WYKŁAD V
METODA BIOGRAFICZNA W PRACY Z LUDŹMI DOROSŁYMI
„Podejście biograficzne traktuje każdą jednostkę
jako niepowtarzalną osobę,
a przebieg jej życia dostarcza unikalnego szyfru,
po zrozumieniu którego można próbować wspomagać jej rozwój”
(E. Dubas)
Metoda biograficzna powinna stanowić podstawową formę pracy z osobami dorosłymi. Metoda ta służy osobom podejmującym pracę z nimi – ułatwia diagnozowanie ich sytuacji życiowej, potrzeb i problemów. Użyteczność tej metody odnosi się również do osób dorosłych, wobec nich metoda biograficzna może pełnić m.in. funkcję terapeutyczną i edukacyjną.
Metoda biograficzna polega na analizie przebiegu życia jednostki w rożnych aspektach, np. indywidualnym, społecznym czy zawodowym. Niektórzy autorzy podkreślają, że metoda ta jest zbliżona do studium indywidualnego przypadku.
Zdaniem K. Czykiera metodą biograficzną nazywamy „analizę własnych doświadczeń związanych z uczeniem się i edukacją, rozmyślań nad wpływami sytuacyjnymi, kolejami życia oraz sposobami realizowania dalszych wyzwań egzystencjalnych”.
Dane do metody biograficznej mogą pochodzić z różnych źródeł, tj. wywiadu, dokumentów osobistych (listy, pamiętniki, prace literackie, druki, notatki, zdjęcia itd.), bierze się też pod uwagę opinie osób trzecich, autobiografie. Dokumenty biograficzne to dokumenty napisane lub nagrane przez osobę badaną lub badacza, które wyrażają osobiste cechy autora „w taki sposób, że czytelnik poznaje poglądy autora na zdarzenia, do których ten dokument się odnosi” (J. Sczepański).
Autobiografia jako gatunek literacki pojawiła się w IV p.n.e. w antycznej Grecji. Stosowali ją m.in. Platon i Arystoteles. Autobiografia stanowiła gatunek literacki i filozoficzny. Za twórców tego gatunku uważa się Św. Augustyna, Michela de Montaigne i Jana Jakuba Rousseau.
Natomiast metoda biograficzna pojawiła się pod koniec XIX w. w psychologii. W 1909 r. Władysław Witwicki opracował psychobiografię Sokratesa, a w 1910 r. Zygmunt Freud napisał psychobiografię Leonarda da Vinci. Metoda biograficzna ma bogata historię w socjologii polskiej, stąd bywa nazywana polską metodą. W socjologii jako pierwsi wykorzystali ją Wiliam Thomas oraz Florian Znaniecki we wspólnym dziele „Chłop polski w Europie i Ameryce”. Metodę biograficzną stosowali: J. Chałasiński podczas analizowania dokumentów osobistych (pamiętników, autobiografii, życiorysów), Ch. Buhler przy studium indywidualnych przypadków oraz H. Thomae w analizie przebiegu życia. Renesans metody biograficznej w oświacie dorosłych obserwuje się od lat 70. XX w. Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych, w Polsce zaś od początku lat 90.
W naukach społecznych propagatorem tej metody jest Norman Denzin. Według niego zachowania ludzi powinny być badane z perspektywy osób, które te badania dotyczą. Zatem celem biografii jest ukazanie definicji i doświadczeń jednostki, grupy lub organizacji w ich subiektywnej interpretacji. Autor ten wskazuje, że biografia może dotyczyć:
- faktów o charakterze subiektywnym: przeżyć, doświadczeń i ustosunkowań do wydarzeń;
- faktów o charakterze obiektywnym: zdarzeń życiowych, działań, dokonań, kontaktów z innymi.
Podstawowe CECHY METODY BIOGRAFICZNEJ według N. Denzina to:
1) analiza ludzkich działań powinna uwzględniać subiektywne odczucia, doznania i przeżycia, warunkujące aktywność ludzką;
2) w badaniach powinno się brać pod uwagę kontekst środowiskowy, ponieważ otoczenie, w którym żyje człowiek wskazuje subiektywne interpretacje i znaczenia przez niego wyrażane;
3) należy wykorzystywać różne źródła informacji, pozwalające na poznanie subiektywnych aspektów zjawisk społecznych;
4) badania powinny mieć charakter monografii historycznej, gdyż subiektywne interpretacje, przeżycia można w pełni zrozumieć, gdy odniesie się je do przeszłych doświadczeń.
Na podstawie analizy danych biograficznych można uzyskać TRZY CHARAKTERYSTYKI PRZEBIEGU ŻYCIA:
1) historia życia (life story) – ukazuje doświadczenia osoby lub grupy w jej własnej interpretacji;
2) historia przypadku (case history) – przedstawia przebieg określonego procesu w życiu jednostki, np. proces chorobowy, kryzys twórczości;
3) studium przypadku (case study) – obrazuje analizę pojedynczego przypadku jako materiału ilustracyjnego lub dowolnego dla określonej koncepcji teoretycznej.
FUNKCJE METODY BIOGRAFICZNEJ:
- funkcja diagnostyczna – stwierdza stan, w jakim znajduje się człowiek przedstawiający swoją biografię;
- funkcja poznawcza – autor biografii dokonuje namysłu nad swoim życiem, głębiej poznaje siebie, natomiast inne osoby uzyskują informacje o osobie piszącej lub opowiadającej swoją biografię, uwarunkowań społeczno-kulturowych okresu jej życia;
- funkcja terapeutyczna – opowiadanie o swoim życiu, pozwala poznać związki przyczynowo-skutkowe związane z dokonanymi w życiu wyborami i odnaleźć sens życia, prowadzi do lepszego zrozumienia siebie i otaczającego świata;
- funkcja edukacyjna – pozwala na poznanie samego siebie, własnych mechanizmów myślowych, własnych priorytetów, pomaga wyciągać wnioski z własnych doświadczeń, uczyć się na błędach;
- funkcja emancypacyjna – jednostka odkrywa swoje możliwości .
RODZAJE BIOGRAFII:
- autobiografia – osoba sama opisuje swoje losy;
- biografia kompletna – analizuje się całokształt przebiegu życia danego człowieka w jego najważniejszych sferach;
- biografia tematyczna – polega na analizie losów danej jednostki w kontekście przedmiotu badań; np. badacz zbiera dane dotyczące określonej dziedziny życia (np. działań twórczych, przestępczości) lub określonej fazy życia;
- historiografia – analiza losów jednostki w perspektywie uwarunkowań historycznych;
- psychobiografia – analiza osobowości danego człowieka;
- socjobiografia – analiza losów jednostki w określonych warunkach społeczno-kulturowych;
- biografia edukacyjna – jej celem jest poznanie drogi edukacyjnej poprzez pryzmat życia, od dzieciństwa (edukacja przez zabawę), szkołę podstawową i inne formy edukacyjne. Opowiadający czy piszący analizuje swoje życie w aspekcie wydarzeń edukacyjnych.
Termin „biografia” należy do obszaru zainteresowań nauk o wychowaniu. W latach powojennych – jak twierdzi P. Alheit – termin ten towarzyszył powstaniu pedagogiki duchowości. Metodę biograficzną w pracy z ludźmi dorosłymi stosuje się w Polsce od lat 80. XX wieku. W systemie nauk o wychowaniu metodą biograficzną szczególnie zainteresowała się andragogika, gdzie biografię łączy się z kategorią całożyciowego procesu uczenia się człowieka – jak wskazuje E. Dubas. W oparciu o tę metodę analizuje się na gruncie andragogiki takie zagadnienia, jak: pamięć serca, pamięć szkoły, środowisko niewidzialne, rola przeszłości w życiu, podróż jako projekt edukacyjny.
BIOGRAFIA EDUKACYJNA
Według O. Czerniawskiej biografia edukacyjna to zastosowanie historii życia w procesie kształcenia. Jednak – jak twierdzi O. Czerniawska: „biografia edukacyjna nie jest życiorysem. Opowiadający czy piszący analizuje swoje życie w aspekcie wydarzeń edukacyjnych. Edukacja jest tu rozumiana szeroko jako proces spontaniczny i celowy, obejmuje socjalizację i wychowanie. (...) Pytamy więc o życie wyodrębniając pewne fakty, etapy, wydarzenia. Jak były doświadczane, pamiętane, odczuwane. W biografiach edukacyjnych poszukuje się tzw. „ram” czy „słów kluczy”, które powtarzają się w danym zespole, grupie analizującej biografie”. O. Czerniawska podkreśla, że metoda ta jest wykorzystywana w kształceniu andragogicznym. A. B. Knox uważa, że „Biografia edukacyjna jest metodą pedagogiczną w edukacji dorosłych, która kładzie nacisk na subiektywność oraz proces rozwojowy w uczeniu się tej grupy wiekowej”.
Pierre Dominice – andragog szwajcarski - stosuje badanie biografii edukacyjnej dorosłych, aby kształtować ich osobowość. Jak pisze E. Dubas „dorosły opowiadając o swej edukacji, snuje refleksję biograficzną, która stanowi podłoże dla jego nowej formacji osobowościowej”. Przy czym według autorki biografia edukacyjna nie jest autobiografią, ponieważ „powstaje jako opowieść ukierunkowana przez badacza, najpierw opowiedziana, później także spisana”.
Zdaniem A. B Knox, biografie edukacyjne pozwalają poznać motywacje, zdolności i umiejętności, strategie osiągania sukcesów, czynniki przynoszące satysfakcję i frustracje, pomagają w poszukiwaniu własnej tożsamości, dodają pewności siebie. Jak twierdzi A. B Knox, „Nauczyciele stają się mentorami dorosłych uczniów, uzdalniając ich do wykorzystania tego, co odkryli dzięki biografiom edukacyjnym w ocenie nowych możliwości, elastycznym zastosowaniu wiedzy i planowaniu przyszłego życia”.
Horst Siebert – andragog niemiecki – podkreśla, że istotne jest opisanie biegu życia jako historii uczenia się, by odnaleźć własną tożsamość i urzeczywistnić swoje możliwości. Badanie biografii edukacyjnej ma według tego autora „dopomóc andragogom wzmacniać dorosłych w ich procesie bardziej świadomego i udanego życia, ma pomagać przezwyciężać trudności, jakie pojawiły się w przebiegu życia, ma poprzez uruchomienie procesów uczenia się i oduczania modyfikować osobowość”(cyt. za: E. Dubas).
METODĄ BIOGRAFICZNĄ MOŻNA POSŁUŻYĆ SIĘ m.in. w:
- poradnictwie życiowym i doradztwie zawodowym – pomaga w wyborze zawodu oraz w doborze odpowiednich szkoleń w celu podwyższenia kwalifikacji zawodowych,
- pracy resocjalizacyjnej – ułatwia określenie determinantów czynów niedozwolonych, sprzyja ukierunkowaniu się na pozytywny tor życia; pomaga w uświadomieniu, iż każdy z nas jest „kowalem własnego losu”;
- działaniach skierowanych na osoby ubogie – by zapobiec dziedziczeniu biedy, przerwać przekazywanie negatywnych wzorców;
- instytucjach edukacyjnych – opowiadanie o swojej drodze edukacyjnej może zmotywować do dalszej edukacji; przedstawienie historii życia określonej osoby może być wykorzystane jako przykład dla zobrazowania danego zjawiska, np. jak przebiega proces uzależnienia i jak można z niego wyjść;
- placówkach pomocy psychologicznej – opowiadanie o swoim życiu sprzyja podniesieniu samooceny.
Literatura:
· Czerniawska O., Biografie edukacyjne i ich zastosowanie – w kształceniu andragogicznym. „Edukacja Dorosłych”, 1998, nr 2.
· Czerniawska O., Słowo wstępne do wydania polskiego. W: P. Dominice, Uczyć się z życia. Biografia edukacyjna w edukacji dorosłych. Łódź 2006.
· Czykier K., Metoda biogarficzna jako metoda wspierająca precyzowanie sensu życia. W: Aksjologia edukacji dorosłych. Pod red. J. Kostkiewicz. 2004.
· Demetrio D., Autobiografia. Terapeutyczny wymiar pisania o sobie. Kraków 2000.
· Dubas E., Biograficzność w oświacie dorosłych – wybrane stanowiska. „Edukacja Dorosłych”, 1998, nr 3.
· Knox A. B., Słowo wstępne do wydania amerykańskiego. W: P. Dominice, Uczyć się z życia. Biografia edukacyjna w edukacji dorosłych. Łódź 2006.
· Lani-Bayle M., Historie życia jako edukacja. W: Wybrane obszary badawcze andragogiki. Pod red. B. Juraś-Krawczyk. Łódź 2007.
· Metoda biograficzna w socjologii. Pod red. J. Włodarek, M. Ziółkowskiego. Wyd. PWN. Warszawa 1990.
6
mpwjs