Barok, oświecenie - zagadnienia do matury.docx

1.Jakie były Rzyczyny kryzys światopoglądowego, który nastąpił pod koniec XVI stulecia? Zwróć uwagę na rolę nauki w przebudowie obrazu świata w epoce baroku.
Faktycznie, w tym okresie następuje pewien kryzys. Liczba ludności znacznie wzrosła, nawet o drugie tyle. Prowadziło to do przeludnienia Europy, a tym samym do głodu, kryzysu agrarnego i wojen. Rodzima produkcja, nie mogąca wytrzymać konkurencji ze znacznie tańszymi wyrobami importowanymi, zaczęła podupadać. Kolejną przyczyną kryzysu była walka kościoła z herezją i reformacją.

2. Jakie są główne cechy dramatu Szekspirowskiego? Odpowiedz, odwołują się do znanego ci utworu angielskiego dramaturga.
Na podstawie „Hamleta”:
- naruszenie antycznej zasady trzech jedności: czasu (maksymalnie 24 godziny), miejsca (w jednym tylko miejscu) i akcji (jeden główny wątek). Wydarzenia przedstawiane w utworach Szekspira często rozgrywają się w kilku miejscach (na zamkach, polach bitewnych, cmentarzach, wrzosowiskach itp.), a czas akcji w poszczególnych aktach mogą dzielić miesiące lub lata. Obok wątku głównego występuje wiele motywów pobocznych, które niekoniecznie mają bezpośredni wpływ na rozwój akcji. Głównym wątkiem w "Makbecie" jest żądza władzy bohatera, ale treść dramatu ukazuje też wątki poboczne: dzieje Banka, rozwój opozycji w kręgu elity społeczeństwa oraz dramat Lady Makbet.
- złamanie zasady decorum, czyli odpowiedniości stylów, która przypisywała tragedii jako najszlachetniejszemu gatunkowi styl wysoki (pełen powagi i patosu), natomiast komedii styl niski (nacechowany elementami komicznymi). Dramatopisarz przeplata sceny tragiczne ze scenami komicznymi, swobodnie wprowadza humor i farsę. Występujące w jego utworach postaci nie zawsze są wzniosłe i nie są wybitnymi bohaterami. Obok osób pochodzących z tzw. wysokiego stanu mamy szereg postaci plebejskich i groteskowych. Również do słownictwa bohaterów Szekspir wprowadza wyrazy potoczne, rubaszne i wulgarne. Przykładem złamania tej zasady jest w "Makbecie" rozmowa Odźwiernego z Makdufem o zgubnych skutkach nadużywania alkoholu.
- zrezygnowanie z wywoływania u odbiorców silnych i oczyszczających uczuć, tzw. katharsis, które w tragedii antycznej miało za zadanie wzbudzić w widzach uczucie trwogi i litości.
- zerwanie z regułą mówiącą, że na scenie jednocześnie może występować co najwyżej trzech aktorów (zasadę tę wprowadził Sofokles). William Szekspir na scenę wprowadził tłum. Wszystkie sceny batalistyczne są scenami zbiorowymi.
- w przeciwieństwie do dramatu antycznego, który zabraniał przedstawiania na deskach teatralnych scen drastycznych i krwawych, dramat szekspirowski nie unika ich wcale. Często ukazywane są one bezpośrednio, a moment śmierci bohaterów rozgrywa się na oczach widzów. Epatowanie okrucieństwem jest główną cechą tego dramatu.
- wyeliminowanie chóru, który w dramacie starożytnym był elementem statycznym i za zadanie miał komentowanie przebiegu akcji. U Szekspira wszelkie komentarze i wnioski zawarte są w monologach bohaterów. Dramatopisarz lubił przedstawiać postacie wieloznaczne, a interpretacje ich postępowania wolał pozostawić widzom.
- wprowadzenie na scenę duchów, widm, upiorów i czarownic, które pozwalają się czytelnikom otrzeć o sferę fantastyki. Spowodowało to występowanie w utworach dwóch płaszczyzn kompozycyjnych: realistycznej i fantastycznej. Świat dramatów Szekspira jest bardzo złożony, metafizyczny. Wiele rzeczy dzieje się irracjonalnie i pozarozumowo. Dlatego Szekspira uznaje się także za prekursora romantyzmu, epoki zafascynowanej duchami. Przykładem może być postępowanie Makbeta spowodowane wpływem przepowiedni trzech czarownic spotkanych na wrzosowiskach. W "Hamlecie" to duch zabitego władcy powiadamia o wszystkim Hamleta i nakazuje mu zemstę.
- William Szekspir w przeciwieństwie do klasycznych dramatopisarzy pogłębił psychologiczne wizerunki swoich bohaterów. Tworzone przez niego postacie są wewnętrznie skomplikowane i z reguły tragiczne, a ich zachowanie motywowane jest różnymi czynnikami (w tym także metafizycznymi). Zaskakujące są sceny, w których bohaterowie miotają się w wyniku sprzecznych uczuć. Często popadają w skrajne stany emocjonalne, jak np. szybko przechodzą od miłości do nienawiści, od wierności do zdrady, od słabości do poczucia siły itp. Nie można ich poddać jednoznacznej ocenie, gdyż są postaciami wielowymiarowymi, które charakteryzuje bogate życie psychiczne. Taki jest Hamlet i taki też jest Makbet.
- w budowie dramatu szekspirowskiego występuje podział na akty i sceny.
- w teatrze Szekspira aktorzy nie nosili masek ani koturnów, a role kobiece grały kobiety.

3. Czy Szekspir jest bliższy twórcom renesansu, czy baroku? Udzielając odpowiedzi, zwróć uwagę na koncepcję człowieka w jego dramatach. Omów na konkretnych przykładach.










4. Na podstawie znanych ci tekstów literackich, określ, na czym polegają różnice między renesansową a barokową koncepcją Boga i człowieka.
ŚWIAT w hymnie „czego...”został stworzony przez boga(świat jest dziełem sztuki boga, artystą jest Bóg w znaczeniu Deus-faber (rzemieślnik)).
Świat stworzony przez Boga jest piękny. Pieśń "Czego..." wyraża przekonanie, że piękno świata, dzieło Boga polega nie na urodzie poszczególnych elementów, ile na harmonii. Świat jest tworem Boga, dającego hojne dary, harmonijnie funkcjonujące niebo "uhaftowane gwiazdami" i ziemia okryta "rozlicznymi ziołami" - obraz doskonałej harmonii (topos pór roku, rytm dnia i nocy) · świat jest doskonały - stworzony przez Boga dla człowieka
· świat jest uporządkowany, Bóg stwarza ład i porządek, nie ma przypadkowości w świecie
· ład przyrody jest dowodem na istnienie Boga; Bóg jest sprawcą porządku, natury Ziemi i Kosmosu
· człowiek jest elementem natury, podlega jej prawom, stąd czerpie satysfakcję i wewnętrzną harmonię
· nie ma sprzeczności między światem doczesnym, a życiem wiecznym
W pieśni "Czego chcesz od nas Panie" mamy dokładny obraz BOGA. Bóg panuje nad swoim stworzeniem i kieruje nim doskonale. Stwórca jest bliski człowiekowi, jest dobry, szczodrobliwy, łaskawy, hojny, nie skąpi dóbr; stworzył piękny, przyjazny, harmonijny, dający radość człowiekowi świat, człowiek może w nim pokładać nadzieje. Kochanowski składa hołd Bogu, za dar zycia za to, że stworzył ziemie, dzień, noc, deszcz itp. Bóg, jest opiekunem człowieka, jest jego przyjacielem. Dlatego człowiek odważa się zwracać bezpośrednio do niego , wie, że jest miłosierny. Świadczy o tym fakt, że człowiek został stworzony na podobieństwo Boga oraz, że Pan zesłał Swojego syna, aby pomóc człowiekowi.
Bóg ukazany jest także jako doskonały artysta(topos boga artysty), architekt, budowniczy, oraz gospodarz, który opiekuńczo rozpościera skrzydła nad ludźmi.
W poezji Szarzyński świat jest dynamiczny i pełen dysharmonii, jest niepojęty i chaotyczny. świat na którym żyje człowiek jest pełen czyhających nań zasadzek
Sonet 5 Mikołaja Sępa- Szarzyńskiego ukazuje, ze Bóg jest istota doskonałą ale nie ma go w świecie materialnym. Jest odległy od człowieka, niezrozumiały i wymagający. Oczekuje od człowieka oddania i miłości, ale sam często tych uczuć nie potrafi człowiekowi odwzajemnić.
Człowiekowi nakazuje dokonać wyboru miedzy bogiem a światem. Bóg jest celem ziemskiej wędrówki, poprzez swoją moc panuje nad ludźmi, jest dla nich dobry, ale wymaga posłuszeństwa. Człowiek za posłuszeństwo Bogu otrzymuje życie wieczne. Stwórca troszczy się o swój lud nagradzając go lub karząc.
5. Na czym polega nowa koncepcja piękna (później nazywana turpizmem), która powstała w dobie baroku? Omów na właściwych przykładach.
Turpizm- w literaturze zabieg polegający na wprowadzeniu do utworu elementów brzydoty w celu wywołania szoku estetycznego. Tendencja występująca w niektórych kierunkach poetyckich 2. połowy XX wieku, której cechą jest antyestetyzm i swoisty kult brzydoty. W poezji polskiej turpizm pojawił się po 1956 roku i posługiwali się nim: Stanisław Grochowiak, Ernest Bryll, Andrzej Bursa i inni. Programowo przedstawiciele turpizmu włączyli do swoich utworów motywy brzydoty, kalectwa, choroby, śmierci. Opisywali przedmioty, krajobrazy i zjawiska odrażające (zniszczenie, przemijanie, starzenie się, rozkład), co miało służyć uwiarygodnieniu przedstawionej wizji świata, pomóc w afirmacji rzeczywistości ze wszystkimi jej aspektami.
Poezja turpistyczna stanowiła protest pokoleniowy.
Turpizm przejawia się też w innych dziedzinach sztuki, na przykład w malarstwie.

6. Podaj i omów literackie przykłady zastosowania barokowych konceptów.
Cechą poezji baroku jest zastosowanie konceptu. Był to świetny, wyszukany pomysł literacki. Opiera się na nim między innymi sonet Jana Andrzeja Morsztyna pod tytułem „Do trupa”. Konceptem jest tu porównanie osoby zakochanej od zmarłego. Ponad to można w tym utworze wyróżnić kunsztowność języka. Autor posłużył się hiperbolą, aby zestawić sytuację człowieka nieszczęśliwie zakochanego z nieżyjącym. Do pozostałych środków artystycznych należą liczne epitety, anafora, czyli rozpoczynaniem kolejnych wersów tym samym wyrazem, porównania oraz metafory. Innym tekstem opartym na koncepcie jest wiersz Daniela Naborowskiego pod tytułem „Róża”. Pomysł polegał na połączeniu poezji metafizycznej z podarunkiem noworocznym. Początek sugeruje, że tekst był dodatkiem do tytułowego kwiatu, który niespodziewanie zakwitł zimą. W kolejnych wersach podmiot liryczny hiperbolizuje znaczenie róży. Podobnie jak w utworze Jana Andrzeja Morsztyna, Naborowski dba o formę. Oprócz wyolbrzymienia znaczenia rośliny, stosuje porównania, metafory i liczne epitety.
Wspomniana w poprzednim przykładzie poezja metafizyczna, również wyróżnia twórczość barokową. Był to nurt zapoczątkowany przez angielskiego poetę Johna Donne’a. Wiersze tego typu mieszały tematykę religijną i filozoficzną, przy tym znakomicie wyrażając atmosferę sceptycyzmu i niepewności, charakterystyczną dla tamtych czasów. Poruszała ona także tematykę przemijania człowieka, marności i nietrwałości istnienia, wyrażała nadzieję na zbawienie i ratunek Boga, a także nawiązywała do pokus, słabości i namiętności doczesnego życia człowieka w świecie materialnym. Jednymi z lepszych przykładów polskiej poezji metafizycznej są sonety Mikołaja Sępa – Szarzyńskiego. W „Sonecie IV. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem” tematem są relacje Boga i człowieka. Podmiot liryczny twierdzi, że nawet gdyby ludzie wyrzekli się wszelkich dóbr, to i tak nie osiągną szczęścia. Przeszkoda nie do pokonania to ciało, więc radość na ziemi jest nieosiągalna. Jedyną nadzieja to Bóg, co zostało zaakcentowane w słowach kończących trzecią strofę: „Królu powszechny (...) zbawienia mego jest nadzieja w Tobie!”. Podobny temat ma wiersz Daniela Naborowskeigo pod tytułem „Krótkość żywota”. Ukazuje on nieubłagany upływ czasu, a tym samym krótkość życia ludzkiego. Już pierwszy wers „Godzina za godziną niepojęcie chodzi” sygnalizuje, o czym tekst jest. Utwór zamyka myśl, że „byt nasz ledwie może/ nazwan być czwartą częścią mgnienia”. Utwór ten, jak i cała poezja metafizyczna, zmusza odbiorcę do przemyśleń na temat swojego życia i postępowania.
Poezja barokowa była bardzo kunsztowna. Dzięki używaniu wyszukanych środków stylistycznych oraz konceptu była bardzo interesującym zjawiskiem w historii literatury. Jej cel to przede wszystkim zaskoczenie, ale również dostarczenie rozrywki czytelnikowi.







7. Sarmatyzm jako światopogląd i zjawisko kulturowe. Omów, odwołując się do przykładów z literatury i sztuki.
Sarmatyzm – barokowa formacja kulturowa dominująca w Rzeczypospolitej od końca XVI do drugiej połowy XVIII wieku. Opierała się na przekonaniu, że szlachta polska pochodzi od Sarmatów – starożytnego ludu zamieszkującego początkowo między Dolną Wołgą a Donem. Po Sarmatach szlachta miała odziedziczyć umiłowanie wolności, gościnność, dobroduszność, męstwo oraz odwagę.
Uważany jest za spójny i zaskakująco elastyczny zestaw wartości rodzinnych, społecznych i narodowych.
Sarmatyzm odegrał ważną rolę w barokowej literaturze polskiej i miał ogromny wpływ na kształtowanie umysłowości, obyczajowości i ideologii polskiej szlachty. Według opinii Tadeusza Mańkowskiego: teoria sarmackiej genezy narodu i państwa polskiego w tym świetle to nie mit, ani też bajanie niekrytycznych umysłów kronikarzy, lecz wyraz poszukiwania swojego «ja» przez bardziej oświecone warstwy narodu, poszukiwanie tradycji historycznych przez naród, który poczuł się na siłach i chce coś znaczyć, szukanie swego miejsca wśród innych narodów o odległej przeszłości[3]. Wpłynął tym samym na spójność i solidarność narodu polskiego po unii lubelskiej i miał podobne znaczenie jak np. starożytni Germanie dla Niemców.
Sarmatyzm był oryginalnym połączeniem kultur Wschodu i Zachodu.

8. Klasycyzm i sentymentalizm- główne prądy oświecenia. Podaj definicje prądów, wymień najważniejsze cechy, odwołując się do przykładów.
Racjonalizm narzucał przekonanie, że w sztuce działają obiektywne prawa. Stąd też dominującym stylem epoki oświecenia był klasycyzm, który postulował naśladowanie wzorów antycznych. Oświeceni byli przekonani, że starożytni artyści wypracowali we wszystkich dziedzinach sztuki formy doskonałe, piękne i uniwersalne, dlatego też należy je naśladować. Klasycyzm przejawia się w literaturze, architekturze, malarstwie i rzeźbie.
Sentymentalizm – kierunek umysłowy i literacki w Europie, który trwał od lat 70 XVIII wieku do początku wieku XIX, był okresem pomiędzy oświeceniem a romantyzmem. Jego twórcami byli Jean Jacques Rousseau (we Francji) i Laurence Sterne (w Anglii). Nazwa nurtu pochodzi od dzieła Laurence'a Sterne'a Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy.

Sentymentaliści w centrum zainteresowania stawiali człowieka i jego uczucia, skupiali się na indywidualizmie, wnętrzu. Uważali, że człowiek w procesie cywilizacji utracił podstawowe wartości, dlatego propagowali powrót do natury. Metody poznawania świata według nich to: empiryzm i sensualizm. Dzieło sztuki, zgodnie z zasadami kierunku, powinno mówić o uczuciach, psychice człowieka i przeżywanych przez niego emocjach. Dla nurtu typowe były gatunki: sielanka, powieść sentymentalna. Główni przedstawiciele w Europie to Jean Jacques Rousseau, Laurence Sterne; w Polsce: Franciszek Karpiński i Franciszek Dionizy Kniaźnin.
Cechy stylu sentymentalnego
-nasilenie pierwiastka uczuciowego,
- poszerzenie tematyki literatury i wzbogacenie jej o treści społeczne,
- w literaturze podkreślanie indywidualizmu bohaterów,
- stylowi retoryczno-oratorskiemu przeciwstawienie intymności i czułości,
- nastroje religijne, smutek i melancholia,
- wprowadzenie uczuć litości i empatii,
- wprowadzenie folkloru,
- naśladowanie natury, ale nie ucywilizowanej, lecz prostej, a nawet dzikiej.

9. Istota poematu heroikomicznego. Pochodzenia, nazwa, cechy gatunkowe, przykłady.
Poemat heroikomiczny to stary gatunek, uprawiany już w starożytności, będący parodią eposu bohaterskiego. Stosowano parodię jako środek służący do ośmieszania zjawisk, osób poprzez ich nieudolne naśladowanie , odgrywanie. Cechy poematu heroikomicznego:
−  zastosowanie parodii
−  charakter żartobliwy, częściej satyryczny
−  celem jest ośmieszenie zachowań pewnych środowisk
−  styl wysoki, typowy dla eposu
−  obecność inwokacji, porównania homeryckiego
−  naruszenie zasady decorum
−  zderzenie patetycznego języka z błahą tematyką
Nazwa gatunku po raz pierwszy użyta została w 1622 roku w języku włoskim (poema eroicomico) przez Alessandra Tassoniego jako podtytuł jego poematu Wiadro porwane. Z włoskiego w 1660 przeniknęło do języka francuskiego, a później także do innych języków.

10. „Bajki lecz dla dorosłych drani nie dla dzieci” – skomentuj sąd M. Jasturna o bajkach I. Krasickiego, podając odpowiednie przykłady.
I. Krasicki nadał bajce najdoskonalszą artystycznie formę. Krótkie fabuły przedstawiają alegoryczne sytuacje, rozgrywające się najczęściej w typowym dla klasycznej bajki świecie zwierząt (np. Lew i zwierzęta, Jagnię i wilcy). Mimo błyskotliwego humoru z bajek wyłania się ponury obraz świata, w którym dominuje siła, spryt i oszustwo, zwycięża głupota i miernota.

11. Jakie role przypisywano literaturze i jej twórcom w dobie oświecenia? Referując, odwołaj się do wybranych utworów.