Lewowicki T., Aspiracje dzieci i młodzieży Warszawa 1987

Cele, dążenia żgciowe

i poziom aspiracji dzieci i młodzieżu

Poznanie aspiracji dzieci i młodzieży ma znaczenie zarówno dla teorii, jak i praktyki społecznej. Służy ono bowiem określeniu podstawowych dążeń młodego pokolenia, pomaga w kształtowa­niu celów życiowych i wydatnie sprzyja organizowaniu warun­ków umożliwiających realizację społecznie wartościowych prag­nień. Odgrywa zatem ważną rolę w określaniu spodziewanych obszarów pragnień i dążeń młodego pokolenia, a zarazem w ich modyfikowaniu lub też popieraniu.

W przypadku polityki społecznej, kulturalnej i oświatowej znajomość .różnych aspiracji młodzieży — przede wszystkim zaś aspiracji edukacyjnych, zawodowych, kulturalnych i rodzin­nych — jest jednym z warunków udanego planowania, a następ­nie realizowania, zamierzeń w sferze oświaty, kultury, świad­czeń społecznych, a także w sferze gospodarki narodowej. Szkol­nictwu wyższemu szczególnie przydatne są informacje o dąże­niach młodzieży do podejmowania studiów wyższych. Instytucje i organizacje działające w innych dziedzinach życia społecznego i gospodarczego zainteresowane są z kolei dążeniami skierowany­mi na sprawy i rzeczy znajdujące się w obszarach funkcjonowa­nia tych instytucji, organizacji czy grup społecznych, środowisk itp. Wszystko to skłania do prowadzenia badań aspiracji — głów­nie dzieci i młodzieży — i uważnej analizy wyników takich ba­dań.

87

W badaniach, których wyniki przedstawiane są w tej książce, podjęto próby określenia m. in. podstawowych celów życiowych dzieci i młodzieży oraz poziomu aspiracji badanych grup. U pod­staw aspiracji znajduje się — jak wiadomo — określona hierar­chia celów życiowych, pragnień i dążeń, czyli określona hierarchia uznawanych wartości. Właśnie w zależności od niej kształtują się aspiracje ludzi — ściślej: kierunki dążeń i poziom aspiracji w za­kresie różnych kategorii celów. Omówienie zagadnień aspiracji dzieci i młodzieży należy więc zacząć od nakreślenia uznawanej przez te grupy hierarchii wartości (hierarchii różnych celów ży­ciowych).

1.   Hierarchie wartości (celów życiowych)

Hierarchia wartości podstawowych grup osób badanych

Ogólny obraz hierarchii celów życiowych całej podstawowej gru­py osób badanych — zarówno grupy dzieci, jak i młodzieży — jest dość jednolity (patrz tab. 1).

Tabela 1. Hierarchia celów życiowych dzieci i młodzieży'

* Badane osoby mogły wskazywać na.więcej niż jeden cel życiowy.

68

Zdecydowanie najwyżej cenione jest udane życie rodzinne, któ­re wskazało jako wysoko cenioną wartość aż 93% badanych osób. Również interesująca, satysfakcjonująca praca zawodowa uznawa­na jest za wysoce cenioną wartość przez znaczną część badanej młodzieży (82%). Wyraźnie mniej wyborów uzyskał następny w kolejności cel życiowy — wykształcenie (65%). Spora grupa mło­dzieży ceni też uznawane społecznie wartości moralne (wskazało je 58% badanych osób). Nieco mniej osób ceni wygodne życie (47%) i aktywną działalność użyteczną społecznie (43%).

Wyniki badań młodzieży polskiej dość wyraźnie różnią się od wyników badań prowadzonych w niektórych innych krajach —-przede wszystkim w zachodnioeuropejskich i w USA. Na przy­kład: młodzież amerykańska najwyżej ceniła pieniądze i wygod­ne życie1. W niektórych badaniach amerykańskich przeprowadzo­nych na przełomie łat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych zauwa­żono nieznaczny spadek roli czynnika materialnego w hierarchii wartości oraz pewien wzrost roli pracy zawodowej i wykształce­nia. Ogólny obraz hierarchii wartości nie uległ jednak zbyt wiel­kim zmianom. Koniec lat siedemdziesiątych i początek lat osiem­dziesiątych znowu przyniosły wzmocnienie roli czynnika material­nego 2.

Również w nieco wcześniej przeprowadzonych, niż amerykań­skie, badaniach francuskich młodzież najczęściej wskazywała na wygodne życie i dobrobyt materialny jako cenione wartości. Znaczna grupa młodzieży francuskiej stwierdziła także, że wyso­ko ceni uczucie miłości i sprawy seksu8. W późniejszych latach wzrosło znaczenie wartości związanych z działalnością o charak­terze społecznym. Na inne różnice w hierarchii wartości mło­dzieży z różnych krajów — m. in. młodzieży polskiej i francu­skiej — zwracano już niejednokrotnie uwagę, wykazując przy tym, że hierarchia ta kształtuje się pod dużym wpływem warun­ków społeczno-politycznych, ekonomicznych, tradycji kulturowej i innych czynników, uznawanych za ważne w danym kraju czy

1              Por. W. Adamski Młodzież w społeczeństwie. Konferencje polsko-ame-
rykańskie, op. cit.

2              S. Wickert Labirynt amerykańskiego szkolnictwa, „Forum" 1984, nr 50.
8 Por. np. G. Thłreau, Y. Teindas La jeunesse dans la familie et les so-

ciźtśs modernes, op. cit.; J. Duąuesne Les jeunes de 16 - 21 ans, op. cit.

69

regionie świata. Dokonując porównań wyników badań przepro­wadzonych w różnych krajach pamiętać także należy o tym, że wspomniane wyżej warunki mogą również decydować o odmien­ności podejścia metodologicznego w badaniach hierarchii war­tości.

Warto również podkreślić, że omawiane tu wyniki polskich ba­dań różnią się w pewnym stopniu również od wyników wcześ­niejszych badań przeprowadzonych w naszym kraju. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych najczęściej wskazywanymi wartościami były wykształcenie i praca zawodowa. Sprawy życia osobistego, życia rodzinnego wybierane były rzadziej niż poprzed­nie 4. Przełom lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych zdaje się charakteryzować silnym wzrostem zainteresowań sprawami ro­dzinnymi, przy jednoczesnym nieznacznym osłabieniu znaczenia pracy zawodowej i wykształcenia. Wyniki przedstawionych tu ba­dań własnych zostały niejako potwierdzone przez niektóre pro­cesy i zjawiska społeczne, jakie wystąpiły w Polsce. Oto np. z jed­nej strony młodzież częściej zawiera związki małżeńskie, wzrosła też liczba urodzeń dzieci (w 1982 roku notowano w Polsce naj­wyższy w Europie wskaźnik urodzeń), z drugiej zaś strony dość gwałtownie zmalała liczba kandydatów ubiegających się o przy­jęcie na studia wyższe. Lata 1982 - 1983 były okresem zmniejszo­nego zainteresowania studiami w szkołach wyższych.

Osłabieniu uległo znaczenie wartości o charakterze prestiżo­wym i materialnym, zachwianiu uległo też zainteresowanie ak­tywną działalnością polityczną (traktowaną jako cel życiowy). Nie słabnie jednak ogólne zainteresowanie sprawami społeczno--politycznymi. Hierarchia wartości młodzieży z przełomu ubieg­łego i bieżącego dziesięciolecia jest zatem nieco inna od hierarchii uznawanej przez młodzież w latach poprzednich. Złożyły się na to zapewne wydarzenia i przemiany zachodzące w naszym kraju, które nie pozostały bez wpływu na dążenia i cele życiowe mło­dzieży.

[ Obecny obraz celów życiowych młodzieży, w którym niemal powszechnie uznawaną wartością jest życie rodzinne, a dalej — praca i wykształcenie, pozostaje w silnym związku z przekona-

< Por. m. in. prace: A. Sokołowska Stosunek młodzieży do jej perspek­tyw życiowych, op. cit.; B. Weber Z badań nad młodzieżą wiejską, op. cit.

70

Iliami młodzieży o możliwościach osiągania różnych celów JO lóż. zdaniem osób badanych — własnym staraniem można osiągnąć przede wszystkim udane życie rodzinne (sądzi tak aż 62% bada­nych). Już tylko około 40% badanej młodzieży uważa, że od niej zależy zdobycie satysfakcjonującego, interesującego zawodu, a jeszcze mniej (około 30%) — że własnym wysiłkiem można zdo­być wysokie wykształcenie.

Szczególnie ten ostatni wynik musi budzić zastanowienie, świadczy bowiem o stosunkowo słabej wierze w możliwość reali­zacji takiego celu życiowego, jak zdobycie wiedzy i wykształce­nia. Zastanawia to tym bardziej, że rzeczywiste szanse uzyskania wykształcenia wyższego są w naszym kraju duże. Znajomość tego stanu rzeczy pozwala jednak na lepsze zrozumienie wspo­mnianego uprzednio spadku zainteresowania studiami wyższymi (co przejawia się w zmniejszeniu liczby kandydatów na studia). Zjawisko to ma jednak prawdopodobnie bardziej złożony charak­ter i określenie jego przyczyn wymaga dalszych badań i studiów. Z drugiej strony wskazane wydaje się podjęcie działań kształ­tujących odpowiednie aspiracje edukacyjne młodzieży.

Jak już wyżej zostało powiedziane — ogólny obraz hierarchii celów życiowych, zarówno grup młodszych, jak i starszych ucz­niów, jest bardzo podobny. W obrazie tym można dostrzec liczne podobieństwa, występują jednak także różnice. Analiza celów ży­ciowych deklarowanych przez uczniów szkół podstawowych i ucz­niów szkół średnich umożliwia bliższe określenie hierarchii celów swoistych dla każdej z tych grup.

Tak licealiści, jak i ich młodsi koledzy, najczęściej wymieniają życie rodzinne jako ceniony cel życiowy. Do często wymienianych celów życiowych należą też praca zawodowa, realizacja wartości moralnych, wiedza (wykształcenie), ruchliwe, ciekawe życie (ży­cie pełne zmian, podróży itp.).

Wyraźnym odstępstwem od tej stosunkowo podobnej dla wszy­stkich osób badanych hierarchii jest często deklarowana przez uczniów szkół podstawowych chęć wygodnego życia. W przypad­ku tej ostatniej grupy uczniów wygodne życie jako cel życiowy zajmuje drugą pozycję pod względem liczby wyborów (po życiu rodzinnym, szczęściu osobistym związanym z życiem rodzinnym).

71

Wybory celów życiowych deklarowanych przez uczniów szkół podstawowych i szkół średnich przedstawiają się następująco (dane w %):

Uczniowie szkół podstawowych najczęściej wymieniali jako wła­sne cele życiowe: udane życie rodzinne (82,7), wygodne życie (68,2), pracę zawodową (63,7), realizację wartości moralnych (48,4), interesujące, ruchliwie życie (45,7), wiedzę, wykształcenie (44,5). Kzadziej wymieniano: osiągnięcie majątku, działalność społeczną, sławę, wysokie stanowiska, realizację wartości zwią­zanych z udziałem w kulturze, działalność polityczną.

Młodzież ze szkół średnich najczęściej wymieniała zaś cele przedstawione już wcześniej (por. tab. 1), a więc: życie,rodzinne, dobrą pracę zawodową, zdobycie wiedzy i wykształcenia, godziwe, etyczne życie, podróże i interesujące życie. Rzadziej wymieniano: wygodne życie, majątek, działalność społeczną i inne cele.

Na uwagę zasługuje środowiskowe zróżnicowanie tych swoi­stych hierarchii celów ...