Ignacy Krasicki – Monachomachia i Antymonachomachia
wstęp BN – Zbigniew Goliński
1. Kontrowersje wokół poematu
Debiutem Krasickiego była „Myszeida”, wydana cztery lata wcześniej. Została dobrze przyjęta, była wynikiem obserwacji stosunków w otaczającym autora świecie. Krasicki napisał też „Pana Podstolego”, traktat o edukacji obywatelskiej i przekład „Pieśni Osjana” (wydany piętnaście lat później!). „Myszeis” powstała w 1775 roku, „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” - w 1776, „Historia” i „Pan Podstoli” w 1778, „Monachomachia” w 1778, „Satyry” w 1779, „Wojna chocimska i „Antymonachomachia” w 1780 roku.
„Monachomachia” była owocem linii wyznaczonej przez „Myszeis”, nie ma tu dydaktyzmu, to owoc weny (J. Krzyżanowski). Większość opinii podkreśla, że wydanie jej było nietaktem (badacze – F. K. Dmochowski, S. Kostka Potocki, L. Osiński, K. Brodziński, H. Rzewuski, Mickiewicz, Kraszewski, Bartosiewicz, Nehring, Tarnowski, Bruckner, Chrzanowski, Kleiner, Borowy, Kubacki, Mikulski). Opinie były różne: od deprecjacji utworu i autora, aż po gloryfikacje poematu i odwagi poety.
2. Dzieje tekstu i publikacji
Krasicki był biskupem warmińskim. Druk ukazał się latem 1778 roku. Krasicki przebywał w Berlinie (w poczdamskiej rezydencji Fryderyka II, 1776 – 1777 rok). Według Dmochowskiego tam właśnie powstała „Monachomachia”. Czy biskup powinien był napisać taki utwór? To pytanie nie odnosi się do literatury. Wiadomo, że autor nie chciał drukować, być może rękopis został mu skradziony, być może to wina sekretarzy, którzy odpisywali teksty. Gdy Krasicki dowiedział się, że publikacja będzie w Królewcu przypisał poemat swemu sekretarzowi – Michałowi Mowińskiemu. Dzieło wydano w Lipsku u M. Grolla, jako anonim w 1778. Było w nim sporo błędów. (Wydanie lwowskie było być może nawet wcześniejsze!).
3. Konfrontacje
Wielokrotnie próbowano lokalizować miejsce akcji utworu na mapie RP – bez konkretnych rezultatów. Wystąpiło tu bowiem przekształcenie świata otaczającego (elementy opisowe, realizm fotograficzny). Opis zaniedbanych księgozbiorów to sposób prezentacji bohaterów i ich poziomu intelektualnego. Być może materiału dostarczyła rywalizacja o prymat zakonów Karmelitów bosych w Berdyczowie i Czernek k. Krakowa. Istnieją też akta procesu dominikańskiego z Lublina z 1669 roku. Kitowicz też wspomina o używaniu sandałów w bójkach.
4. Bohaterowie
Bohaterami utworu są dwa zakony: Dominikanie i Karmelici, ale w mieście występują też inne. Żeński – dominikanek, Jezuici (już nieistniejący wtedy), Franciszkanie, Bonifratrzy, Karmelici bosi, Augustianie oraz jeden niezidentyfikowany. Zbiorowość została zindywidualizowana.
Na dysputę zaproszono proboszcza i wicesgerenta (urzędnik sądowy). Bierny udział zgromadzonych zmienia się, gdy wybucha wojna – wtedy wszyscy biorą w niej udział. Poza Jędzą Niezgodą rozruchy spowodowali dominikanie: Gaudenty i Hiacynt, oraz karmelici: Rafał i Rajmund.
Gaudenty i Hiacynt są wyraziście i ostro skontrastowano. Występują też Honorat i Pankracy. Obaj przeorzy zostali upodobnienie tak, że ciężko jest ich odróżnić. Indywidualizacja bohaterów jest słaba (ojciec Hilary raz jest dominikaninem, raz karmelitą – poeta sam się mylił).
5. Jedność miejsca, czasu i akcji
Dmochowski (wydawca „Dzieł zebranych” Krasickiego) dokonał zabiegu porządkującego, przed każdą pieśnią dodał argumentum. Lokalizacja akcji jest bardzo trudna. Zaczęło się chyba u dominikanów, zebranie na naradę jest chyba u karmelitów, podobnież jak na początku pieśni III. O miejscu dysputy dowiadujemy się przypadkiem – jest ona u Dominikanów. Miejsca akcji są ledwie sygnalizowane.
Ramy czasowe. Nie znana jest nam pora roku. Być może akcja zamyka się w jednym dniu – od rana do wieczora.
Opis placu bitwy i przebiegu akcji jest niekonsekwentny. Nagle pojawiają się w nim książki jako oręż (to pewnie świadoma reminiscencja literacka).
6. Rodowód literacki
Tradycja poematu heroikomicznego jest bardzo dawna i bogata. Od Homera - „Batrachomyomachia” - wojna żab z myszami, tradycja przypisuje mu „Arachnomachię”, „Geranomachię” i „Psaromachię”.
W Wiekach średnich pojawił się epos zwierzęcy. Ożywienie przy schyłku renesansu: A. Tassoni: „Wiadro porwane” (1622), P. Scaron - „Wergiliusz przebrany” (1648), A. Pope - „Pukiel porwany” (1712-1714). Z początkiem XIX wieku, gatunek zanika.
W Polsce, mało popularny. Utwory Krasickiego to polemika z zastaną tradycją. Zapożyczenia w jego dziełach są bogate, ale jest samodzielny i oryginalny. Utwór wyrósł z przekonań i postawy światłego racjonalisty, dostrzegającego anachronizm instytucji. Po pojawieniu się „Myszeidy”, ukazało się sporo podobnych utworów – oryginałów i przekładów.
7. Poemat heroikomiczny
Paralele z eposem bohaterskim – występują w prezentacji bohaterów i ich czynności, nie ma tu opisów realiów – oba są krótkie.
Komizm satyryczny to sprzeczność między modelem normatywnym a rzeczywistością. Komizm humorystyczny to sprzeczności między modelem opisowym a rzeczywistością. W poemacie występuje złamanie wyobrażeń (o życiu mnichów) z artystyczną rzeczywistością. Już na początku poematu występuje zapowiedź burzenia prawd obiegowych.
Komizm wynika ze sprzeczności wyobrażeń i rzeczywistości literackiej. Podobnie działają imiona braci, są niecodzienne: Hilary, Honorat, Gaudenty, Elijasz od św. Barbary. Występuje też kontrast.
8. Współczesna funkcja poematu
Powstały dwa obozy: obrońców i antagonistów poematu i autora, gdyż z oceny dzieła wynikała ocena autora. Mogło to wskazywać na pęknięcie w Kościele. Zarzucano Krasickiemu także trwonienie talentu.
Powodem pęknięcia było reprezentowany tu „duch libertyński” i niewdzięczność wobec zakonów. Nie dowodzono jednak otwarcie, że obraz klasztorów jest przerysowany. Krasicki nie dał się zastraszyć - „Antymonachomachia” jest odbiciem pierwszego dzieła i kontynuacją poglądów biskupa.
banalnaa