TRYBY
Z języka psł. polszczyzna odziedziczyła tryby:
- orzekający (oznajmujący) – kontynuowany (bez zmian);
- rozkazujący (podstawowe zmiany w okresie stp., drobne – w okresie średniopolskim);
- przypuszczający (warunkowy) – zmiany w okresie przedpolskim i stp., częściowo średniopolskim do XVII w.
Rozwój form trybu rozkazującego
I. Podstawa prasłowiańska
Formy trybu rozkazującego tworzono od tematu I, czyli od tematu czasu ter., za pomocą przyrostka –i, który w kon. –o-//-e-, -no-//-ne- dawał dyftong, a ten rozwijał się w formach liczby poj. w –i2, a w formach lmn. w –ě2. W czas. kon. –jo-je-, -i- dyftong dawał zawsze –i. Por. psł.
Psł. > stp.
2, 3 os. lp. nesi, dvigni, znaji, vozi > niesi, dźwigni, znaji, wozi
1 os. lmn. nesě-mъ, dvigně-mъ, znaji-mъ, vozi-mъ > niesi-my, dźwigni-my, znaji-my, wozi-my
2 i 3 os. lmn. nesě-te, dvigně-te, znaji-te, vozi-te > niesi-cie, dźwigni-cie, znaji-cie, wozi-cie
II. Ewolucja w języku polskim
W okresie stp.
1) wprowadzono wszędzie –i zamiast pierwotnej sam. ě (na wzór czas. kon. –jo-/-je-, -i-), stąd w lmn. niesimy, niesicie, dźwignimy, dźwignicie;
2) w 1 os. lmn. pierwotna końc. –mъ została zastąpiona przez –my (jak w czasie ter.), stąd stp. niesimy, dźwignimy, znajimy, wozimy;
3) odziedziczone tożsame postaci 2. i 3. os l.p., formy trybu rozkazującego, które w staropolszczyźnie miały końcówkę –i, zaczęły się różnicować.
Pierwszy etap zmian polegał na zaniku wygłosowego -i w obu formach. Dłużej końcówka zachowała się w tych formach, w których akcent padał na ostatnią sylabę (spuści, zyszczy, pojdzi), ale (słysz, napełń, wstań). Przekształconą w -j końcówkę -i zachowały jedynie niektóre czasowniki, typu bij, pij oraz te, w których pierwotne -i występowało po grupie spółgłoskowej, np. tnij, zamknij itp.
Następnie zaczęto różnicować formy 2. i 3. os. lp. trybu rozkazującego; w 3. os. l.p. zaczęły pojawiać się formy złożone, z elementem ać (używanym do końca XV wieku, znanym z najstarszego zdania polskiego) oraz niechaj, będący postacią 2. os. l.p. rozkaźnika czasownika niechać, tj. ‘pozwolić, dopuścić, który skrócono do niech.
W liczbie mnogiej – w 1. i 2. os. ustaliły się formy typu nieśmy, nieście, róbmy, róbcie, tknijmy, tknijcie.
W 3. os. l.m. również pojawiły się w języku staropolskim postaci opisowe, z elementem ać (które wyszło następnie z użycia) oraz niechaj (skracane do niech).
Dziś: formy proste: 2 os. lp. i 2 os. lmn. nieś, nieście, formy opisowe – 3 os. lp. i lmn. niech niesie, niosą (w języku psł. i pierwotnie w stp. wszystkie formy proste). Dziś relikty dawnych form prostych 3 os. w tekstach religijnych.
Rozwój form trybu przypuszczającego
W języku psł. tryb przypuszczający (warunkowy) składał się z imiesłowu czasu przesz. czynnego II i form trybu przyp. słowa posiłkowego *byti, por.
m. ż. n. m. ż. n.
1. os. lp. neslъ, -a, -o bimь 1.os. lmn. nesli, -y, -a bimъ
2. i 3 os. lp. neslъ, -a, -o bi 2 i 3 os.lmn. nesli, -y, -a bǫ
II. Ewolucja trybu przypuszczającego w polszczyźnie
Stan staropolski:
Nie zachowały się formy bimь, bi itd. Zostały zastąpione już w okresie przedpolskim formami aorystu słowa posiłkowego być, stąd odmiana stp. (lp. i lmn., była też lpdw.):
1. os. lp. robił, -a, -o bych > bym 1.os. lmn. robili, -ły, -ła bychom / bychmy > byśmy
2. os. lp. robił, -a, -o by > byś 2 os. lmn. robili, -ły, -ła byście
3. os. lp. robił, -a, -o by 3 os. lmn. robili, -ły, -ła bychą > by
Przykłady tych form w stp., por. bych spadł, zabiłbych, abych uczynił; iżby ty nie bujał; abychom poznali, mielibychom / bychmy nie pomarli; służylibyście, byście wy wiedzieli; bychą wiedzieli.
Formy te trwają do XVII w. W XVI w. już zaczynają się dokonywać zmiany, pojawiają się formy wyrównane (analogiczne) do form czasu przeszłego w 1 os. lp. (bych > bym na wzór byłem) i lmn. (bychom / bychmy > byśmy na wzór byliśmy), w 2 os. lp. (by > byś na wzór byłeś) i w 3 os. lmn. (bychą > by jak w 3 os. lp., na wzór 3 os. czasu przeszłego, gdzie występuje czysty imiesłów w obu liczbach). Formy z –ch zachowały się w gwarach śląskich i niektórych gwarach płd. Małopolski.
O dawnej złożoności tych form świadczy:
· ruchomość wykładnika trybu przypuszczającego bym, byś, by, byśmy, byście, by, np. robilibyśmy, byśmy robili, ty byś chodził, ty chodziłbyś;
· nietypowy akcent, na 3 sylabie od końca w formach 1., 2, 3 os. lp. i 3 os. lmn. (|chodziłbym, |chodziłbyś, |chodziłby, |chodziliby), oraz na 4 sylabie od końca w 1 i 2 os. lmn. cho|dzilibyśmy, cho|dzilibyście, a więc na 2 sylabie od końca dawnego imiesłowu. Obecnie szerzy się w tych pozycjach akcent paroksytoniczny, ujednolicony, na 2 sylabie od końca. Jest on uważany za dopuszczalny w normie użytkowej, natomiast w normie wzorcowej obowiązuje akcent na 3 i 4 sylabie od końca.
Formy dualne zanikły w XV w.
Ćwiczenia i pytania kontrolne:
1. Na czym polega innowacyjny (w stosunku do dziedzictwa przedpolskiego), a na czym archaiczny (z punktu widzenia dzisiejszego języka) charakter form występujących w modlitwie: Bądź wola Twoja, Przyjdź królestwo twoje?
2. Objaśnij zróżnicowanie form 2 os. lp. trybu rozk. w „Bogurodzicy”: Spuści nam, zyszczy nam; napełń myśli człowiecze, słysz modlitwę, jąż nosimy, a dać raczy, jego prosimy.
3. Objaśnij formy trybu rozk. w XV-wiecznej Modlitwie Pańskiej: Otcze nasz, jenżeś na niebiesiech, oświęć się twe imię, przydzi twe krolestwo, bądź twa wola jako na niebie tako na ziemi, daj nam dzisia chleb wszedni, odpuści nam nasze winy, jako my odpuszczamy naszym winowatcom, a nie wodzi nas na pokuszenie, ale nas zbaw ode wszego złego. Amen.
4. Jak objaśnisz podkreślone formy fleksyjne: Oczy twoje widzcie prawdę. Wstań, Gospodnie, przejdzi ji i obłudzi ji, wytargń duszę moję od niemiłościwego.
5. Przedstaw historię dzisiejszych form trybu rozk.: wstań, uściślij, poznaj, niech wstanie, niech pozna, niech uściśli; zróbmy, poznajmy, uściślijmy, zróbcie, poznajcie, uściślijcie; niech zrobią, niech poznają, uściślą.
6. Objaśnij formy staropolskie: bych się nie starzał; waruj się, aby nie mowił; idzie tobie ubogi, by ty w ubostwie nie styskował; iżbychom my miłowali; bychą wiedzieli.
7. Objaśnij genezę form trybu przypuszczającego: niósłbym, niosłabym, niósłbyś, niosłabyś, niósłby, niosłaby, niosłoby, nieślibyśmy, niosłybyśmy, nieślibyście, niosłybyście, nieśliby, niosłyby.
8. Co świadczy o dawnej złożoności form trybu przypuszczającego?
sunka