CZASY – EWOLUCJA W JĘZYKU POLSKIM
CZAS TERAŹNIEJSZY
Podstawa psł.
Lp. Lmn. Lpdw.
1. nes-ǫ (<*nes-o-m) nes-e-mъ nes-e-vě
2. nes-e-šь nes-e-te nes-e-ta
3. nes-e-tь nes-ǫ-tь (<*nes-o-nti) nes-e-te
Zmiany na gruncie polskim:
· w 3 os. lp. i lmn. (zanik końc. -tь, jest końc. zerowa -ø);
· końc. 1 os. lmn. –m, prawdopodobnie pod wpływem zaimka 1 osoby przybiera postać –my (końc. –m częsta jeszcze w dobie nwpol., w XIX w., por. przejdziem Wisłę, przejdziem Wartę, będziem Polakami); do dziś końc. –m częsta w gwarach;
· zanik form dualnych
· końcówki kontynuowane (1 os. lp.: krótka nosówka *-ǫ > pol. –ę (o tym, że pierwotnie musiała tu być sam. nosowa tylna, świadczy fakt, iż spółgłoska przed –ę jest twarda, por. nios-ę, piek-ę, spółgł. stwardniała, czyli historycznie miękka występuje natomiast na skutek jotacyzacji, por. płacz-ę < *plakjǫ) ; 2 os. lp.: *-šь > pol. -sz; 2 os. lmn. *–te > pol. –cie, tu spółgł. ć jako wynik palatalizacji polskich).
Ukształtowanie się nowej odmiany czasownika być w czasie ter.
Liczba pojedyncza
Psł. > stp. > śrpol. i nwpol.
1. jesmь jeśm jest-em
2. jesi jeś jest-eś
3. jestь jest / jeść /je jest
Liczba mnoga
1. jesmъ jesmy jest-eśmy
2. jeste jeście jest-eście
3. søtъ są są
Supletywizm w odmianie czas. być – odziedziczony.
Chronologia – ukształtowanie się nowej odmiany czas. być w czasie ter. – XVI w.
Nowa odmiana – na wzór form czasu przesz. złożonego, podstawą forma 3 os. lp. jest + końcówki -em, -eś itd.
ROZWÓJ CZASÓW PRZESZŁYCH
I. Podstawa prasłowiańska
Język polski odziedziczył z języka psł. rozbudowany system czasów przeszłych:
1) czasy przeszłe proste: imperfectum (czas przeszły niedokonany), aoryst (czas przeszły dokonany) – tylko jeden z rodzajów psł. aorystu, tzw. sygmatyczny od tematów samogłoskowych; czasy proste zaginęły już w okresie staropolskim;
2) czasy złożone: czas przeszły złożony (perfectum), czas zaprzeszły (plusquamperfectum).
Imperfectum
Czas ten wyrażał czynność niedokonaną (trwającą), powtarzającą się w przeszłości (duratywną).
Tworzony od tematu II czasowników niedokonanych sufiksami –ax- (w tematach zakończonych na –a lub –ě) i -ěax- (w tematach pozostałych, zakończonych na spółgłoskę lub sam. –i), np.
Psł. > stp. Psł. > stp.
Lp. Lmn.
děla-ax-ъ *działach děla-ax-omъ *działachom
děla-aš-e *działasze děla-aš-ete *działaszecie / działaście
děla-aš-e *działasze děla-ěax-ǫ *działachą
nes-ěax-ъ niesiech nes-ěax-omъ niesiechom
nes-ěaš-e niesiesze nes-ěaš-e te *niesieszecie / niesieście
nes-ěaš-e niesiesze nes-ěax-ǫ niesiechą
Na gruncie polskim – kontrakcja (ściągnięcie) grup –aax-ъ > -ach, ěax-ъ > -ech. Przedstawione wyżej formy w części są hipotetyczne (oczekiwane), ponieważ w zabytkach stp. poświadczono bardzo mało tych form.
Aoryst
Oznaczał czynność jednokrotną, dokonaną w przeszłości.
W języku psł. kilka rodzajów aorystu. W stp. zachował się tylko jeden typ i to reliktowo (tzw. sygmatyczny od tematów samogłoskowych).
Tworzony od tematu II czasowników za pomocą zakończeń: -xъ, -ø , -ø, -xomъ, -ste, -šę, np.
děla-xъ *działach děla-xomъ *działachom
děla- *działa děla-ste * działaście
děla- *działa děla-šę *działachą
Na gruncie polskim:
1) zakończenie 3 os. lmn. –šę zostało zastąpione przez –chą, analogicznie do imperfectum, stąd tożsamość tych form (3 os. lp. aorystu i imperfectum);
2) czasowniki o temacie II zakończonym na spółgłoskę przybierały w stp. zakończenia: 1 os. lp. -ech (niesiech), 2. os. lp. -e (niesie), 3 os. lp. -e (niesie), 1 os. lmn. -echom (niesiechom), ...
sunka