2. RACHUNEK PRODUKTU NARODOWEGO

Do niedawna w USA sumę produkcji określano mianem produktu narodowego brutto (PNB), a nie produktu krajowego brutto (PKB). Różnica jest niewielka: PKB mierzy wartość wszystkich produktów i usług wyprodukowanych na terenie danego kraju, niezależnie od tego, czy producent jest firmą krajo­wą, czy zagraniczną i czy pracownik jest obywatelem kraju, czy nie. Dla odmiany PNB mierzy wartość produkcji wytworzonej przez wszyst­kich obywateli danego kraju, niezależnie od tego, w jakim kraju go wytwarzają. Współcześnie niemal wszystkie kraje posługują się PKB.

W statystyce międzynarodowej wyróżnia się dwa systemy rachunków narodowych:

1)  System Produkcji Materialnej ( MPS);

2)  System Rachunków  Narodowych  ( SNA).

Zasadnicza różnica między tymi systemami polega przede wszystkim na odmiennym określaniu sfery gospodarki tworzącej nową wartość.

System MPS wywodzi się z teorii marksowskiej, później „wzbogaconej" przez marksistów (tzn. kontynuatorów dorobku teoretycznego Karola Marksa, w szczególności w Związku Radzieckim), u podłoża której leżał podział na pra­cę produkcyjną i nieprodukcyjną. Praca produkcyjna to praca, w rezultacie któ­rej powstaje dobro materialne lub usługa materialna.

W rezultacie poza sferą produkcyjną znalazły się nie tylko tzw. usługi nierynkowe (nieskomercjalizowane), ale również usługi związane pośrednio z two­rzeniem dóbr materialnych czy usług skomercjalizowanych. Paradoks polegał na tym, że w miarę rozwoju gospodarczego sektor usług odgrywał coraz większą rolę w gospodarce, a tymczasem statystyki nie uwzględniały go w rachunku do­chodu narodowego. Prowadziło to do zniekształcenia rzeczywistej wielkości do­chodu narodowego.

Metoda SNA jest wynikiem stosowania systemów rachunkowości społecz­nej na podstawie zalecenia wydanego w 1952 r. przez OEEC[1] oraz ONZ w 1953 r. Obejmuje wartość wyprodukowanych dóbr i usług sfery materialnej i niematerialnej.

Chociaż pomiar produktu krajowego brutto wydaje się prosty (wystar­czy zsumować wyrażoną w pieniądzu wartość całkowitej produkcji gospo­darki danego kraju), w istocie wcale taki nie jest. Kryje się tu wiele pułapek, których trzeba uniknąć, i problemów, którym trzeba stawić czoło. Oto nie­które z nich:

PODWÓJNE LICZENIE

Produkt krajowy brutto nie obejmuje wartości wszystkich dóbr i usług. Uwzględnia jedynie wartość dóbr i usług finalnych, czyli takich, które są przeznaczone dla ostatecznego użytkownika. Na przy­kład mąka zakupiona do użytku domowego jest dobrem finalnym, ale już mąka zużywana do produkcji chleba jest dobrem pośrednim. Gdybyśmy uznali zarówno chleb, jak i zużytą nań mąkę za produkt finalny, liczyliby­śmy podwójnie. A zatem wartość dóbr pośrednich - nie przeznaczonych dla ostatecznego użytkownika, zużywanych do produkcji dóbr i usług finalnych - nie może być zaliczana do produktu krajowego brutto.

DOBRA POZARYNKOWE

Pewne dobra i usługi finalne, które muszą być uwzględniane w produkcie krajowym brutto, nie są kupowane ani sprze­dawane na rynku. Wtedy wycenia sieje według kosztów. Na przykład usługi świadczone przez państwo - ochrona policyjna, ochrona pożarnicza, dostęp do sądów, obronność kraju itd. - nie są kupowane ani sprzedawane na żad­nym rynku, (choć o niektórych sędziach można by powiedzieć „lepszego nie kupisz"). Mimo to są one ważną częścią finalnego produktu gospodarki da­nego kraju. Ekonomiści i statystycy zdecydowali, że będą je wyceniać we­dług tego, ile wydano na nie z budżetu państwa. Nie jest to rozwiązanie ide­alne, ale najlepsze, jakie dotychczas zaproponowano.

POMINIĘTA PRODUKCJA FINALNA

Pewne rodzaje produkcji finalnej pomija się w produkcie krajowym brutto ze względów praktycznych. Są to niektóre niepojawiające się na rynku dobra i usługi, na przykład usługi świadczone przez panie domu. Dzieje się tak, dlatego, że uzyskanie nawet przybliżonych, godnych zaufania szacunków wartości usług kobiet pracują­cych w domu byłoby bardzo trudne. Na pierwszy rzut oka może się to wy­dawać poważną wadą miary produkcji globalnej, jaką jest PKB. Jeśli jednak wartość tych usług w stosunku do produkcji globalnej pozostaje stała, informacja o zmianach wartości produktu krajowego brutto będzie wystarczająco miarodajna (w ujęciu dynamicznym).

TRANSAKCJE NIEPRODUKTYWNE

Transakcje czysto finansowe są wyłączone z produktu krajowego brutto, ponieważ nie odzwierciedlają bie­żącej produkcji. Do takich transakcji zaliczamy płatności transferowe państwa, prywatne płatności transferowe oraz sprzedaż i zakup papierów warto­ściowych. Płatności transferowe państwa to płatności, jakich dokonuje pań­stwo na rzecz osób, które nie przyczyniają się w zamian za nie do produkcji. Dobrym przykładem są tu zasiłki: nie są one zapłatą za produkcję, więc włą­czanie ich do PKB byłoby błędem. Prywatne płatności transferowe to da­rowizny i inne transfery majątku od jednej osoby lub organizacji prywatnej do drugiej. Ponieważ one również nie są zapłatą za produkcję, nie ma powo­du, by włączać je do PKB. Płatnością za produkcję nie jest też nabywanie czy sprzedaż papierów wartościowych, więc i te przepływy nie są uwzględ­niane w PKB.

DOBRA UŻYWANE

Sprzedaż dóbr używanych jest również wyłączona z produktu krajowego brutto. Powód jest prosty: wartość dobra jest dolicza­na do PKB wówczas, gdy dobro to zostaje wyprodukowane. Gdyby ponow­nie doliczano jego wartość w momencie odsprzedania, liczono by podwój­nie, co prowadziłoby do zawyżenia wartości PKB. Przypuśćmy, że kupuje­my rower i odsprzedajemy go rok później. Wartość roweru ujmowana jest w PKB wtedy, gdy zostaje on wyprodukowany. Wartość roweru przy od­sprzedaży nie jest dodawana do PKB - oznaczałoby to bowiem podwójne liczenie.

KOREKTA PKB O ZMIANY CEN

Aby wprowadzić korektę o zmiany cen, ekonomiści uznają dowolny rok za rok bazowy i wyrażają wartość wszystkich dóbr i usług w cenach roku bazowego.

Dochód krajowy brutto wyrażany jest w cenach bieżących lub w ce­nach stałych. Wielkości wyrażone w cenach bieżących są nominalnymi kwotami, jakie wydano na dobra i usługi, natomiast wielkości wyrażone w cenach stałych to kwoty skorygowane o zmiany poziomu cen.

WSKAŹNIK CEN

Często okazuje się przydatny wskaźnik mierzący zmiany cen w określonym przedziale czasu. Jednym ze sposobów uzyskania takiego wskaźnika jest podzielenie wartości zestawu dóbr i usług wyrażonej w cenach bieżących (nominalnych) przez wartość tego samego zestawu dóbr i usług wyrażoną w cenach stałych (roku bazowego).

Stosunek dochodu narodowego w ujęciu nominalnym (ceny bieżące) do dochodu narodowego w ujęciu realnym (ceny stałe) pomnożony przez 100 tworzy wskaźnik nazywany w ekonomii deflatorem. Jest to miara przeciętnego wzrostu cen w kraju wszystkich dóbr i usług wchodzących w skład dochodu narodowego.

Za pomocą deflatora łatwo można przeliczyć dochód nomi­nalny na dochód realny, i odwrotnie. Przy ocenie sytuacji gospodarczej kraju posługujemy się z jednej strony stopą wzrostu lub spadku realnego produktu lub dochodu narodowego, z drugiej zaś przeciętną stopą wzrostu cen w kraju.

Realny PNB = nominalny PNB/ deflator PNB * 100.

deflator PNB =  nominalny PNB/ Realny PNB *100.

PROCES TWORZENIA WARTOŚCI DODANEJ I PRODUKCJI FINALNEJ

Gospodarka narodowa każdego kraju dzieli się na działy, do których zaliczamy: przemysł, rolnictwo, budownictwo, transport, handel oraz różne inne usługi. Pewne działy, jak przede wszystkim przemysł, dzieli się na wiele gałęzi, w skład, których wchodzi duża liczba różnych przedsiębiorstw wytwarzających różnorodną produkcję dóbr i usług.

Wartość wytworzonej produkcji dóbr i usług w ciągu roku w przedsiębiorstwie nazywa się produkcją globalną.

Produkcja globalna przedsiębiorstwa składa się z:

·         Wartości przeniesionej oraz

·         Wartości dodanej.

Wartość przeniesiona obejmuje nabyte z zewnątrz i zużyte w produkcji surowce, materiały, półprodukty oraz paliwo, energię itp.

Wartość dodana jest sumą nowo wytworzonej wartości w przedsiębiorstwie, do której z reguły włącza się amortyzację. Mówimy wówczas o wartości dodanej brutto.

Suma produkcji globalnych przedsiębiorstw w każdym dziale jest produkcją globalną działu, zaś suma produkcji globalnych wszystkich działów stanowi produkt globalny gospodarki narodowej.

Dobra finalne (końcowe) - to dobra nabyte przez ostatecznego użytkownika. Są to albo dobra konsumpcyjne zakupione przez gospodarstwa domowe, albo dobra inwestycyjne (kapitałowe) nabywane przez przedsiębiorstwa.

Produkcję finalną działu lub całej gospodarki narodowej oblicza się odejmując od produkcji globalnej sumę przepływów międzygałęziowych.

Produkcja globalna jest podstawą do obliczenia nie tylko produkcji final­nej, ale także wartości dodanej. Wartość dodaną w każdym dziale obliczamy odejmując od produkcji globalnej ogólną sumę poniesionych nakładów mate­riałowych, pochodzących z różnych działów gospodarki narodowej.

Łączna suma wartości dodanej we wszystkich działach gospodarki na­rodowej stanowi roczny dochód narodowy, którego nie należy utoż­samiać z rocznym produktem globalnym

Przepływy międzygałęziowe Leontiefa

W jego metodzie operuje się nie strukturą działową, lecz struktura gałęziową bliżej nie określonej gospodarki narodowej.

Uogólniając realne procesy zachodzące w gospodarce narodowej, Leontief opisuje, w jaki sposób przedsiębiorcy kupują i sprzedają między sobą wytworzone produk­ty, przy czym zbyt jednej produkcji (zwany przez niego output) stanowi podstawowy nakład (input) dla drugiej produkcji, przedstawiając te wymiany międzygałęziowe za pomocą tablicy o podwójnym wejściu (input-output), Leontief stworzył prawdziwą makietę nowoczesnej gospodarki, umożliwiającą teorii ekonomii dokonanie wielkich postępów. Leontief sądził, że dzięki rozwojowi systemu komputerowego i w warun­kach istnienia dostatecznej ilości podstawowych informacji, można będzie rozwiązać większość problemów ekonomicznych.

Rozpatrzmy, więc dokładniej metodologiczną stronę tej koncepcji.

Załóżmy dla uproszczenia, że gospodarka narodowa składa się z 4 gałęzi, chociaż za pomocą metody W. Leontiefa można rozszerzyć do takiej liczby gałęzi, która występuje w rzeczywistej gospodarce narodowej każdego kraju.

Produkcję globalną każdej gałęzi oznaczamy symbolem: X,, X2, X3, X4. Produkcja globalna każdej gałęzi przeznaczona jest na: użytek wewnętrzny gałęzi, na potrzeby innych gałęzi, a to, co przeznaczone jest na spożycie indywidualne lub zbiorowe oraz na inwestycje i przyrost zapasów i rezerw, stanowi tzw. produkcję finalną.

Ten sposób rozdysponowania produkcji globalnej każdej gałęzi został uogólniony i zapisany przez W. Leontiefa językiem matematycznym przy użyciu następujących symboli:

Tabela Wymiany międzygałęziowe według W. Leontiefa

Pierwsza liczba przy x odpowiada wierszom i reprezentuje pochodzenie danego dobra z gałęzi oznaczanej odpowiednim numerem.

Druga liczba przy x odpowiada kolumnom i reprezentuje przeznaczenie tego dobra dla innej gałęzi.

Na przykład x32 oznacza, że dana wielkość produkcji x pochodzi z gałęzi 3 (skąd) i przeznaczona jest dla gałęzi 2 (dokąd).

Wielkości na przekątnej:  x22, x33, x44, wyrażają zużycie części produkcji globalnej gałęzi na wewnętrzne produkcyjne potrzeby tej gałęzi. Jeśli gałąź nie zużywa własnej produkcji, wówczas w tym miejscu stawiamy 0.

Produkcja finalna jako nadwyżka produkcji globalnej danej gałęzi nad potrzebami produkcyjnymi innych gałęzi oznaczona jest jedną liczbą odpowiadającą numerowi danej gałęzi. Oczywiście, produkcja finalna może być podzielona na różne części w zależności od jej przeznaczenia. Przeznaczeniem produkcji finalnej, nie podlegają­cej dalszemu przetworzeniu, może być konsumpcja bądź inwestycje, bądź przyrost zapasów i rezerw w zależności od jej charakteru i podjętych decyzji gospodarczych.

WYDATKOWE PODEJŚCIE DO PKB

Przy zastosowaniu podejścia wydatkowego do określenia PKB sumuje się wszystkie wydatki na dobra i usługi finalne. Ekonomiści rozróżniają cztery główne kategorie wydatków.

WYDATKI KONSUMPCYJNE

Obejmują wydatki gospodarstw domowych na dobra trwałe i nietrwałe oraz na usługi. Ta kategoria obejmuje nasze wydatki na takie produkty jaj napoje i żywność, które są dobrami nietrwałymi. Zaliczają się też do niej wydatki rodzin na samochody, zmywarki do naczyń czy suszarki, które są dobrami trwałymi.

Wreszcie kategoria ta zawiera na przykład honoraria dentysty, które świadczy usługi.

PRYWATNE INWESTYCJE KRAJOWE  BRUTTO

Obejmują wszystkie wydatki inwestycyjne polskich. Do kategorii tej zalicza się trzy duże grupy wydatków.

1.      wszelkie wydatki finalne na maszyny, narzędzia i wyposażenie....