyższono fortyfikacje kleszczowe, wzniesione w latach 1790-1792 przez polskich inżynierów. Pałac królewski i budynek Seminarium zamieniono na koszary wojskowe. W południowo - zachodniej części wzgórza wybudowano wielki gmach szpitalny, a w miejscu wyburzonych domków wikariuszy - dom rekonwalescentów.
Gruntowną restaurację katedry i przyległych budynków przeprowadzono w latach 1895 - 1904 pod kierownictwem Sławomira Odrzywolskiego i w latach 1905 - 1914 Zygmunta Hendla . Od 1905 r. podjęto prace przy odnowieniu pałacu, od 1916 r. pod kierunkiem Adolfa Szyszko-Bohusza. W 1921 r. wzniesiono od północy bramę zw. Herbową i loggię widokową. W okresie międzywojennym Wawel pełnił funkcję rezydencji głowy państwa.
W czasie II wojny światowej na wzgórzu znajdowała się siedziba okupacyjnych władz Generalnego Gubernatorstwa i Hansa Franka. Przebudowano budynek tzw. kuchni królewskich i szpitala austriackiego; od południa wzniesiono w 1942 r. bramę wjazdową zw. Bernardyńską. Po 1945 r. wyburzono jeden z budynków szpitala austriackiego i dom rekonwalescentów, a w jego miejscu wzniesiono nowy obiekt, mieszczący biura Zamku Królewskiego na Wawelu.

Wzgórze wawelskie to obecnie pomnik narodowej przeszłości, rezydencja historyczna złożona z kilku ekspozycji muzealnych, mieszczących się w budynku pałacu i dawnych kuchniach królewskich. Odrębną jednostką jest Muzeum Katedralne prezentujące przedmioty związane z dziejami kapituły, zabytki złotnictwa, tkactwa, obrazy i rzeźby.

Elżbieta Firlet

PAŁAC KRÓLEWSKI

ZOBACZ ZDJĘCIA



Najstarsza siedziba władcy powstała na Wawelu w 1 połowie XI w., za panowania Bolesława Chrobrego i Mieszka II. Przedromański zespół rezydencji książęcej znajdował się w najwyższej, północno-wschodniej części wzgórza. W jego skład wchodziły m.in.: budynek mieszkalny, aula pałacowa, budowla z korytarzem ( piwnica) oraz rotunda śś. Feliksa i Adaukta, najlepiej zachowany obiekt architektury przedromańskiej w Małopolsce.
W 2 połowie XI w. powstał główny budynek romańskiego zespołu pałacowego - dwukondygnacyjna tzw. sala o 24 słupach. Relikty tego obiektu odkryto pod północnym skrzydłem obecnego pałacu. Główną świątynią pałacową w XI i XII w. była bazylika romańska tzw. św. Gereona (św. Marii Egipcjanki) odsłonięta pod zachodnim skrzydłem pałacu i dziedzińcem tzw. Batorego. Obecnie trwają tu prace nad urządzeniem rezerwatu architektonicznego. Kościół św. Marii Egipcjanki był trzynawową budowlą z transeptem, kryptą wschodnią i dwiema wieżami od zachodu; funkcjonował do końca XIII w.
W XIV w. przekształcono romański zespół pałacowy w gotycką rezydencję. Na miejscu "sali o 24 słupach" powstał nowy budynek, zapewne o trzech kondygnacjach. Równocześnie otaczano zabudowania zamku górnego murami obronnymi. Z tego czasu zachowała się brama wjazdowa na dziedziniec pałacu (później przebudowywana). Za panowania Kazimierza Wielkiego (1333-1370) rozbudowano część rezydencjonalną zamku, przekształcając starsze i dodając nowe budynki, m.in. wzniesiono skrzydło reprezentacyjno-mieszkalne z arkadowym krużgankiem.
Z końcem XIV w., za panowania Władysława Jagiełły, wielką akcją budowlaną objęto narożnik północno-wschodni pałacu. Powstała tutaj nowa wieża mieszkalna z zewnętrzną dekoracją maswerkową (tzw. wieża Duńska). Wewnątrz, w jednej z sal parteru, zachowało się sklepienie żebrowe ze zwornikami przedstawiającymi herb Jagiellonów i Andegawenów (tzw. sala Jadwigi i Jagiełły). Ostateczny kształt przybrał ganek na arkadach prowadzący dawniej do domniemanej "wieży wodnej". Ten wykusz ozdobiono, zrekonstruowanymi ostatnio, herbami: Jagiellońskim, Orłem i Pogonią. Budowla, od XVII w., jest nazywana popularnie Kurzą Stopką.


Obecny kształt pałacu ustaliła wielka przebudowa, podjęta w latach 1506-1534 za panowania króla Zygmunta Starego. Całością prac kierował rzeźbiarz i architekt królewski Franciszek Florentczyk. Roboty murarskie wykonano pod nadzorem mistrza Eberharda z Koblencji i Benedykta. Zachodnie i północne skrzydło wzniesiono w oparciu o budynki gotyckie; wschodnie skrzydło powstało na nowych fundamentach. Od strony południowej zbudowano mur (kurtyna) również z krużgankami, zamykający renesansowy dziedziniec. Grupa kamieniarzy kierowana przez Bartłomieja Berrecciego wykonała i zamontowała renesansowy detal we wszystkich częściach pałacu. Część obramień okiennych i portali posiadało jeszcze cechy gotycko-renesansowe. Podczas przebudowy rezydencji uległy likwidacji dawne kaplice pałacowe - św. Marii Egipcjanki i rotunda śś. Feliksa i Adaukta.
Po pożarze w 1595 r. Zygmunt III Waza odnowił i rozbudował skrzydło północne pod kierunkiem Jana Trevano, przy współpracy m.in. Ambrożego Meazziego i Jana Chrzciciela Petriniego. Na początku XVII w. powstała przy narożniku północno-wschodnim wieża, nakryta barokowym hełmem. Podobną wieżę mieszkalną, tzw. Sobieskiego, dobudowano później do północno-zachodniego naroża pałacu. Wnętrza otrzymały wystrój architektoniczno-rzeźbiarski w stylu wczesnego baroku rzymskiego. Zwracały uwagę ramowe stropy i plafony wykonane przez weneckiego malarza Tomasza Dolabellę. W latach 1655-57 pałac został obrabowany przez Szwedów. Ponownie opanowali Szwedzi zamek w 1702 urządzając tutaj szpital i koszary. Wówczas to miał miejsce największy pożar pałacu. Od tego czasu, mimo podejmowanych zabiegów konserwatorskich, nie odzyskał w XVIII i XIX w. dawnej świetności. W latach 1804 - 1807 zaadoptowano pałac na koszary dla wojsk austriackich, m.in. zamurowano arkady w krużgankach. Przeprowadzone w latach 1854-1856 prace konserwatorskie nadały mu kształt neogotycki.
W latach 1905-1911, po opuszczeniu Wawelu przez wojsko, rozpoczęła się gruntowna restauracja rezydencji, pod kierunkiem architektów: Zygmunta Hendla (1905-1914), Ignacego Sowińskiego (1914-1916), Adolfa Szyszko-Bohusza (1916-1939,1945-1947) i Alfreda Majewskiego (1951-1983). W okresie międzywojennym w pałacu znajdowała się rezydencja Prezydenta Rzeczypospolitej i muzeum wnętrz historycznych. W latach 1940-1943 był siedzibą generalnego gubernatora Hansa Franka. Obecnie gospodarzem pałacu jest muzeum Zamek Królewski na Wawelu-Państwowe Zbiory Sztuki.
Wejście na dziedziniec pałacu prowadzi przez budynek bramy, przebudowany w stylu renesansowym przez Bartłomieja Berrecciego. Na jego elewacji widnieje kamienny Orzeł Piastowski z datą 1370, pochodzący z zamku Kazimierza Wielkiego w Łobzowie. W sieni znajdują się tarcze z herbami Polski, Litwy i Sforzów dłuta Berrecciego, wykonane w 1534 r. Podłucza dwóch arkad w sieni zdobią rozety, dzieło Franciszka Florentczyka (1507) i Berrecciego (1525). Klasycystyczne zwieńczenie fasady pochodzi z końca XVIII w.


Niezwykłe wrażenie wywiera arkadowy dziedziniec z krużgankami, które opinają trzy skrzydła mieszkalne i ścianę kurtynową od południa. Na drugim piętrze zachodniego skrzydła widnieje wykusz, reprezentujący czyste formy florenckiego renesansu - dzieło Franciszka Florentczyka z lat 1504-1507. Ozdobna oprawa wykusza, dekoracja arabeskowo - kandelabrowa i trzy polichromowane herby, są najstarszym przykładem włoskiej ornamentyki renesansowej w polskiej architekturze. Skrzydło wschodnie i południowe obiega pod dachem malowany fryz z popiersiami cesarzy i cesarzowych, dzieło Dionizego Stuby z lat 1535-1536. Fryz ten zdobił pierwotnie wszystkie ściany pałacu od strony dziedzińca.
Obecnie pałacowe wnętrza zajmuje pięć ekspozycji prezentujących zbiory muzealne Zamku Królewskiego na Wawelu: "Komnaty królewskie", "Apartamenty prywatne", "Wschód w zbiorach wawelskich", "Skarbiec Koronny", "Zbrojownia", "Wawel zaginiony".
Od roku 1905, kiedy to wojska austriackie opuściły Wawel, trwały prace zmierzające do odnowienia wnętrz zgodnie z ich zabytkowym charakterem. Usunięto ślady przeróbek budowli na koszary. Zrekonstruowano renesansowe stropy i freski; powstały stropy ramowe wzorowane na XVII-wiecznych w pałacu w Podhorcach. Uzupełniono obramienia okienne, zrekonstruowano portale. W miejsce nie zachowanych renesansowych pieców kaflowych wstawiono pięć z XVIII w., pochodzących z zamku w Wiśniowcu na Wołyniu. Najcenniejszym zespołem eksponatów są renesansowe arrasy, utkane około 1550 r. na zamówienie króla Zygmunta Augusta. Powstały w warsztatach brukselskich tkaczy, według kartonów znakomitego malarza Michiela Coxcie. Kolekcja, obejmująca obecnie 138 obiektów jest największym i najcenniejszym zespołem tkanin w Europie.
Do pałacu prowadzą dwie reprezentacyjne klatki schodowe: Poselska, we wschodnim skrzydle , wzorowana na włoskich, z końca XV w. (obecna kamieniarka schodów z 1927 r.) i Senatorska, też z wejściem od dziedzińca, w skrzydle północnym, zbudowana przez Jana Trevana po pożarze zamku w roku 1595.
W części parterowej wschodniego skrzydła pałacu zwracają uwagę gotycko-renesansowe portale z 3 dekady wieku XVI, dzieło warsztatu mistrza Benedykta - wyraz symbiozy form północnych i włoskich. Tutaj mieszkali wielkorządcy krakowscy ( urzędnicy zawiadujący majątkiem królewskim i administrujący zamkiem) i ich zastępcy podrzęczowie.
W salach I pietra znajdowały się głównie prywatne pokoje królewskie, dla dworskiej świty i dla gości. Obecnie, podobnie jak inne pałacowe wnętrza, są one bogato wyposażone w dzieła sztuki, oddające klimat rezydencji królewskiej w XVI i XVII w. Część komnat uniknęła zniszczenia przez pożar w roku 1702 i w nich zachowały się gotycko-renesansowe portale z 2 ćwierci XVI w., renesansowe stropy i częściowo freski. W wieży Duńskiej Zygmunt III Waza prowadził doświadczenia alchemiczne. W latach 1927-1939, znajdowała się tu (obecnie odtworzona) sypialnia prezydenta Rzeczypospolitej, Ignacego Mościckiego.
Do najbardziej malowniczych pomieszczeń pałacu należą wnętrza w Kurzej Stopce. Dwa pokoiki nakrywają stropy ramowe z plafonami. Marmurowe portale i kominek pochodzą z około 1600 r., wyposażenie wnętrz z XVI i XVII w. We wschodnim skrzydle pałacu I piętra znajduje się jedno z najlepiej zachowanych renesansowych wnętrz zamku. Polichromowany strop i ścienny fryz (kraniec) naśladuje włoskie malowane fryzy ze słynnymi postaciami. Na ścianach wiszą zygmuntowskie arrasy z motywem Satyrów.
Sale II pietra miały charakter reprezentacyjny i służyły różnym uroczystościom dworskim. Mają w większości charakter renesansowy, z wyjątkiem północnego skrzydła, z piętnem wczesnego baroku. Zachowane tu portale i stropy pochodzą z okresu międzywojennego (1918-1939). Najsłynniejszym wnętrzem pałacu jest sala Poselska, zwana także Pod Głowami. Z dawnego stropu z rzeźbami wykonanymi przez snycerza Sebastiana Tauerbacha, wykonanego około 1540 r., zachowało się tylko 30 rzeźbionych głów ludzkich ( było ich 194). Był to jeden z najpiękniejszych renesansowych pułapów w Europie. Wśród wnętrz II piętra wyróżniają się : sala Turniejowa z fryzem ściennym Hansa D(rera (brata słynnego Albrechta) z 4 dekady XVI w., sala Pod Przeglądem Wojsk z fryzem przedstawiającym paradę wojsk, dzieło Antoniego z Wrocławia, sala Pod Ptakami, sala Pod Orłem, sala Senatorska, zwana Tanecznicą.

KOŚCIÓŁ KATEDRALNY
p. w. ŚW. WACŁAWA i ŚW. STANISŁAWA

ZOBACZ ZDJĘCIA

Najstarszy kościół katedralny wzniesiono zapewne na początku XI w., po ustanowieniu biskupstwa krakowskiego w 1000 r. Relikty fundamentów tej przedromańskiej bazyliki zachowały się w podziemiach kościoła. Fundatorem kolejnej romańskiej katedry tzw. Hermanowskiej był książę Władysław Herman (panujący w latach 1079-1102). Budowę kontynuował jego syn Bolesław Krzywousty. Kościół poświęcono w 1142 r. Była to trójnawowa bazylika dwuchórowa z prostokątnym prezbiterium, dwiema kryptami (od wschodu i od zachodu) oraz dwiema wieżami od zachodu. Znaczne partie romańskiej budowli zachowały się do dzisiaj, m.in. krypta św. Leonarda, dolna część wieży Srebrnych Dzwonów, przyziemie wieży Zegarowej. Katedrę zniszczył wielki pożar w 1305 r. Budowę nowej, gotyckiej, rozpoczęto z inicjatywy Władysława Łokietka około 1320 r., z udziałem biskupa Nankera. Kościół poświęcono w 1364 r. w formie trójnawowowej bazyliki z transeptem, prostokątnym prezbiterium i obejściem. W XIV i XV w. katedrę obudowano 19 kaplicami, z których większość później przebudowano.
Od zachodu kościół posiada dwie wieże, wyższą, zwaną Zegarową i niższą, Wikaryjską, zwaną także Srebrnych Dzwonów (zbudowana w XIV w.). Dolną kondygnację wieży Zegarowej zdobi kamienne laskowanie z 2 ćwierci XV w.; wyższą ceglaną część wieńczy barokowy fryz z herbami Pomian oraz hełm z figurami śś. Stanisława, Wojciecha, Wacława i Kazimierza (1715-1716, projekt Kacper Bażanka).


Przy elewacji północnej katedry stoi wieża Zygmuntowska; początkowo była to budowla obronna powstała w 2 połowie XIV w., w 1412 r. zamieniona na dzwonnicę katedralną. W 1521 r. zawieszono na niej dzwon "Zygmunt" (największy w Polsce), ufundowany przez króla Zygmunta I Starego, odlany przez ludwisarza Hansa Behama z Norymbergi. Obok wieży Zygmuntowskiej wznosi się budynek skarbca katedralnego, gotycki (1481-1500), z herbami fundatorów biskupa Jana Rzeszowskiego (Półkozic) i kardynała Fryderyka Jagiellończyka (Orzeł Biały). Mieszczą się tu cenne dzieła sztuki (przedmioty liturgiczne, relikwiarze, naczynia, szaty, tkaniny, hafty), regalia i pamiątki historyczne.
Fasadę kościoła wieńczy trójkątny szczyt z figurą św. Stanisława ( kopia rzeźby z XIV w., wykonana w 1899 r.), tarczą z orłem i poniżej rozetowym oknem (XIV w.). Z obu stron wejścia wznoszą się dwie gotyckie kaplice (XV w.) ozdobione laskowaniem, Świętej Trójcy od północy i Świętokrzyska od południa. W portalu wejściowym żelazne drzwi (3 ćwierć XIV w.) z monogramem Kazimierza III Wielkiego; po bokach płaskorzeźby Św. Małgorzata i Michał Archanioł (1320-22). W prezbiterium zachowały się elementy gotyckiej rzeźby: zworniki sklepienne (przed 1346), maswerki w blendach obok okien oraz fragmenty polichromii Św. Jan Ewangelista. W nawie pomiędzy oknami stoją posągi Ojców Kościoła: Św. Ambroży, Grzegorz i Hieronim (warsztat Wita Stwosza, koniec XV w.), Św. Augustyn (Zygmunt Langman, 1900). Okna transeptu i nawy wypełniają secesyjne witraże wykonane według projektu Józefa Mehoffera (1909-12 i 1917). Główny ołtarz barokowy powstał z fundacji biskupa Piotra Gembickiego (projekt Giovanni Battista Gisleni, około 1650) z obrazem Chrystus Ukrzyżowany.
W centrum katedry znajduje się konfesja św. Stanisława, biskupa krakowskiego, głównego patrona Polski. Mauzoleum wzniesiono w latach 1626-29 według projektu Giovanniego Trevana lub Mattea Castellego. Pod baldachimem, na cokole, spoczywa srebrna trumna ze szczątkami św. Stanisława, wykonana w warsztacie gdańskiego złotnika Piotra van der Rennena (1669-1671), ufundowana przez biskupa Piotra Gembickiego. Jest to trzeci z kolei relikwiarz biskupa, pierwszy ufundowała w 1254 r. św. Kinga, drugi w 1633 Zygmunt III Waza (zrabowany przez Szwedów w 1657 r.). Ołtarz św. Stanisława jest jednym z najwybitniejszych dzieł wczesnobarokowych w Polsce. Pełnił funkcję Ołtarza Ojczyzny, tutaj dziękowano za triumfy Polaków, składano trofea wojenne, m.in. sztandary krzyżackie zdobyte pod Grunwaldem i chorągiew turecką spod Wiednia. W ambicie zwraca uwagę ołtarz Pana Jezusa Ukrzyżowanego z krucyfiksem królowej Jadwigi (koniec XIV w.) i jej relikwiarzem.
Wśród licznych epitafiów i nagrobków wyróżniają się pomniki królewskie w formie tumby nakrytej baldachimem i z leżącą rzeźbioną postacią zmarłego: gotycki Władysława Łokietka (baldachim neogotycki, 1901-1903), Kazimierza III Wielkiego, Władysława II Jagiełły (baldachim renesansowy według projektu B. Berrecciego, 1524), neogotycki Władysława III Warneńczyka (Antoni Madeyski, 1906); barokowe Michała Korybuta Wiśniowieckiego i jego żony Eleonory oraz Jana III Sobieskiego i jego żony Marii Kazimiery, wzniesione w latach 1753-1760 według projektu Francesco Placidi - wielofigurowe kompozycje z sarkofagami dźwiganymi przez jeńców tureckich; sarkofag św. królowej Jadwigi z białego marmuru, z leżącą postacią zmarłej (A. Madeyski, 1902)


Katedra otoczona jest wieńcem kaplic. Wśród nich wyróżnia się kaplica pw. Wniebowzięcia N.M.P. zwana Zygmuntowską, renesansowa, wzniesiona w latach 1519-1533 (na miejscu gotyckiej z XIV w.) z polecenia króla Zygmunta I Starego, według projektu Bartolomeo Berrecciego. Nakryta kopułą, z zewnątrz pokrytą złoconą łuską z fundacji Anny Jagiellonki (1591-92). Warsztat włoskich artystów wykonał bogatą, płaskorzeźbioną dekorację wnętrza (arabeskową i groteskową), a w niszach posągi świętych i tonda z czerwonego marmuru z wizerunkami Ewangelistów oraz królów izraelskich. Do ściany przylega marmurowy, piętrowy pomnik nagrobny Zygmunta I Starego (B. Berrecci ?) i Zygmunta II Augusta (wyrzeźbił Santi Gucci w latach 1574-75, fundacja siostry władcy Anny Jagiellonki). W przedpiersiu stalli królewskich (1527-29) płyta nagrobna Anny Jagiellonki (S.Gucci, 1574-75). Otwierany ołtarz (projekt Peter Fl(tner), wykonany w Norymberdze w latach 1531-1538 przedstawia kute w srebrze sceny z życia Matki Bożej oraz malowane przedstawienia z historii zbawienia (Georg Pencz). Kaplica stała się pierwowzorem wielu późniejszych kaplic grobowych w Polsce i odegrała ogromną rolę w rozwoju polskiej architektury.
Kaplica pw. Niepokalanego Poczęcia N.M.P. zwana Wazów, wzorowana na Zygmuntowskiej, powstała z fundacji Jana II Kazimierza w latach 1664-1676 (na miejscu romańskiej z XIII w.). Przylega do południowej nawy katedry, barokowa, nakryta kopułą, z dekoracją architektoniczną i rzeźbiarską wykonaną z czarnego i różowego marmuru, alabastru, stiuku i drewna. W kaplicy znajduje się wczesnobarokowy ołtarz, na ścianach marmurowe epitafia Wazów - królów Zygmunta III, Władysława IV i Jana II Kazimierza. Według tradycji tutaj znajdował się pierwotnie (do 1254 r.) grób św. Stanisława.
Z południowej strony wejścia głównego do katedry znajduje się kaplica pw. św. Krzyża, zwana Świętokrzyską, jedyna spośród średniowiecznych kaplic katedralnych, która zachowała większość swego pierwotnego wystroju; gotycka, wzniesiona w 3 ćwierci XV w., nakryta sklepieniem gwiaździstym z herbami Polski, Litwy i Węgier na zwornikach. Ściany i sklepienie zdobi polichromia wykonana przez artystów ruskich ze szkoły pskowskiej (1470 r.). W kaplicy znajdują się dwa gotyckie tryptyki, Św. Trójcy (1467 r.) i Matki Bożej Bolesnej (4 ćwierć XV w.) oraz nagrobek Kazimierza Jagiellończyka, wykonany przez Wita Stwosza (1492 r.), arcydzieło rzeźby późnogotyckiej w Europie - w kształcie tumby z baldachimem, z leżącą postacią króla na wierzchniej płycie.
Przy południowym ramieniu obejścia, w kaplicy pw. Bożego Ciała i św. Andrzeja, zwanej Olbrachta, zachował się najstarszy w Polsce renesansowy pomnik nagrobny. Jest to nagrobek króla Jana Olbrachta wykonany w latach 1502-1505 zapewne przez Jorga Hubera z Passawy (?), z leżącą postacią władcy na tumbie. Bogato zdobioną niszę, w której spoczywa monument, wykonał Franciszek Florentczyk.
Do najlepszych dzieł architektury późnobarokowej w Polsce należy kaplica pw. śś. Macieja i Mateusza, zwana Lipskich, przy północnym ramieniu obejścia . Pierwotnie gotycka (XIV w.), przebudowana w latach 1631-1633 i 1743-1746 (projekt Francesco Placidi). W wystroju dominuje czarny marmur. Zwraca uwagę ołtarz z obrazem Św. Mateusz oraz nagrobek kardynała Aleksandra Jana Lipskiego (około 1746) w formie rozbudowanego katafalku.


Kaplica pw. śś. Kosmy i Damiana, zwana Zebrzydowskich (przy północnym ramieniu obejścia), pierwotnie gotycka z 2 ćwierci XIV w. została przekształcona w latach 1562-1563 w manierystyczne mauzoleum biskupa Andrzeja Zebrzydowskiego. Znajduje się tu nagrobek tego biskupa, wykonany przez Jana Michałowicza z Urzędowa (około 1560) - jeden z najwybitniejszych przykładów manieryzmu w Polsce.
Kaplica pw. św. Trójcy, zwana królowej Zofii, powstała w latach 1431-1433 z fundacji Zofii Holszańskiej, czwartej żony Władysława Jagiełły. Przebudowana w stylu neogotyckim w 1 połowie XIX w. i w latach 1899-1904 (projekt Sławomir Odrzywolski). Na uwagę zasługuje dekoracja malarska kaplicy (1902-1904, projekt Włodzimierz Tetmajer), będąca przykładem dzieła "ku pokrzepieniu serc" w okresie zaborów, łączącego wątki religijne z narodowymi. Przy wejściu pomnik hrabiego Włodzimierza Potockiego odkuty przez Bertela Thorvaldsena (1820-1830) zaliczany do najwybitniejszych dzieł rzeźby klasycystycznej w Europie.
Pod północnym ramieniem obejścia, w Krypcie Wieszczów Narodowych, spoczywają najwybitniejsi poeci polscy epoki Romantyzmu, Adam Mickiewicz (pochowany w 1890 r.) i Juliusz Słowacki (w 1927 r.). Pod katedrą znajdują się sklepione krypty, w większości wybudowane w XVI i XVII w., mieszczące groby królów i bohaterów narodowych (księcia Józefa Poniatowskiego, Tadeusza Kościuszki), wśród nich krypta św. Leonarda (XI/XII w.), będąca częścią romańskiej katedry. W 1936 r. urządzono w romańskiej, najniższej części wieży Wikaryjskiej kryptę marszałka Józefa Piłsudzkiego, gdzie w mosiężnym sarkofagu spoczywają szczątki Naczelnika Państwa.