Moda_jezykowa_-_Baba_Walczak_-_z_przypisami.pdf

„Moda językowa Stanisław Bąba, Bogdan Walczak

www.maturazpolskiego.pl

1. Moda językowa jest zjawiskiem szerokim, które może się przejawiać w rozmaity sposób i dotyczyć za-

równo elementów w języku obcym, jak i rodzimym. Modne mogą być cytaty, zapożyczenia, konstrukcje

gramatyczne, nawet zwyczaje wymawianiowe, pochodzące z jakiegoś obcego języka, cieszącego się specjal-

nym prestiżem 1 . Tak rozumianą modę językową przeżywaliśmy w przeszłości niejednokrotnie – była to ko-

lejno moda czeska, włoska, łacińska, francuska. Jeszcze i dziś nie brak osób, które ze względów snobi-

stycznych 2 , dla efektu i „ozdoby stylu, nadużywają wyrazów obcego pochodzenia. Charakterystyczne

przy tym, że takie popisywanie się nie pozostaje bynajmniej w zależności wprost proporcjonalnej od fak-

tycznej znajomości obcych języków. Witold Doroszewski 3 pisze: „Jest regułą, która nigdy nie zawodzi,

że popisujący się obcymi wyrazami nie zna dobrze tego obcego języka, z którego je bierze, a często żadnego

obcego języka.

2. Modne mogą być także określone techniki (np. kompozycja – by wspomnieć tylko wzorowane na grecko-

łacińskich złożone epitety w poezji renesansowej i klasycystycznej 4 ) i typy słowotwórcze 5 , określone for-

manty 6 , konstrukcje składniowe itp. Mogą być wreszcie modne poszczególne wyrazy i związki frazeologicz-

ne 7 . W tym miejscu trzeba się zastrzec, iż mianem wyrazów modnych nie obejmujemy takich jednostek

leksykalnych, których wielka częstość użycia pozostaje w ścisłym związku z realiami pozajęzykowymi

(np. sputnik 8 w okresie pierwszych lotów kosmicznych). Wydaje się też, że odrębnie trzeba rozpatrywać

i oceniać modne ekspresywizmy 9 . W samej naturze tych wyrazów, w ich emocjonalnym ładunku zawiera

się niejako ich skłonność do ekspansji 10 , do coraz częstszego występowania w mowie, a to z kolei prowadzi

do ich wytarcia, zużycia i zastąpienia nowymi ekspresywizmami. Przypatrzmy się choćby ekspresywnym

synonimom 11 wyrazu bardzo : w XVII wieku można było okrutnie kogoś miłować, okrutnie się uradować

lub srodze zafrasować, potem pojawiły się nowe określenia: strasznie , szalenie , niesamowicie itd. Moż-

na oczywiście ubolewać, że fajny (w dodatku barbaryzm 12 ), wdechowy , bombowy itp. panoszą się nad mia-

rę – niemniej jednak jest to zjawisko w rozwoju języka naturalne i wyrazy takie mogą być traktowane

z pewną tolerancją.

3. Mówiąc o wyrazach modnych, mamy tutaj na myśli przede wszystkim wyrazy takie, jak np. bumelant 13 –

słowo niegdyś niesłychanie częste i popularne, dziś nie używane; choć postawa określana mianem bume-

lanctwa bynajmniej nie należy do przeszłości. Przykładami wyrazów nie tak dawno modnych mogą być:

eskalacja 14 , kontestacja 15 , kontestator 16 itp., a wyrazów modnych dzisiaj – wiodący , unikalny 17 czy serwo-

wać 18 . Moda nie uwarunkowana czynnikami pozajęzykowymi czy ekspresywnymi jest zjawiskiem negatyw-

nym. Musimy ją traktować jako przejaw inercji 19 myślowej, prowadzącej do językowego szablonu, do zubo-

1 prestiż – poważanie i szacunek, jakim ktoś lub coś cieszy się w swoim otoczeniu.

2 snob – człowiek pozujący na znawcę jakiejś dziedziny lub bezkrytycznie naśladujący sposób bycia, gusty

lub poglądy.

3 Doroszewski Witold Jan – (1899–1976) językoznawca, leksykograf; redaktor naczelny „Poradnika Języ-

kowego, „Słownika języka polskiego (11 t.) i „Słownika poprawnej polszczyzny; 1986 ustanowiono Na-

grodę im. W. Doroszewskiego za wyróżniającą się działalność w dziedzinie upowszechniania kultury języka

polskiego.

4 klasycyzm – kierunek w kulturze i sztuce europejskiej nawiązujący do wzorów kultury antycznej;

też: nurt w literaturze i sztuce różnych epok, nawiązujący do wzorców antycznych.

5 słowotwórstwo – nauka o budowie wyrazów i sposobach ich tworzenia.

6 formant – element, za pomocą którego dany wyraz został utworzony od swej podstawy słowotwórczej.

7 związek frazeologiczny – ustabilizowane w danym języku połączenie wyrazów, którego znaczenie

nie wynika ze znaczeń tych wyrazów.

8 sputnik – sztuczny satelita Ziemi.

9 ekspresywizm – wyraz lub wyrażenie o charakterze ekspresywnym; funkcja ekspresywna, emotywna

języka, mowy, wypowiedzi itp. – (jęz.) funkcja języka polegająca na ujawnianiu poprzez użycie określonych

środków językowych pewnych cech mówiącego; ekspresja – wyrazisty i sugestywny sposób wyrażania

uczuć.

10 ekspansja – rozprzestrzenianie się na jakimś obszarze; zajmowanie przez państwo nowych terytoriów,

zdobywanie rynków zbytu.

11 synonim – każdy z pary wyrazów mających takie samo znaczenie.

12 barbaryzm – wyraz, wyrażenie lub konstrukcja składniowa przeniesione z innego języka.

13 bumelant – pracownik wymigujący się od pracy, lekceważący swoje obowiązki.

14 eskalacja – stopniowe zwiększanie, potęgowanie się czegoś.

15 kontestacja – kwestionowanie, zwłaszcza publiczne, wartości i norm obowiązujących w życiu społecz-

nym, politycznym itp.

16 kontestator – patrz ‘kontestacja’.

17 unikalny , unikatowy – rzadko spotykany, wyjątkowy.

18 serwować – podawać do stołu; powtarzać lub przekazywać komuś coś; w siatkówce, tenisie, badminto-

nie, tenisie stołowym: wybijać piłkę lub lotkę zza linii boiska na pole przeciwnika.

19 inercja – bierne poddawanie się czemuś.

1 z 4

„Moda językowa Stanisław Bąba, Bogdan Walczak

www.maturazpolskiego.pl

żenia możliwości komunikatywnych języka – ekspansja 20 bowiem wyrazu modnego dokonuje się kosztem

jego bliższych lub dalszych synonimów. Tak np. wiodący wypiera całą grupę bardziej precyzyjnych okre-

śleń: główny , czołowy , przodujący ; unikalny wyparł poprawną formę unikatowy i teraz wypiera dobre, ro-

dzime przymiotniki rzadki , niezwykły , niecodzienny itp. W ten sposób kolejne fale mody prowadzą do zu-

bożenia językowych środków wyrazu. Moda jest też potencjalnym źródłem oczywistych błędów językowych,

ponieważ nadmierne używanie modnego wyrazu prowadzi z reguły do przekroczenia granic jego stosowal-

ności, burząc w ten sposób ustalone relacje między synonimami w obrębie określonych pól semantycz-

nych 21 .

4. Moda językowa polega na dawaniu przez użytkowników języka pierwszeństwa pewnym wyrazom ucho-

dzącym w ich mniemaniu za poręczniejsze, ekspresywniejsze i elegantsze od innych, którymi można wyra-

zić tę samą treść.

5. Ważnym czynnikiem kształtującym modę na pewne wyrazy i połączenia wyrazowe jest przekonanie

o podwyższaniu rangi społecznej zjawiska przez nazwanie go wyrazem należącym do odmiany stylistycznej

o pewnym prestiżu społecznym. W praktyce modne stają się wyrazy ze stylu naukowego, urzędowego i pu-

blicystycznego, a także takie, które występują w języku dyplomacji, polityki i propagandy.

6. We współczesnym języku polskim wyrazami modnymi są np. takie słowa, jak problem , system , akcja ,

akcent , akcentować , na odcinku , na szczeblu , atmosfera , klimat , chałtura 22 , posiadać , przeprowadzać

(w kontekstach typu: suszenia bielizny na strychu nie można przeprowadzać ), inicjatywa , szeroki (w wyra-

żeniach: szeroki odbiorca, szeroki asortyment 23 towarów, szerokie rezultaty, najszersze zacieśnianie kon-

taktów), poważny , zabezpieczyć , zapewnić , pełny , kompetentny , konfrontacja i wiele innych.

7. Moda językowa – jak wszelka moda – ma to do siebie, że się szybko zmienia. Wyrazy dziś modne i na-

trętnie cisnące się na usta i pod pióro, jutro mogą się okazać nieatrakcyjne jak znoszony ubiór. Lecz każ-

da fala mody pozostawia po sobie jakieś ślady: w języku utrwalają się niektóre modne wyrazy w nowych

znaczeniach i kontekstach. Dziś nie pamiętamy już takich kiedyś natrętnych wyrażeń, jak eskalacja 24 po-

koju , wlec się w ogonie , uczeń odstający , szkoła wiodąca itp. Pojawiły się za to nowe, z których najżywot-

niejszymi są chyba takie, jak siła przebicia , (robić coś) w ciemno , póki co , co jest grane , iść za ciosem ,

nie ma sprawy i mieć coś z głowy .

8. Siła przebicia jest tak modna, że niektórzy z naszych publicystów wprost nie mogą się bez niej obyć.

Co więcej – ten natręt frazeologiczny przenika również do języka potocznego i do tekstów artystycznych.

9. Podobnie jest z wyrażeniem w ciemno . Z naszych obserwacji wynika, że w ciemno można dziś nie tyl-

ko kupować i sprzedawać oraz składać zamówienia handlowe, lecz także akceptować cudze pomysły, przy-

klaskiwać komu lub czemu, brać kogo w opiekę, jeździć na wycieczki, a nawet przewidywać przyszłość,

jak w następującym cytacie z jednego z poznańskich dzienników: Zadaniem zupełnie nowym, a które roz-

sławiło poznańskich meblarzy w całym kraju, to pojedyncze meble w paczkach. Rzecz całkiem nowa,

a w ciemno wszyscy jej przewidują wielką przyszłość.

10. Prawdopodobnie gwara sportowców upowszechniła bardzo dziś modny zwrot iść za ciosem . Wszędzie

dziś można się zetknąć z powiedzonkiem co jest grane . Może ono oznaczać tyle, co tradycyjny polski zwrot

co się dzieje , ale może też być synonimem takich zwrotów, jak na co się zanosi , co się święci . Wiedzieć,

co jest grane – to tyle, co trzymać rękę na pulsie , orientować się w danej sytuacji .

11. Zwrot nie ma sprawy funkcjonuje w tych kontekstach, w których kiedyś używaliśmy takich tradycyj-

nych zwrotów, jak nic się nie stało , nie ma o czym mówić , to żaden kłopot . W reportażu z „Życia Literackie-

go czytamy: Spóźniłem się 5 minut, ale nie ma sprawy, bo na budowie przez pierwszą godzinę nic się

nie dzieje.

12. Szerzy się w różnych wypowiedziach zwrot mieć co z głowy w znaczeniu pozbyć się kłopotu , załatwić

coś , uwolnić się od czegoś . Występuje on nie tylko w języku potocznym i stylu dziennikarskim, lecz tak-

że w literaturze pięknej. Nawet w tekstach takich pisarzy, jak Roman Bratny 25 , Bohdan Czeszko 26 , Andrzej

Kuśniewicz 27 , Stanisław Grochowiak 28 .

20 ekspansja – rozprzestrzenianie się na jakimś obszarze; zajmowanie przez państwo nowych terytoriów,

zdobywanie rynków zbytu.

21 semantyka – dział językoznawstwa, którego przedmiotem jest analiza znaczeń wyrazów; dział semiotyki

zajmujący się badaniem związków, jakie zachodzą między wyrażeniami języka a przedmiotami, do któ-

rych się one odnoszą; semiotyka – ogólna teoria znaku w procesie porozumiewania się ludzi.

22 chałtura – (pot.) mało ambitna dodatkowa praca, podjęta jedynie dla zarobku, często wykonywana nie-

dbale; też: produkt takiej pracy.

23 asortyment – zestaw towarów lub usług proponowany klientom; wybór cech, środków, przedmiotów

itp., jakim się dysponuje.

24 eskalacja – stopniowe zwiększanie, potęgowanie się czegoś.

25 Bratny Roman – pierwotnie Roman Mularczyk, ur. 1921, pisarz; podczas okupacji niemieckiej w AK;

wiersze, powieść „Kolumbowie. Rocznik 20 o losach młodzieży z AK, opowiadania i powieści młodzieżowe.

26 Czeszko Bohdan – (1923–1988) pisarz; powieści o tematyce okupacyjnej i wojennej („Pokolenie), opo-

wiadania, scenariusze filmowe, felietony.

27 Kuśniewicz Andrzej – (1904–1993) pisarz.

2 z 4

„Moda językowa Stanisław Bąba, Bogdan Walczak

www.maturazpolskiego.pl

13. Prawie wszystkie z rozpatrywanych tu frazeologizmów 29 są pożyczkami z języków obcych (np. z rosyj-

skiego: póki co , z angielskiego: non stop ) lub gwar środowiskowych ( co jest grane? , nie ma sprawy ). I choć

mamy literackie wyrażenia, którymi do niedawna wyrażaliśmy te same treści, wolimy używać tych zapoży-

czeń, bo chcemy być na bieżąco z modą. Trudno nam się zdobyć na refleksję, że są to pożyczki najzupełniej

zbędne.

S.Bąba, B.Walczak, Na końcu języka , PWN 1992.

Zadania do tekstu:

1. Autorzy przywołują w akapicie 1. opinię Witolda Doroszewskiego. Czego ona dotyczy?

(0–1 p.)

2. Zdanie W. Doroszewskiego zostało wprowadzone do tekstu ze względu na (wybierz najtrafniejszą odpo-

wiedź):

a. autorytet językoznawcy,

b. prawdziwość spostrzeżenia,

c. potwierdzenie argumentacji autora,

d. wszystkie odpowiedzi są prawdziwe.

(0–1 p.)

3. W artykule pojawiają się liczne terminy (pojęcia). Wyjaśnij krótko cztery spośród podanych:

a. barbaryzm – ……………………………………………..

b. ekspresywizmy – ……………………………………………..

c. ekspansja – ……………………………………………..

d. frazeologizmy – ……………………………………………..

e. pole semantyczne – ……………………………………………..

f. synonimy – ……………………………………………..

(0–1–2–3–4 p.)

4. Autorzy rozważają problem mody językowej. Jakiego zjawiska językowego dotyczy zastrzeżenie uczy-

nione przez nich w akapicie 2.?

(0–1 p.)

5. Podaj dwa argumenty potwierdzające zasadność wprowadzenia do tekstu licznych przykładów wyrazów

modnych.

(0–1–2 p.)

6. W akapicie 4. autorzy mówią o tym, że moda językowa polega na dawaniu pierwszeństwa wyrazom

uchodzącym za „poręczniejsze, ekspresywniejsze, elegantsze. Każdemu z zacytowanych określeń przy-

porządkuj po 2 synonimy spośród następujących: trafniejsze , celniejsze , wygodniejsze , sugestywniej-

sze , stosowniejsze , bardziej udane , wyrazistsze , lepsze , ciekawsze , ładniejsze , dokładniejsze .

a. poręczniejsze – ……………………………………………..

b. ekspresywniejsze – ……………………………………………..

c. elegantsze – ……………………………………………..

(0–1 p.)

7. Autorzy są zdania, że przyswajanie zapożyczeń można opisać. Korzystając z akapitu 2., zrekonstruuj

przebieg tego procesu.

(0–1 p.)

8. Moda językowa jest „przejawem inercji myślowej, prowadzącej do… Dokończ myśl (swoimi słowami),

formułując ją w trzech punktach (akapit 3.).

a. ……………………………………………..

b. ……………………………………………..

c. ……………………………………………..

(0–1–2–3 p.)

28 Grochowiak Stanisław – (1934–1976) poeta; w liryce antyestetyzm połączony ze stylizacyjnym wyrafi-

nowaniem, tendencje klasycyzujące i metafizyczne („Menuet z pogrzebaczem, „Rozbieranie do snu, „Agre-

sty); dramaty („Chłopcy), powieści („Trismus), opowiadania.

29 frazeologizm , związek frazeologiczny – ustabilizowane w danym języku połączenie wyrazów, które-

go znaczenie nie wynika ze znaczeń tych wyrazów.

3 z 4

„Moda językowa Stanisław Bąba, Bogdan Walczak

www.maturazpolskiego.pl

9. Dlaczego użytkownicy języka łatwo poddają się modzie językowej?

(0–1 p.)

10. Na podstawie tekstu (akapit 1–5) zredaguj hasło słownikowe: moda językowa . Wykorzystaj objaśnienia

podane w słowniku wyrazów obcych:

moda – (łac. modus – sposób) 1. powszechnie przyjęty sposób ubierania się; 2. powszechne naślado-

wanie czego, np. sposobu zachowania się, postępowania itp., zmieniające się co jakiś czas.

(0–1–2–3 p.)

11. Omawiając zjawisko mody językowej, autorzy podają liczne przykłady nadużywania pewnych słów,

m. in. wyrazu problem . W trzech spośród czterech wyrażeń zastąp nadużywany wyraz problem (znacze-

nie słownikowe: poważne zagadnienie ) innym, stosowniejszym.

a. załatwić problem,

b. problem nr 1,

c. bez problemu zdać maturę,

d. to żaden problem.

(0–1–2–3 p.)

12. Z jakich odmian stylistycznych języka najczęściej pochodzą zapożyczenia? Wypisz z tekstu po dwa

przykłady zapożyczeń charakterystycznych dla tych odmian.

(0–1–2 p.)

13. W akapicie 8. użyto określenia „ natręt frazeologiczny . Wyjaśnij to wyrażenie. 2. akapit.

(0 lub 2 p.)

14. Oceń zasadność użycia modnych zapożyczeń w poniższych zdaniach. Uzasadnij swój sąd, odwołując

się do opinii autorów tekstu.

a. Hamburgery z ketchupem można kupić prawie w każdym mieście.

b. Pewna bizneswoman postanowiła zająć się sponsoringiem sztuki współczesnej.

(0–2–4 p.)

15. Które z poniższych zdań najtrafniej ujmuje stosunek autorów artykułu do modnych zapożyczeń z języ-

ków obcych.

a. Zapożyczenia z języków obcych są konieczne, gdyż wzbogacają język polski.

b. Nie należy obawiać się mody językowej, ponieważ szybko przemija.

c. Ulegający modzie językowej szybko popadają w schematyzm językowy.

d. Posługiwanie się wyrazami obcego pochodzenia podnosi prestiż mówiącego.

(0–1 p.)

4 z 4

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: