Poetyka pojęcia 2.doc

Poetyka – zaliczenie 10.01

Diereza – występuje, gdy podział na stopy pokrywa się z zestrojami akcentowymi (amfibrach, trochej) – pełna zgodność granicy stopy i zestroju akcentowego.

Cezura – występuje, gdy podział na stopy nie pokrywa się z zestrojami akcentowymi (jamb, daktyl, anapest) – granica zestroju akcentowego, wypadające wewnątrz stopy.

Kataleksa – stłumienie ostatniej nieakcentowanej sylaby w klauzuli wersu, rzadziej w średniówce.

Hiperkataleksa – dodanie jednej sylaby ponad rachunek metryczny (sylaba przesuwa się na drugą stronę, do sąsiedniej stopy).

Brachykataleksa – kataleksa podwójna – wyrzucenie dwóch sylab nieakceptowanych (najczęściej dwóch ostatnich).

Anakruza – dodanie nieakcentowanej sylaby w nagłosie wersu.

Stopa metryczna –  najmniejsza jednostka miary wierszowej. W antycznej wersyfikacji iloczasowej (w literaturze greckiej i łacińskiej) stopami były powtarzające się układy sylab długich i krótkich. W nowożytnej wersyfikacji - dla potrzeb literatury tworzonej w językach pozbawionych zjawiska iloczasu - pojęcie stopy zmodyfikowano, określając nim powtarzające się układy sylab akcentowanych i nieakcentowanych. Nie zwraca uwagi ani na semantykę, ani na gramatykę wypowiedzi.

Jamb (gr. íambos) w metryce iloczasowej to stopa metryczna złożona z dwóch sylab: krótkiej i długiej.

W wierszach polskich odpowiednikiem jest sekwencja dwóch sylab: nieakcentowanej i akcentowanej. W języku polskim bardzo niewiele wyrazów to naturalne jamby (np. ''a'''ha'''''), więc stopa ta jest zwykle tworzona jako zestrój z proklityką (np. ''do '''snu''''') lub dzięki odpowiedniemu łączeniu wyrazów w szyku zdania, jak w pierwszym wersie ''Monachomachii'' Krasickiego:
''Nie '''wszyst'''ko '''zło'''to, '''co''' się '''świe'''ci '''z gó'''ry.
Przeciwny do jambu układ sylab ma trochej.

Trochej (łac. ''trochaeus'', z gr. ''trochaíos'') w metryce iloczasowej to stopa metryczna złożona z dwóch sylab: długiej i krótkiej.

W wierszach polskich odpowiednikiem jest sekwencja sylab: akcentowanej i nieakcentowanej.

W języku polskim występuje bardzo często, każdy dwusylabowy wyraz jest trochejem (np. '''''słow'''nik''), łatwo też układać z trochejów wiersze sylabotoniczne, np.
'''''Nie''' rusz, '''An'''dziu, '''te'''go '''kwia'''tka,
'''''Ró'''ża '''ko'''le - '''rze'''kła '''ma'''tka. (Za Stanisławem_Jachowiczem)

Przeciwny do trocheju układ sylab ma jamb.

Daktyl ( ''dáktylos'', dosł. \"palec\") – w metryce iloczasowej stopa metryczna składająca się z trzech sylab: jednej długiej i dwóch krótkich. Bierze swą nazwę stąd, że grecki wyraz ''dáktylos'' ma właśnie taki układ sylab.

W wierszach polskich odpowiednikiem daktyla jest sekwencja składająca się z jednej sylaby akcentowanej i dwóch nieakcentowanych.

W języku polskim stosunkowo niewiele wyrazów to naturalne daktyle (przede wszystkim typu: '''''fi'''zyka, '''lo'''gika'' oraz '''''chcie'''liśmy, '''mie'''liście'', ale także: '''''w o'''góle, '''o'''siemset, '''czte'''rokroć''), stopę tę częściej tworzy się jako zestrój z enklityką (np. '''''ko'''cham cię'') lub dzięki odpowiedniemu łączeniu wyrazów w szyku zdania, jak w pierwszym wersie wiersza Leśmiana ''Kochankowie'':
'''''Le'''dwo dziew'''czy'''na '''przy'''szła z da'''le'''ka
o następującym układzie stóp: daktyl, trochej, daktyl, trochej.

Daktyl jest podstawowym budulcem heksametru daktylicznego.

Amfibrach (gr. ''amphíbrachys'', dosł. ''z obu stron krótki'') w metryce iloczasowej to stopa metryczna składająca się z trzech sylab: jednej długiej między dwiema krótkimi.

W wierszach polskich odpowiednikiem jest sekwencja składająca się z jednej sylaby akcentowanej między dwiema nieakcentowanymi. W języku polskim występuje bardzo często, każdy trzysylabowy wyraz jest amfibrachem (np. ''ko'''le'''ga''), łatwo też układać z amfibrachów wiersze sylabotoniczne, np.
 

''O '''szy'''by deszcz '''dzwo'''ni, deszcz '''dzwo'''ni je'''sien'''ny
''I '''plusz'''cze jed'''na'''ki, mia'''ro'''wy, nie'''zmien'''ny'' (''Deszcz jesienny'' Leopolda Staffa).

Anapest (gr. ''anápaiston'') w metryce iloczasowej to stopa metryczna składająca się z trzech sylab: dwóch krótkich i jednej długiej.

W wierszach polskich odpowiednikiem anapestu jest sekwencja składająca się z dwóch sylab nieakcentowanych i jednej akcentowanej. W polszczyźnie nie ma wyrazów będących naturalnymi anapestami, bardzo nieliczne są też zestroje akcentowe o anapestycznym układzie sylab (np. ''i do '''dna'''''), więc stopę tę tworzy się dzięki odpowiedniemu łączeniu wyrazów w szyku zdania, jak w pierwszym wersie wiersza Leśmiana ''Zielona godzina (I)'':
''Roze'''chwia'''ły się '''szum'''ne ga'''łę'''zi wa'''had'''ła''.

Peon III – akcent rytmiczny, co czwarta sylaba, prawie nie występuje w postaci czystej, jest najrzadszy.

Zestrój akcentowy - obdarzona sensem grupa sylab posiadająca jeden główny akcent. Pojęcie z zakresu teorii poezji. Zestrój coś znaczy – obejmuje całostkę znaczeniowo – leksykalną.

- Proklityka - to wyraz nieposiadający własnego akcentu, lecz tworzący całość akcentową z następującym po nim wyrazem akcentowanym.

W języku polskim proklitykami są:
* przyimki
::''na'' dole, ''po'' wakacjach, ''za'' lasem
* spójniki
::matka ''albo'' córka
* partykuła ''nie'' przy osobowych formach czasownikach dłuższych niż jednosylabowe
::''nie'' potrafił, ''nie'' poszła

Proklityka może być akcentowana, gdy następują po sobie dwa wyrazy nie posiadające zazwyczaj własnego akcentu (enklityka proklityka), np. ''d'o'' nas. Także akcent pada na proklitykę w niektórych utartych połączeniach przyimkowych z jednosylabowymi rzeczownikami, np. ''w'e'' dnie.

- Enklityka - to wyraz nie posiadający własnego akcentu, lecz tworzący całość akcentową z wyrazem poprzedzającym.

W języku polskim enklitykami są
* jednosylabowe formy fleksyjne zaimków osobowych i zaimka zwrotnego
::kochała ''go'', uczył ''się''
* partykuły ''by'', ''że'', ''no''
::zrobili''by'', podaj''że'', dajcie ''no'' ''mi''
* człony ''-sta'', ''-set'' w liczebnikach złożonych
::cztery''sta'', pięciu''set''
* ruchome końcówki czasownika
::robili''śmy'', chodzili''ście''

Średniówka – punkt podziału, który rozbija wers na dwie części i nie występuje w wersach krótszych niż ośmiozgłoskowce. Miejsce średniówki w wersie zależne jest od granicy wyrazów i zestrojów akcentowych. Z reguły średniówka nie występuje w miejscach podziału zdaniowego, ponieważ byłoby to związane z silną intonacją i tym samym wpłynęłoby na osłabienie klauzuli. Może pojawiać się w wierszach sylabicznych, sylabotonicznych i tonicznych. W poezji polskiej najczęściej spotyka się średniówki po piątej sylabie w jedenastozgłoskowcach i po siódmej sylabie w trzynastozgłoskowcach.

Przerzutnia - to przeniesienie końcówki zdania, myśli do następnego wersu w celu zaakcentowania słowa, wyrażenia lub w celu wprowadzenia w utworze elementu chaosu, a zwiększenia dynamiki.

Klauzula wiersza – wygłos wiersza (najczęściej ostatni wyraz). Współbrzmienie wyrazów w klauzulach wersów nazywamy rymem.

Eufonia – przyjemne, harmonijne brzmienie (głosek); zharmonizowanie dźwięków mowy w wypowiedzi wierszem a. prozą.

Anafora –  powtarzanie tego samego wyrazu a. zwrotu na początku kilku kolejnych zdań, wersów, strof.

Onomatopeja – tworzenie (a. dobieranie) wyrazów naśladujących swym brzmieniem brzmienie nazywanego (a. opisywanego) zjawiska a. dźwięków kojarzących się z nim; dźwiękonaśladownictwo. Ma funkcję semantyczno – ekspresywną.

Aliteracja - powtarzanie się jakiejś głoski na początku (a. wewnątrz) kilku wyrazów wiersza a. zdania, dla efektu artystycznego – identyfikuje ją regularność.

Wiersz stychiczny (ciągły) – zbudowany z wersów ciągłych, bez podziału na strofy, np. Pan Tadeusz.

Wiersz sylabiczny:

o        jednakowa liczba sylab w każdym wersie

o        stały akcent (na drugiej sylabie od końca) przed średniówką i w wyrazach kończących wers

o        średniówka w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe

o        regularne rymy żeńskie

Wiersz sylabotoniczny:

o        bardziej zrytmizowany niż wiersz sylabiczny

o        stała liczba sylab w wersach - ścisła regularność

o        jednakowa liczba sylab akcentowanych w wersie i ich stałe umiejscowienie - stały rozkład akcentów

o        ten sam rytm

o        podstawową jednostką miary rytmicznej jest tu stopa metryczna - najmniejsza jednostka rytmiczna, składająca się z 2, 3 lub 4 sylab, spośród których jedna jest akcentowana

Metafora dźwiękowa – klucz, słowo semantycznie związane.

Harmonia głoskowa – powtarzanie samogłosek.

Tercyna –  strofa trzywierszowa, której wiersz środkowy rymuje się z pierwszym i trzecim zwrotki następnej. 11 zgłosek, o rymach ABA BCB CDC – Dante.

Dystych –  dwuwiersz; (d. elegijny) staroż. strofa dwuwierszowa, złożona z heksametru i pentametru. Przysłowia, przyśpiewki, porzekadła.

Oktawa – strofa ośmiowersowa, 11 zgłosek, ABA BAB CC – poezja włoska, Piotr Kochanowski.