T - 72.doc

Czołg T-72
Opisane warianty: T-72, T-72A (T-72M, T-72M1), T-72B (B1, BW, BM), T-72S

W drugiej połowie lat 60-tych XX wieku trwały działania zmierzające do dopracowania produkowanego już czołgu T-64. Nad tym zagadnieniem pracował między innymi główny konstruktor biura konstrukcyjnego Uralskiej Fabryki Wagonów (Uralwagonzawod) w Niżnym Tagile- Karcew. W swoim projekcie wykorzystał wiele ze swoich prac powstałych przy okazji powstawania czołgów T-55, T-62 czy prototypowego Obiektu 167. Z początkiem 1968 roku do zakładu dotarło 6 wozów T-64 z przeznaczeniem na prototypy. Część pojazdów otrzymała znany z prac nad modyfikacjami T-62 elektryczny automat ładowania, silnik W-45 (moc 515kW/700KM) i klasyczny układ chłodzenia, część wszystkie wymienione wyżej elementy ale z eżekcyjnym układem chłodzenia, jeszcze inne otrzymały nowe podwozie oparte o sześć dużych kół nośnych o średnicy 750mm z wałkami skrętnymi i gąsienicami podtrzymywanymi przez 3 rolki. Wszystkie powstałe warianty oznaczono jako Obiekt 172. Podczas testów najlepsze noty zebrał pojazd ze zmienionym podwoziem, Obiekt 172M. W 1969 roku nastąpiła zmiana na stanowisku głównego konstruktora, Karcewa zastąpił Wenediktow. Od tego roku do 1971 trwały testy i badania nowej konstrukcji przeprowadzane w różnych warunkach klimatycznych i terenowych. Obiekt 172M. W porównaniu do T-64 pojazd otrzymał węższą wannę kadłuba, sam kadłub uległ wydłużeniu co spowodowane było wymiarami silnika W-45 i układu chłodzenia, zmieniono strukturę czołowego kombinowanego pancerza kadłuba (tzw. Kombinacja-K, zawierająca płyty pancerne o różnej grubości rozdzielone elementami ceramicznymi), jednak w odróżnieniu od T-64 zrezygnowano w przypadku Obiektu 172M z zastosowania w wieży pancerza kombinowanego.

Obiekt 172M w muzeum na Kubince

To co łączyło oba wozy to przede wszystkim uzbrojenie główne w postaci armaty 125mm D-81 i układ przeniesienia napędu. Od początku nowy czołg określony jako T-72 Ural przewidywany był jako pojazd okresu przejściowego, mający za zadanie wypełnić lukę do czasu dopracowania i wdrożenia czołgu T-64, po tym czasie przewidywano jego produkcję dla sojuszników z Układu Warszawskiego lub innych importerów radzieckiego uzbrojenia. Pierwsze jeszcze nieliczne czołgi wyprodukowano w końcu 1972, od 1973 roku nastąpiła już produkcja seryjna realizowana w zakładach w Niżnym Tagile, a wkrótce w Czelabińsku.

T-72

Wersja ta była produkowana od końca 1972 do 1979 roku. Czołg zbudowany jest według tradycyjnej koncepcji budowy tego typu pojazdów, posiada przedział kierowania z przodu, bojowy pośrodku, silnikowy w tylnej części kadłuba. Załoga we wszystkich wersjach T-72 liczy trzy osoby: dowódca, działonowy (obaj w wieży) oraz kierowca-mechanik. Do obserwacji w użyciu są następujące środki: zamontowane w obrotowej wieżyczce (ryglowanej w jednym z pięciu położeń) dwa peryskopy TNPO-160 oraz dzienno-nocny przyrząd TKN-3 o x5 powiększeniu w dzień i x4,2 powiększeniu w nocy przy polu widzenia odpowiednio 10 i 8 stopni. TKN-3 współpracuje z reflektorem podczerwieni OU-3GK montowanym także na wieżyczce dowódcy czołgu. Działonowy dysponuje peryskopowym przyrządem obserwacyjnym typu TNP-165A, kierowca peryskopem TNPO-168W wymienianym podczas jazdy nocnej na pracujący w powiększeniu x1 i polu widzenia 35 stopni noktowizor TWNE-4P z zamontowanym po lewej stronie przedniej płyty kadłuba reflektorem podczerwieni FG-125. Do prowadzenia ognia używano dzienny, stereoskopowy, binokularowy celownik-dalmierz TPD-2-49 pozwalający na pomiar odległości z zakresu od 1000 do 4000 metrów z błędem 3-5%. Stabilizowany tylko w płaszczyźnie pionowej celownik pozwalał na x8 powiększenie obrazu oraz ośmiostopniowe pole widzenia. Przelicznik balistyczny, stosowany także w wozach T-64A i T-80 posiadał nieliczne zautomatyzowane funkcje: sam wprowadzał poprawkę do celownika ze względu na rodzaj zastosowanego pocisku czy prędkość poruszania się własnego czołgu. Strzelania nocne do 800 metrów realizowano dzięki celownikowi TPN-1-49 o powiększeniu x5,5 i kącie widzenia sześć stopni, współpracującemu z reflektorem L-2AG Luna. To właśnie znajdujące się na wieży dwa obiektywy TPD-2-49 oraz osłona jego układu optycznego są wyróżnikiem pierwszej wersji T-72. Od 1977 roku na typowych wieżach T-72 montowano pierwsze celowniki TPD-K-1 z dalmierzem laserowym, by to zrobić poszerzano wycięcie w wieży przed celownikiem, a prawy obiektyw dotychczasowego dalmierza stereoskopowego zaślepiano pancerną płytką. Do utrzymywania łączności zewnętrznej służyła standardowa ówcześnie radiostacja R-123M, łączności wewnętrznej telefon R-124.

Uzbrojenie pierwszej produkowanej wersji czołgu stanowi gładkolufowa armata D-81M (2A26M2) o kalibrze 125mm i długości lufy 6350 milimetrów. Na pierwszych pojazdach tego typu armata nie posiadała termoizolacji. Do stabilizacji armaty służyło urządzenie 2E28 (potem także 2E28M), posiadające pojedynczy żyroskop elektrohydrauliczny i elektrohydrauliczne układy stabilizacyjne w pionie jak i poziomie. Z prawej strony armaty sprężony jest z nią czołgowy karabin maszynowy PKT kalibru 7,62mm (2000 sztuk amunicji), a do osłony przeciwlotniczej służy zamontowany na wieżyczce dowódcy wielkokalibrowy karabin maszynowy NSWT kalibru 12,7mm (300 sztuk amunicji) obsługiwany ręcznie przez dowódcę tylko przy otwartym włazie (w T-64 można było obsługiwać i prowadzić ogień z wnętrza wozu). Jednostka ognia armaty to 39 pocisków (14 podkalibrowych, 6 kumulacyjnych, 19 odłamkowo-burzących) i 39 ładunków miotających 4Ż40, z tej liczby 22 komplety (pocisk plus ładunek) umieszczone jest w automacie ładującym. Pozostałe pociski i ładunki miotające rozmieszczono w uchwytach na burtach kadłuba, przegrodzie oddzielającej przedział napędowy i bojowy, niszy wieży, komorach przedniego i środkowego zasobników- zbiorników paliwa. Obrotowy magazyn automatu ładującego znajduje się pod podłogą wieży. Pociski jak i ładunki umieszczone są oddzielnie, dwupoziomowo. Pociski na dole, ładunki nieco wyżej. Podczas ładowania amunicji do obrotowego magazynu jednocześnie wprowadza się do urządzenia elektronicznego rozlokowanie w kasetach poszczególnych typów pocisków. Dzięki temu, gdy istnieje konieczność oddania strzału np. z pocisku kumulacyjnego, system wie w której z najbliższych kaset znajduje się dany pocisk. Magazyn obraca się z maksymalną prędkością do 70 stopni/sekundę, tak by wymagana kaseta z pociskiem znalazła się przy dosyłaczu. Następnie podnosi się do wysokości komory nabojowej, by pierwszy został załadowany pocisk, a potem w drugim cyklu ładunek miotający. Przed załadowaniem pocisku do komory automatycznie jest ustawiana i blokowana armata pod odpowiednim kątem. Cały cykl od wybrania pocisku do jego załadowania zajmuje około 8 sekund, a więc praktyczna szybkostrzelność czołgu wynosi 7-8 strzałów na minutę. W przypadku awarii lub uszkodzenia automatu proces ładowania odbywa się ręcznie przy użyciu korby.

Wczesny T-72

Do napędu czołgu T-72 zastosowano wielopaliwowy, czterosuwowy, dwunastocylindrowy, widlasty silnik wysokoprężny W-46 o mocy 573 kW(780KM) przy 2000 obr./min. Pojemność skokowa silnika to 38,88 dm sześciennych. Wymiana silnika zajmuje około 24 godzin. W układzie napędowym zastosowano dwie sterowane mechaniczno-hydraulicznie siedmioprzełożeniowe planetarne skrzynie biegów. Pojemność czterech wewnętrznych zbiorników paliwa to 705 litrów, dodatkowe pięć zbiorników o łącznej pojemności 495 litrów umieszczono na prawej, górnej osłonie gąsienicy. Z tyłu pojazdu istnieje możliwość instalacji dwóch beczek, o łącznej pojemności 390 litrów.

Układ jezdny czołgu to sześć par zawieszonych na wałkach skrętnych podwójnych kół jezdnych o średnica koła 750mm, tylne koła napędowe i przednie napinające. Gąsienice są podtrzymywane przez trzy pary rolek. Ochronę układu jezdnego zapewniały cztery odchylane (sprężynowe) panele pancerza bocznego (pierwsze wozy jego nie otrzymały).

Pancerz czołowy kadłuba wykonany został metodą spawania dwóch warstw walcowanych płyt stalowych oraz warstwy ceramicznej (tekstolit szklany) o łącznej grubości około 200-220mm. Po uwzględnieniu jego pochyłości można przyjąć, że jego faktyczna wartość to 500-600mm. Odlewana wieża, stanowiła jednolity stalowy element z pancerzem czołowym o grubości około 280mm. W 1975 roku wprowadzono do produkcji wieżę z przednimi komorami na materiał ceramiczny (jak w T-64), przez co pancerz stał się nieco grubszy. Czołgi takie stanowiły prawdopodobnie wyposażenie tylko Armii Radzieckiej i nie były przedmiotem eksportu.

Obok wersji podstawowej powstała także wersja dowódcza - T-72K (Komandirskij), który obok radiostacji R-123M otrzymał także R-130M. Wersja dowódcza przewoziła mniejszy zapas amunicji armatniej. W latach 80-tych użytkowane w armii radzieckiej czołgi T-72 doprowadzono do standardu T-72A poprzez modernizację lub np. wymianę wieży.

T-72A (T-72M, T-72M1)

Produkcja tej wersji była realizowana od 1979 do 1985 roku. W odróżnieniu od pierwszych wersji, T-72A od początku otrzymał prosty system kierowania ogniem wyposażony w monokularowy celownik TPD-K-1 o powiększeniu obrazu x8 przy dziewięciostopniowym polu widzenia. Celownik ten posiada niezależną od armaty stabilizację w płaszczyźnie pionowej. W miejsce dalmierza stereoskopowego czołg otrzymał dalmierz laserowy mierzący odległość na dystansie od 800 do 4000 metrów z maksymalną częstotliwością co trzy sekundy. SKO posiadał także oparty na lampach, elektromechaniczny przelicznik balistyczny do którego część danych niezbędnych do prowadzenia ognia wprowadzana była automatycznie (odległość do celu z uwzględnieniem korekty na ruch własny wozu, rodzaj stosowanej amunicji i jej balistyka) a część ręcznie (poprawki atmosferyczne, zużycie lufy, temperatura ładunku miotającego). Modernizacja, a w zasadzie wprowadzenie SKO pozwoliła na skrócenie czasu od wykrycia do oddania strzału a tym samym znacząco wzmocniła wartość czołgu na ówczesnym polu walki. Celowniki takie oraz przelicznik balistyczny otrzymały także w ramach modernizacji wyprodukowane wcześniej czołgi. T-72A otrzymał nowy wariant armaty, oznaczony jako 2A46. Armata ta posiadała lufę o długości 6358 milimetrów i maksymalnym odrzucie 340 mm wyposażoną także w termoizolację i jeden oporopowrotnik. Z armaty można prowadzić ogień w płaszczyźnie pionowej od - 5 do + 15 stopni. Masa lufy z zamkiem i mechanizmem półsamoczynnego zamykania to 1820 kilogramów. Maksymalna donośność armatnim pociskiem odłamkowym wynosi blisko 10000 metrów, natomiast odległość strzału bezwzględnego tym razem pociskiem podkalibrowym to 2100 metrów. Zwiększeniu do łącznie 44 pocisków i takiej samej liczby ładunków uległa jednostka przewożonego ognia armatniego. Część pojazdów w tej wersji otrzymała aktywno-pasywny celownik nocny typu TPN-3 współpracujący z reflektorem podczerwieni L-4. Dotychczasowy nocny przyrząd obserwacyjny kierowcy wymieniono na zmodyfikowany TWNE-4B (zasięg obserwacji 60-100m), a dowódcy na TKN-3B (zasięg obserwacji 300-400m). Silnik W-46 zastąpioną lekko zmodyfikowaną wersją oznaczoną jako W-46-6 o dotychczasowej mocy 573 kW/780KM. Układ jezdny otrzymał nowe, spawane koła napinające oraz lżejsze wałki skrętne. W miejsce montowanych także na pierwszych T-72A odchylanych ekranach bocznych, kolejne czołgi otrzymały gumowo-metalowe fartuchy boczne częściowo osłaniające układ jezdny. Na wieży zamontowano 12 wyrzutni (siedem z lewej, pięć z prawej strony) granatów dymnych typu 3D6 kalibru 81mm systemu 9W902B Tucza. W zasadzie od początku zakładano, że czołgi T-72 będą eksportowane. Wariant eksportowy T-72A otrzymał oznaczenie T-72M. Nie był identyczny z czołgiem produkowanym dla Armii Radzieckiej. Posiadał inny skład materiałowy pancerza (prawdopodobnie tylko stalowy) oraz m.in. prostszy układ ochrony przed bronią masowego rażenia. Już rok później, w 1981, pojawił się nowy, z racji eksportu chyba najbardziej znany wariant czołgu, oznaczony jako T-72M1 (w ZSRR dalej czołgi tej wersji to T-72A). Zmieniono przede wszystkim opancerzenie. T-72M1 otrzymał nową, stalową wieżę z komorami wypełnionymi tzw. rdzeniem piaskowym. Na zachodzie przyjęto nazywać te wieże jako Dolly Parton, porównując ją do biustu znanej amerykańskiej piosenkarki muzyki country. Część czołgów na przedniej płycie kadłuba otrzymała dodatkowe opancerzenie w postaci przyspawanej 16 milimetrowej płyty pancernej. Jej zastosowanie jest widoczne, gdyż przez to zmniejszyła się liczba krawędzi przeznaczonych do rykoszetowania amunicji małokalibrowej znajdujących się pomiędzy ramionami falochronu z przodu kadłuba. Ostatnie serie czołgów T-72A i T-72M1 otrzymały nałożone na strop wieży oraz po obu stronach włazu kierowcy osłony antyradiacyjne. Po zakończeniu produkcji, w drugiej połowie lat 80-tych XX wieku część radzieckich wozów T-72A otrzymało dodatkowy pancerz reaktywny pierwszej generacji stając się T-72AW (ros. wzrywnyj- wybuchowy).

T-72M1 armii czeskiej

W produkcji były także warianty dowódcze, odpowiednio: T-72AK, T-72MK i T-72M1K. Czołgi dowódcze posiadały dodatkową radiostację R-130M oraz system nawigacyjny TNA-3. jednostka amunicji armatniej została zmniejszona do 36-38 nabojów.

T-72B (T-72B1, T-72BW, T-72BM)

W połowie lat 80-tych na bazie T-72M1 opracowano kolejną wersję czołgu. T-72B (Obiekt 184) po raz pierwszy zaprezentowano podczas defilady 7 listopada 1985 roku.

System kierowania ogniem otrzymał nowy, o dotychczasowym polu obserwacji i powiększeniu binokularowy celownik 1A-40-1 posiadający niezależną stabilizację w płaszczyźnie pionowej oraz zależną w poziomie. Z celownikiem współpracuje nowy dalmierz laserowy bazujący na granacie itrowo-aluminiowym (Nd-YAG). To czym się dodatkowo wyróżnia czołg T-72B to możliwość wystrzeliwania z armaty przeciwpancernych pocisków kierowanych (o czym dalej). Do kierowania nimi służy dzienno-nocny celownik 1K13-49. Celownik ten posiada dwa obiektywy umieszczone w jednej osłonie pancernej, jeden służy do obserwacji, drugi natomiast to laserowy podświetlacz celu. Oprócz kierowania ppk celownik służy również jako przyrząd do prowadzenia ognia z armaty w warunkach nocnych na odległość do 1300 metrów. Przyrząd 1K13 współpracuje z reflektorem L-4 albo z pasywnymi noktowizorami. Posiadanie celownika 1K13 to podstawowy wyróżnik pojazdów T-72B, wersja T-72B1 takiego celownika nie posiadała i w jego miejsce montowano standardowy dla T-72 dzienno-nocny przyrząd TPN-1-49. Zamiast dotychczasowego elektromechanicznego przelicznika balistycznego, T-72B otrzymał nowy, elektroniczny jednak dalej analogowy. Nowy przelicznik pozwolił wydatnie na skrócenie czasu wypracowywania danych niezbędnych do otwarcia skutecznego ognia. SKO otrzymał wprowadzaną po 2 sekundowym utrzymaniu przez działonowego w celowniku celu automatyczną poprawkę uwzględniającą kąt wyprzedzenia przy ruchomym celu. Czołgi otrzymały także nowe urządzenie do stabilizacji armaty, oznaczone jako 2E42-2 z elektrohydrauliczny układami do stabilizacji w pionie, elektromechanicznymi w poziomie i dodatkowym blokiem żyroskopów. Do utrzymania łączności służy nowa radiostacja UKF R-173 z dziesięcioma programowanymi częstotliwościami pracy oraz odbiornik R-173P.

Wieża T-72B

T-72B otrzymał nowy wariant armaty, oznaczony jako 2A46M. Nowa armata dawała dodatkowe możliwości. Przede wszystkim umożliwiała prowadzenie ognia ze wspomnianych ppk. Cały system oznaczony jest jako 9K120 Refleks i składa się z rozdzielnego naboju 3UBK-14 oraz wspomnianego celownika 1K13-49. Nabój 3UBK zbudowany jest z ppk 9M119 Swir i specjalnego, zapewniającego prędkość wylotową pocisku rzędu 300m/s ładunku miotającego 9H949. Po opuszczeniu armaty-wyrzutni, ważący 17,2 kilograma i długi na 45 centymetrów pocisk Swir z napędem na stały materiał pędny osiąga prędkość do 420m/s i zasięg 5000 metrów. Ppk o deklarowanej przebijalności wynoszącej 700 mm naprowadzany jest na cel przez działonowego w kodowanej wiązce laserowej. Od momentu wystrzelenia do momentu trafienia, czyli maksymalnie około 12 sekund, działonowy utrzymuje znak celowniczy na celu. Nowe, bagnetowe połączenie armaty z blokiem zamka umożliwia wymianę lufy bez konieczności zdejmowania wieży. Operacja wymiany lufy trwa około 2 godzin. Celność ognia uległa poprawie dzięki symetrycznemu rozmieszczeniu oporopowrotników w prawej górnej i w lewej dolnej części bloku zamkowego. Armata 2A46M otrzymała także zmodyfikowany zamek, wprowadzono dwustopniowy mechanizm jego ręcznego otwierania co ułatwiało jej ręczne ładowanie w przypadku awarii automatu. Lufa armaty ma długość 6383mm i odrzut zredukowany do 310mm. Pierwsze produkowane T-72B posiadały system granatów dymnych Tucza montowany w identyczny sposób i liczbie jak w wozach wersji A i M1. Od 1986 roku, w celu ułatwienia montażu pancerza reaktywnego system Tucza montowany jest z lewej strony wieży w trzech rzędach liczących w sumie 7-8 wyrzutni granatów.

To co zewnętrznie od razu wyróżnia pojazdy wersji B, to zastosowanie pancerza reaktywnego I generacji Kontakt-1 (często wóz określany jako T-72BW), szczególnie zabezpieczający przed pociskami kumulacyjnymi (ok. 400mm) i nieznacznie podkalibrowymi (ok. 30mm). Kostkami zawierającymi materiał wybuchowy osłonięto przednią płytę kadłuba (61 kostek), wieżę (70 kostek) i boki kadłuba (łącznie 96 kostek). Od 1988 roku na czołgach oznaczanych jako T-72BM (Obiekt 187) montowany jest pancerz reaktywny drugiej generacji, Kontakt-5. Pancerz ten zbudowany jest z większych elementów składających się z materiału wybuchowego przedzielonego płytką pancerza ceramicznego. Dzięki temu, nieco zagłębione w pancerzu zasadniczym kostki prócz osłony przed pociskami kumulacyjnymi zapewniają także osłabienie mocy pocisków podkalibrowych. Według producenta pancerza Kontakt-5 jego przeliczeniowa odporność na pociski podkalibrowe to 250mm, a kumulacyjne 600mm RHA. Modyfikacji uległ także pancerz zasadniczy. Wieża posiada zdecydowanie powiększone komory na materiał ceramiczny (zwana jest Super Dolly Parton), prawdopodobnie o odmiennym od wcześniejszych pojazdów składzie materiałowym. Dodatkowo wieże pokryto warstwą prawdopodobnie nakładanego już po procesie odlewania pancerza stalowego osłaniającego przód jak i częściowo jej boki. Strop wieży oraz boki włazu mechanika-kierowcy pokryto dodatkową 20 milimetrową osłoną mocowaną do odlewanej konstrukcji wieży (osłonę taką otrzymały także późne serie T-72M1).

Modyfikacji uległ zespół napędowy. Poprzez modernizację silnika W-46-6, a dokładniej zmianę konfiguracji tłoków i zmiany w układzie dolotowym (kolektor otrzymał dwie sekcje, a tym samym wzrosło ciśnienie powietrza w układzie) opracowano nowy silnik, oznaczony jako W-84-1. Silnik ma moc 618kW/840 KM i masę bez płynów 1020 kilogramów. W T-72B poprawiono charakterystykę układu jezdnego poprzez zwiększenie z 285 do 325mm skoku wahacza.

T-72B z Kontakt-1

Od 1987 roku w produkcji był także pojazd dowodzenia, T-72BK. Oprócz dodatkowej radiostacji R-130M czołg ten otrzymał także system nawigacyjny TNA-4.

T-72S

Czołg ten powstał z myślą o sojusznikach z Układu Warszawskiego i innych odbiorcach radzieckiego uzbrojenia oczekujących w drugiej połowie lat 80-tych sprzętu mogącego stać się przeciwwagą dla nowych zachodnich czołgów tzw. III generacji (M1 Abrams, Challenger, Leopard 2). Skoro ostatnią wersją produkowaną na eksport jak i w krajach które zakupiły licencję był T-72M1, to na jego bazie postanowiono stworzyć nowy wariant. Zasadnicza osłona pancerna pozostała niezmieniona w stosunku do pierwowzoru, czołg otrzymał jednak dodatkową osłonę złożoną z 155 zabudowanych na wieży i kadłubie kaset pancerza reaktywnego I generacji. System kierowania ogniem stanowił znany z wersji B typ 1A40 wraz z systemem rakietowym 9K120 Refleks. W związku z możliwością odpalania ppk Świr, T-72S otrzymał także armatę wersji 2A46M lub -1 (z chromowanym przewodem lufy).Oferowane w ostatnich latach T-72S prawdopodobnie mają montowaną armatę 2A46M-2 z wydłużoną z 900 do 1500mm kołyską oraz umieszczonymi symetrycznie, udoskonalonymi oporopowrotnikami. Czołg z systemem Refleks przeznaczony miał być tylko dla sojuszników z UW, dla mniej "zaufanych" przewidywano produkcję wersji pozbawionej tego systemu, oznaczonej jako T-72S1. Wszystkie czołgi miały otrzymać silnik W-84. Myślę, że nie będzie błędnym stwierdzenie, że T-72S miał konstrukcję wersji M1 i wyposażenie wersji B. Pierwsze tak skonfigurowane pojazdy powstały w 1987 roku. Z masowej produkcji i zastąpienia T-72M1 niestety nic nie wyszło z powodu znanych zmian politycznych i rozkładu powiązań gospodarczych pomiędzy niedawnymi sojusznikami, lecz czołg został wprowadzony na uzbrojenie armii radzieckiej. W latach 90-tych został zakupiony wraz z licencją na jego wytwarzanie przez Iran, oraz same czołgi prawdopodobnie przez ChRL i Koreę Północną.

T-72s

Wszystkie czołgi rodziny T-72 mogą być wyposażone w trały typów: KMT-5, KMT-6 lub KMT-6M2 oraz posiadają integralne systemy grzewczo-wentylacyjne, filtracyjne, przeciwpożarowe czy dymotwórcze.

Na przełomie lat 80-tych i 90-tych XX wieku, co było pewnym zaskoczeniem, rosyjskie siły zbrojne zrezygnowały z rozwijania nowszego konstrukcyjnie T-80 na rzecz kolejnej modernizacji T-72, oznaczonej ze względów prestiżowych i marketingowych jako T-90. T-90 powstał na bazie konstrukcji wersji T-72B z wyposażeniem czołgu T-80UD. O nim a także kolejnych, bardziej współczesnych modernizacjach rosyjskich jak i pochodzących spoza tego państwa powstanie już wkrótce kolejny tekst zamieszczony w serwisie Militarium.

Amunicja armatnia stosowana w czołgach rodziny T-72:

Pociski podkalibrowe: