myslenie.doc

Rozumowanie i podejmowanie decyzji

Wg E. Nęcka,  J. Orzechowski i  B. Szymura

Podział sądów (E. Nęcka)

•         Sądy atrybucyjne  odnoszą się do cech, które - według nas - charakteryzują ludzi (włącznie z nami samymi) lub inne obiekty (Wojciszke, 1991).

•         Sądy probabilistyczne polegają na ocenie  na ocenie szans lub zagrożeń, lub prawdopodobieństwa wystąpienia  zdarzeń całkowicie nam obojętnych

•         Sądy intuicyjne: takie, których nie potrafimy uzasadnić

•         Sądy wartościujące to te, w których obiektowi przypisana jest pewna wartość, np. estetyczna lub etyczna. 

•         Sądy naiwne. oparte na potocznym doświadczeniu, a nie na ugruntowanej wiedzy;

Sąd

to wyrażone wprost twierdzenie na temat

•         pewnego stanu

•         przynależności obiektu do określonej kategorii,

•         posiadania przez obiekt jakiejś cechy

•         wartości danego obiektu z punktu widzenia pewnego kryterium

•         prawdopodobieństwa wystąpienia danego zdarzenia.

Sądy probabilistyczne

Sądy dotyczące prawdopodobieństwa wystąpienia  zdarzeń

Teza o niepełnej racjonalności człowieka w sądzeniu

Nieracjonalność myślenia

Wydając sądy, ludzie nie kierują się racjonalnymi przesłankami i ścisłymi regułami rozumowania, lecz tzw. heurystykami (zob. Kahneman, Slovic, Tversky, 1982).

Koncepcja ograniczonej racjonalności w podejmowaniu decyzji, z powodu

•         braku czasu, dostępnej wiedzy lub

•         wolnych zasobów poznawczych ( Simon, 1956) 

Heurystyki

Są to ­w ich rozumieniu - uproszczone zasady wnioskowania, umożliwiające szybkie sformułowanie sądu, któremu bardzo często towarzyszy subiektywne przekonanie o słuszności

Tendencyjność rozumowania

•         Terminem  tendencyjność (bias) określa się powszechny błąd, (przypadłość umysłu ludzkiego) polegający na

•         systematycznym odstępowaniu od idealnego wzorca rozumowania, co skutkuje stałym popełnianiem błędu określonego rodzaju.

HEURYSTYKI

•         heurystyka reprezentatywności

•         heurystyka dostępności

Heurystyka reprezentatywności

•         polega na kierowaniu się tym, czy dany obiekt lub zdarzenie jest, według nas, typowym egzemplarzem pewnej klasy obiektów lub zdarzeń (Kahneman, Tversky, 1972).

Heurystyka reprezentatywności
Przykład

•         Przypuśćmy, że gramy w totolotka, wybierając 6 liczb spośród 49. Który wynik losowania wyda nam się bardziej prawdopodobny:     

•         1 2 3 4 5 6  czy  3 8 17 29 35 42?

•         Większość ludzi odpowie, że pierwszy ciąg jest znacznie mniej prawdopodobny, bo mało przypomina ciągi ze znanych losowań, w losowaniach rzadko są liczby sąsiednie, a ciąg drugi  zdaje się być bardziej przypadkowy, więc  jest „prawdopodobny”,

•         W rzeczywistości każdy ciąg liczb jest w totolotku jest równie prawdopodobny, ponieważ wylosowanie dowolnej liczby nie zmienia prawdopodobieństwa wylosowania dowolnej innej liczby.

•         Kiedy częściej wybieramy jedne, a pomijamy inne, to kierujemy się heurystyką reprezentatywności.

Złudzenia poznawcze

•         To tendencyjne sądy wypływające z heurystyki reprezentatywności (Nisbett i in., 1983):

Złudzenie hazardzisty inaczej efekt Monte Carlo

Złudzenie koniunkcji

Złudzenie hazardzisty
Przykład

•         Przypuśćmy, że gramy w „orła i reszkę”. Jeśli padnie orzeł, -wygrywamy zadeklarowaną sumę pieniędzy (np. 10 zł), jeśli nie, - tyle samo przegrywamy.

•         Jeśli gra jest uczciwa, prawdopodobieństwo orła i reszki przyjmuje w każdej próbie identyczną wartość i wynosi p=0,5.

•         I załóżmy, że pięć razy pod rząd pada reszka.

•                                                                                             RRRRR?

•         W tej sytuacji jesteśmy skłonni postawić dość duże pieniądze na to, że w kolejnej próbie padnie orzeł. Typowe zdają się być krótkie jednorodne serie, długie wyzwalają oczekiwanie załamania serii

•         To złudzenie reprezentatywności,

•         O ile bowiem prawdopodobieństwo pojedynczego zdarzenia binarnego (np. orzeł lub reszka) jest zawsze takie samo i wynosi 0.5, o tyle prawdopodobieństwo serii zdarzeń tego samego rodzaju (np. dziesięć razy pod rząd pada reszka) jest już minimalne, bo mniejsze niż 0,001.

•         Ludzie oceniają prawdopodobieństwo wystąpienia pojedynczego zdarzenia na tle całej serii zdarzeń, i na tym właśnie polega błąd,

Złudzenie koniunkcji

Polega ono na zawyżaniu prawdopodobieństwa posiadania przez obiekt pewnej cechy, jeśli występuje ona z inną cechą.

Złudzenie koniunkcji
Przykład

•         Linda ma 31 lat. Jest niezamężna, wygadana i bardzo inteligentna. Ukończyła studia filozoficzne. Jako studentka głęboko angażowała się w problemy dyskryminacji i sprawiedliwości społecznej. Uczestniczyła też w demonstracjach przeciwko broni nuklearnej.

•         Oszacuj prawdopodobieństwa kilku cech opi­sujących  Lindę. Ocenę 1 trzeba było przyznać opcji najbardziej prawdopodobnej, 3 - opcji najmniej prawdopodobnej.

•         Cecha 1. Linda aktywnie udziela się w ruchu feministycznym.

•         Cecha 2. Linda jest urzędniczką w banku.

•         Cecha 3. Linda jest urzędniczką w banku i aktywnie udziela się w ruchu feministycznym.

•         Badani przeceniają prawdopodobieństwo posiadania cech 3, jako wyższe niż cech 1 albo cechy 2.

              Tymczasem prawdopodobieństwo koniunkcji cech jest zawsze mniejsze od prawdopodobieństwa wystąpienie każdej z cech 0.25 versus 0.5;

              Linda mogła być feministką i nie pracować w banku, mogła nie być feministką i pracować w banku. 

Przykład:

Małysz jest w szczytowej formie.

Oceń szanse wygrania przez niego konkursów jednego, dwóch, trzech, czterech konkursów. 1 - trzeba  przyznać opcji najbardziej prawdopodobnej, 4 - opcji najmniej prawdopodobnej.

Ponieważ jest w szczytowej formie jest większe prawdopodobieństwo, że wygra wszystkie  cztery konkursy niż tylko jeden.

To złudzenie koniunkcji. Bo prawdopodobieństwo wygrania czterech jest (0.5 x 0.5 x 0.5 x 0.5)= 0.0625

Złudzenie wiarygodnego scenariusza

•         W badaniach Tversky'ego i Kahnemana (1983), prowadzonych w 1981 r., pytano ekspertów w zakresie futurologii o ocenę prawdopodobieństwa następujących zdarzeń:

•         1/ Związek Sowiecki dokonuje inwazji na Polskę w celu stłumienia ruchu "Solidarności".

•         2/ USA zrywają stosunki dyplomatyczne ze Związkiem Sowieckim.

•         3/ Związek Sowiecki dokonuje inwazji na Polskę w celu stłumienia ruchu "Solidarności„     i   USA zrywają stosunki dyplomatyczne ze Związkiem Sowieckim.

•         Eksperci futurolodzy oceniali nisko prawdopodobieństwo wystąpienia wszystkich trzech zdarzeń, ale szacowali  wyżej 3/ niż 1/ albo 2/.

•         Ale 3/ jest koniunkcją 1/    i    2/;

•         Eksperci wyjaśniali, że zdarzenie 3/  scenariusz (inwazja i zerwanie) to typowy przykład sytuacji kryzysowych. Natomiast Inwazja bez zrywania stosunków, a także zerwania stosunków z innej przyczyny, jako mniej prawdopodobne.

•         Coś, co formalnie rzecz biorąc nadal jest koniunkcją (1 i 2), jest mimowolnie przerabiane na implikację (jeśli 1, to 2),

Heurystyka dostępności

Polega ona na kierowaniu się tymi przesłankami lub elementami wiedzy, które są dostępne i łatwe do wydobycia z pamięci trwałej, a ignorowaniu tych, które są trudno dostępne

Heurystyka dostępności
Przykład

•         Zjawisko to najłatwiej zademonstrować na przykładzie prostego pytania o częstość występowania określonych kombinacji liter (Tversky, Kahneman, 1983).

•         Przypuśćmy, że ktoś nas poprosi o oszacowanie częstości występowania litery K na przedostatnim miejscu w polskich nazwiskach.

              Badanym zwykle łatwo przychodzi na myśl  (większa dostępność) typowa końcówka –SKI, i stosowna częstotliwość jej występowania.

              A przecież zbiór wszystkich końcówek SKI jest podzbiorem szerszego zbioru końcówek _- K -,

              np. –NKA, -IKA, które trudniej przychodzą na myśl (mniejsza dostępność), jak –BAŃKA, czy  MIKA

              .

              Końcówki -SKI są przeszacowane co do swej częstości, a końcówki _K_ okazują się nie-doszacowane.

Złudzenia poznawcze

•         To tendencyjne sądy wypływające z heurystyki dostępności.

•         Efekt świeżości

•         Złudzenie osobistego doświadczenia

•         Złudzenie małych liczb

Efekt świeżości

•         Przecenianie prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzeń dramatycznych a niedocenianie zdarzeń zwykłych.

•         Źródłem jest łatwość odszukania w LTM zdarzeń dramatycznych, gdyż są lepiej pamiętane ( np. pamięć błyskowa, albo efekt stresu na zapamiętanie zdarzeń wzbudzających emocje, albo częściej eksponowane w mediach).

Efekt świeżości
Przykład

•         Czy jest większe prawdopodobieństwo utopienia się we własnej wannie, czy śmierć w zamachu terrorystycznym?

•         Większe szanse śmierci w wannie( Matlin, 1994)

Złudzenie osobistego doświadczenia

•         Przecenianie przez badanych prawdopodobieństwa zdarzeń, których byli świadkami, niedocenianie osobiście nie doświadczanych.

•         Ktoś kradnie portfel przyjezdnemu na białostockim dworcu, implikuje è na białostockich dworcach notorycznie zdarzają się kradzieże. 

•         Efekt dostępności pamięci wydarzenia odszukiwanego w pamięci autobiograficznej.

•         Możliwy mechanizm tworzenia wielu stereotypów.

Złudzenie małych liczb

tendencję do wypowiadania ogólnych sądów o ludziach na podstawie

              nielicznej i  niereprezentatywnej  "próbki„,

              tj. „rodziny i znajomych.„

•         Nieliczna, bo zawiera, np. 10-15 osób

•         Niereprezentatywna, gdyż poszczególne grupy znajomych skupiają osoby podobne pod wieloma względami, więc jednorodne,  a nie różnorodne, tj. w jakieś mierze reprezentatywne

heurystyka zakotwiczenia i dopasowania

•         Heurystyka zakotwiczenia i dopasowania prowadzi nas do błędnej oceny wielkości liczbowych. Szczególnie niedoszacowanie lub przeszacowanie wartości statystycznych.

              Tversky i Kahneman  (1982) prosili uczniów szkoły średniej oszacowanie  w ciągu 5 sekund wielkości iloczynu, przedstawionego w postaci dwóch ciągów:

•           8 x 7 x 6 x 5 x 4 x 3 x 2 x 1             albo          1 x 2 x 3 x 4 x 5 x 6 x 7 x 8

•         W przypadku lewego szeregu  mediana z wszystkich ocen wyniosła 2,250,  w przypadku szeregu prawego - tylko 512.

•         Jednak oceny teoretycznie nie powinny się różnić, bo oba szeregi są matematycznie równoważne,

•         Rozpoczynanie liczenia (zakotwiczenie) od większych wartości liczbowych (8 x 7 x ...) prowadzi do podwyższenia iloczynu, podczas gdy "zakotwiczenie" na małych wartościach (1 x 2 x …)  prowadzi do zaniżenia oceny.

•         Jedni i drudzy zaniżali ocenę, iloczyn wynosi 40 320.

Ignorowanie proporcji podstawowej

Często błędy w ocenie prawdopodobieństwa  zdarzeń wynikają z ignorowania proporcji podstawowej tj. ogólnej częstości występowania zdarzenia czy cechy  w populacji

Wady i zalety heurystyk

•         Wady

•         zawodność

•         Im niższy poziom inteligencji tym większa tendencyjność myślenia

•         Zalety

•         Umożliwiają wydanie często trafnego sądu, bez stosownej wiedzy teoretycznej i bez wysokiej inteligencji

...