Teresa Wolińska, Mirosław J. Leszka - Byzantion.pdf - Konstantynopol - Chomik_Arawaja

1.2. B YZANTION

(T ERESA W OLIŃSKA , M IROSŁAW J. L ESZKA )

Około roku 660 p.n.e. na terenach dawnego trackiego osiedla noszącego nazwę Lygos

powstała kolonia megaryjska o nazwie Byzantion 1 . Według legendy imię swe zawdzięczała

królowi Byzasowi, synowi Posejdona i nimfy Keroessy (inaczej zwaną Semestre), córki Io i

samego Zeusa 2 . O Byzasie opowiadano, że był członkiem wyprawy Argonautów,

doświadczonym żeglarzem 3 . Stanął na czele grupy megaryjczyków, którzy opuścili swe

rodzinne miasto i wyruszyli na poszukiwanie lepszych siedzib 4 . Uczestnicy ekspedycji

zasięgnęli porady Apollina, który ustami Pytii wskazał im odpowiednie miejsce do

osiedlenia 5 . Dodatkową wskazówkę bóstwo dało poprzez kruka, który podczas składania

ofiary porwał jej część i zaniósł na przylądek nad Bosforem 6 . Byzas, znalazł tu nie tylko

miejsce do życia, ale także miłość. Kobieta, w której się zakochał i którą poślubił miała na

1 O. Jurewicz, Miasto o pięciu nazwach (Lygos–Byzantion–Antonia–Konstantinopolis–Istambuł), „Meander” 18,

1963, s. 469; S. Bassett, The Urban Image of Late Antique Constantinople , Cambridge 2004, s. 19. Punktem

wyjścia do datowania tego wydarzenia są przekazy Herodota, Euzebiusz z Cezarei i Hieronima [ An Inventory of

Archaic and Classical Poleis , ed. M.H. Hansen, T.H. Nielsen, Oxford 2004, s. 916, por. – Z. Kuban, Konstantins

neue Polis , [w:] Konstantin der Grosse , ed. A.von Demandt, J. Eugemann, Trier 2006, s. 221 (autor przesuwa

powstanie kolonii w okolice roku 700 p.n.e.)]. Założony przez Megarejczyków Byzantion znajdował się na

pierwszym wzgórzu ponad miejscem, gdzie Bosfor i Złoty Róg łączą się z Morzem Marmara (dzisiaj jest tam

kompleks pałacowy Topkapi).

P. Grimal, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej , przekł. M. Bronarska, B. Górska, A. Nikliborc, O. Szarska,

Wrocław 1987, s. 57; M. Kokoszko, Byzas , [w:] EKB, s. 110. Pamięć o Byzasie, założycielu miasta przetrwała

w Bizancjum długo – Kedren, I, s. 197; Zonaras, IX, 29; Glykas, IV, s. 369, 463.

3 O. Jurewicz, dz. cyt. , s. 469.

4 Najpełniejsza wersja legendy o założeniu Byzantionu – Hezychiusz z Miletu, 1–35; O. Jurewicz, dz. cyt ., s.

468–469.

5 Tacyt, Roczniki , XII, 63, 1:

„Tam mianowicie, gdzie przedział między Europą a Azją jest najwęższy, w najdalszej stronie Europy,

założyli Bizancjum Grecy, którzy radząc się Pytyjskiego Apollina, w jakim punkcie mają miasto

założyć, otrzymali wyrocznię, że powinni szukać siedzib naprzeciw kraju ślepców. Te zagadkowe

słowa wskazywały na Chalcedończyków, gdyż oni, przedtem tam wylądowawszy, wybrali gorsze

miejsce, chociaż korzyści okolicy wprzódy widzieli. Wszak Bizancjum leży na urodzajnym gruncie i

nad wydajnym morzem, ponieważ niezmierna moc ryb, wydostawszy się z Pontu i wypłoszona ukośnie

pod falą leżącymi rafami, porzuca zakręty przeciwnego wybrzeża i do tych bliższych dopływa portów

(tłum. S. Hammer, s. 273)”.

6 Hezychiusz z Miletu, 4.

imię Filadeja i była córką Barbyriosa, władcy tych okolic 7 . Z inicjatywy młodych małżonków

powstało miasto. Dzięki pomocy Apollina i Posejdona zostało obwarowane 8 . Miało swą

Tyche, noszącą imię Keroe 9 . Jego mieszkańcy zabiegając o przychylność bogów wznieśli w

nim szereg świątyń 10 .

Faktem jest, że Byzantion w przeważającej większości źródeł ukazywany jest jako

kolonia Megary, ale znaleźć można i takie przekazy, w których jako jego założycieli wskazuje

się Spartę, Argos, Korynt czy Aten y 11 . Wydaje się prawdopodobne, że większość kolonistów

wywodziła się z Megary, ale wśród osadników znajdowali się i przedstawiciele innych poleis,

takich jak Argos czy Koryn t 12 . Według Arystotelesa między pierwszymi osadnikami a

późniejszymi przybyszami różnego pochodzenia doszło do starcia, z którego zwycięsko

wyszli ci pierwsi 13 . Dominacja megaryjskich wpływów w Byzantionie widoczna jest zarówno

w sferze językowej, religijnej, jak i w organizacji miasta 14 .

Zarówno łaskawość bóstw, jak i mury obronne były nowej kolonii bardzo potrzebne.

Jej dzieje były dość burzliwe, bowiem strategicznie położenie Byzantionu wprawdzie dawało

duże korzyści gospodarcze, ale przy wszelkich zmianach politycznych stawiało miasto w

centrum zainteresowania zwaśnionych stron. Już od początku swego istnienia Byzantion

borykał się z atakami Traków, których to władcę miał Byzas pokonać osobiście podczas

pojedynku. Z kolei Odrysesa, króla Scytów, który uderzył na miasto pod nieobecność Byzasa,

pokonać miała wraz z innymi kobietami Filadeja wykorzystując w walce z wrogą armią

węże 15 . Także z innymi przeciwnikami w osobach Strombosa i Dineosa, mającymi ochotę

zawładnięcia Byzantionem, dzielni małżonkowie potrafili się uporać 16 . Te na poły legendarne

opowieści są zapewne śladem zmagań mieszkańców miasta z okolicznymi ludami.

7 Malalas, XII, 20.

8 Malalas (XIII, 7) właśnie Filadei przypisuje powstanie miasta i, na polecenie ojca, budowę murów; patrz

również: Kedren, I, s. 197; Zosym (II, 36–37) przywołuje tekst wyroczni sybillińskiej, który miał to

zapowiedzieć. O nazwie ‘Byzantion’, która jest trackiego pochodzenia – J.D. Georgacas, The Names of

Constantinople, „ Transaction of the American Philological Association” 78, 1947, s. 348–353.

9 Malalas, XIII, 7.

Hezychiusz z Miletu, 15.

11 An Inventory... , s. 915.

Tamże .

13 Tamże , s. 915–916.

14 Tamże , s. 916.

15 Hezychiusz z Miletu, 18.

16 Hezychiusz z Miletu, 20–22; P. Grimal, dz. cyt ., s. 57. Strombos był krewniakiem małżonków, zaś Dineos,

władcą pobliskiego Chalcedonu.

Po podbiciu przez Cyrusa Wielkiego państwa lidyjskiego, Byzantion, w jakiś czas po

546 r. p.n.e., znalazł się pod perskim panowaniem, wchodząc w skład satrapii, której centrum

administracyjnym było Daskylium. W 512 r. p.n.e. w czasie wyprawy przeciw Scytom

Dariusz, król perski przeprawiał się przez Bosfor, w najwęższym jego miejscu, przez most

zbudowany przez Mandroklesa z Samos. Mieszkańcy Byzantionu jako perscy poddani

zapewne nie tylko obserwowali to przedsięwzięcie, ale udzielali budowniczym wydatnej

pomocy. Do końca VI w. p.n.e. Byzantion pozostawał w zależności od Persów. Musiała ona

ciążyć jednak mieszkańcom, skoro przyłączyli się do powstania antyperskiego, które

wybuchło w 499 r. p.n.e. w greckich miastach Azji Mniejszej. Na jego czele stanął

Arystogoras, tyran Miletu. Choć początkowo buntownicy odnosili sukcesy, to w ostatecznym

rozrachunku tzw. powstanie jońskie zakończyło się w 594 r. p.n.e. klęską. Byzantion za

nielojalność został zniszczony przez Persów. Miasto podniosło się z gruzów stosunkowo

szybko bowiem już w 481 r. p.n.e. było w stanie udzielić wsparcia Kserksesowi, władcy

Persji w jego wyprawie na Grecję, wystawiając flotą liczącą sto okrętów. Po klęsce Kserksesa

w bitwie pod Platejami (479 r. p.n.e.) miasto znalazło się w rękach Pauzaniasza, wodza

spartańskiego. Wcielone następnie w skład Związku Morskiego uzależnione zostało od

Aten 17 . Coroczny trybut płacony do wspólnej kasy Związku był jednym z najwyższych, co

wskazuje na zasoby jakimi dysponowało miasto 18 .

Byzantion starał się zrzucić polityczną i ekonomiczną zależność od Aten 19 . W 431 r.

p.n.e., kiedy rozpoczęła się wojna peloponeska, miasto przystąpiło do niej jako ateński

sojusznik. W 413 r. po klęsce ateńskiej wyprawy przeciw Syrakuzom Byzantion przeszedł na

stronę Sparty. W 409 r. p.n.e. doczekał się karnej wyprawy Ateńczyków, którzy na

azjatyckim brzegu Bosforu zbudowali Chryzopol. Stał się on bazą wypadową do ataków

zarówno na Byzantion, jak i Chalkedon. Ateńczykom pod wodzą Alkybiadesa udało się

zdobyć miasto, czego następstwem był jego powrót do sojuszu z Atenami. Zwycięstwo Sparty

w wojnie peloponeskiej (404 r. p.n.e.) znowu zmieniło położenie Byzantionu, który odtąd

znalazł się w zależności od zwycięzców. Taki stan rzeczy trwał do 390 r. p.n.e., kiedy to po

raz kolejny wszedł w orbitę wpływów ateńskic h 20 . Pozostał w niej do 355 r. p.n.e. 21

O. Jurewicz, dz. cyt. , s. 471; An Inventory ..., s. 916.

18 J. Freely, A.S. Çakmak, Byzantine Monuments of Istanbul , Cambridge 2004, s. 10.

19 Może stąd wzięła się informacja Ammiana Marcellina (XXII, 8,8), że miasto było kolonią attycką.

20 Garnizon spartański został usunięty z miasta przez Ateńczyków pod wodzą Trazybula.

21 An Inventory …, s. 916. Ateńczycy zostali wtedy zmuszeni do zaakceptowania wystąpienia Byzantionu z II

Związku Morskiego.

W dobie rozwoju znaczenia Macedonii pod rządami Filipa, początkowo miasto

występowało w roli jego sojusznika 22 . Zmieniło się to w 341 lub 340 r. p.n.e., kiedy

Bizantyńczycy stanęli u boku Ateńczyków przeciw niedawnemu sojusznikowi. W 340 r.

p.n.e. Byzantion stał się obiektem ataku Filipa. Z pomocą przyszli mu Ateńczycy, którzy

wysłali swoje okręty pod wodzą Fokiona i Kefisofona. Ten pierwszy stał się jednym ze

współdowodzących obroną. Owocem współpracy bizantyńsko–ateńskiej było odparcie sił

Filipa w początkach 339 r. 23 Aleksander Macedoński, następca Filipa, doceniając znaczenie

Byzantionu, uznał jego autonomię 24 .

W okresie hellenistycznym miasto było niezależne i powiększało swój stan

posiadania. Najazd Celtów w 278 r. p.n.e. tylko na krótko zahamował rozwój polis,

zmuszonej do płacenia wysokiego, corocznego haraczu. W latach czterdziestych w zamian za

poparcie udzielone Ptolemeuszowi II Filadelfowi w walce z Antiochem II Byzantion

wzbogacił się o posiadłości w Azji Mniejszej. W roku 220 p.n.e. po tym jak miasto próbowało

obłożyć opłatami wszystkie statki przepływające przez Bosfor spotkało się z ostrą reakcją

potężnego wówczas Rodos, broniącego wolności prowadzenia handlu. W wyniku zbrojnej

interwencji tego ostatniego musiało wycofać się z pobierania cła 25 .

Pochodzące z okresu hellenistycznego źródła, wskazują, że mieszkańcy Byzantionu

znani byli ze swej skłonności do wina i uciech łoża, jak również do życia w luksusie 26 . Miasto

w tym okresie nie było szczególnie ważnym ośrodkiem kultury, ale to z niego wywodził się

Arystofanes, słynny gramatyk 27 , poetka Meroe 28 , czy historyk Demetrius z 29 .

Od połowy II w. p.n.e. kluczowymi dla losów Byzantionu stały się jego stosunki z

Rzymem, dynamicznie poszerzającym swoje terytorium i strefy wpływów. Sojusz z nim (149

r. p.n.e.), choć za cenę płacenia trybutu, dał miastu status urbs libera et foederata 30 . W 53 r.

22 W 352/351 r. p.n.e. zostało zawarte porozumienie między Filipem Macedońskim i Byzantionem.

23 N.G.L. Hammond, Dzieje Grecji , przekł. A. Świderkówna, Warszawa 1973, s. 657; J. Freely, A.S. Çakmak,

dz. cyt ., s. 10. Ostatni szturm Filipa miał zostać zniweczony przez szczekanie psów, które ostrzegły obrońców.

24 O. Jurewicz, dz. cyt. , s. 471.

25 A. Świderkówna, Hellenika. Wizerunek epoki od Aleksandra do Augusta , Warszawa 1974, s. 207; B. Bravo, E.

Wipszycka, Historia starożytnych Greków , t. III: Okres hellenistyczny , Warszawa 1992, s. 357, 360.

26 J. Freely, A.S. Çakmak, dz. cyt ., s. 10.

27 A. Świderkówna, dz. cyt ., s. 185–189.

28 Ok. 300 r. p.n.e. Fragmenty jej twórczości – Antologia , VI, 119, 189; J. Freely, A.S. Çakmak, dz. cyt ., s. 10.

29 Tamże .

30 O. Jurewicz, dz. cyt ., s. 472; J. Freely, A.S. Çakmak, dz. cyt ., s. 11.

p.n.e. postanowieniem senatu rzymskiego trybut został zniesiony. Za panowania Augusta

miasto pozbawiono posiadłości w Bitynii, pozostawiając jednak te, którymi dysponowało w

Tracji, powiększone o terytorium Selymbrii. W 73 r. n.e., za Wespazjana, formalnie włączono

je do Cesarstwa, a za panowania Trajana (98–117) stało się częścią prowincji Bitynia,

zachowując jednak status wolnego miasta 31 .

Rozwój Byzantionu, połączonego z Rzymem, wschodnim odgałęzieniem Via Egnatia ,

postępował bez przeszkód aż do ostatniego dziesięciolecia II w. n.e. Herodian ukazał je jako

największe i kwitnące miasto w Tracji 32 . Dziejopis podkreślał wielką liczebność

zamieszkującej je populacji i opisał jego umocnienia. Te ostatnie wyróżniały się tym, że były

zbudowane z potężnych bloków kamiennych (Herodian porównał je do kamieni młyńskich),

ułożonych jedne na drugich tak ciasno, iż wyglądały, jak lita skała 33 . Źródłem bogactwa

mieszkańców Byzantionu były dochody z opłat portowych, rybołówstwa oraz posiadłości na

lądzie.

Pomyślne położenie miasta zmieniło zaangażowanie się go w walkę o tron rzymski

po stronie Pescenniusza Nigra przeciw Septymiuszowi Sewerowi. Przez jakiś czas pełniło

nawet funkcję centrum dowodzenia tego pierwszego. Udział w wojnie domowej ściągnął na

Byzantion katastrofę 34 . Kilkuletnie oblężenie przez siły Mariusza Maksyma (193–195, 196?

n.e.) zakończyło się zdobyciem miasta i rzezią jego mieszkańców 35 . Byzantionowi odebrano

wszystkie przywileje, niezależność i podporządkowano Peryntowi. Wspaniałe mury zostały

zburzone, a nazwa miała ulec zatarciu – odtąd polis miała nosić imię Colonia Antonina 36 . Na

J. Freely, A.S. Çakmak, dz. cyt ., s. 11.

32 Herodian, III, 1:

„największe wówczas i kwitnące miasto Tracji, posiadające wielką liczbę mieszkańców i znaczne

zasoby pieniężne; dzięki bowiem swojemu położeniu w najwęższym miejscu cieśniny wiodącej do

Propontydy posiadało wielkie dochody z opłat portowych i rybołówstwa, a że miało także wielki i

urodzajny obszar na lądzie, więc zarówno z morza, jak i z lądu poważne ciągnęło zyski”.

33 Herodian III, 1; por. Kasjusz Dion, 74. 10. 3–5.

34 Zosym, I, 8,1; Hezychiusz z Miletu, 35–36; Patria I, 37–41; Zonaras, XII, 8; XIII, 3; Glykas, IV, s. 462; T.

Kotula, Septymiusz Sewerus. Cesarz z Lepcis Magna , Wrocław 1986, s. 41.

35 Kasjusz Dion, 74, 13–14; M. Cary, H.H. Scullard, Dzieje Rzymu , t. II, przeł. J. Schwakopf, Warszawa 1992, s.

300; A.R. Birley, Septimius Severus. The African Emperor , London–New York 1999, s. 119; S. Bassett, dz. cyt .,

s. 19. Byzantion bronił się nawet po śmierci Nigra, którego głowę Sewer polecił rzucić pod jego mury. Kasjusz

Dion (74, 14. 5) ze smutkiem napisał, że miasto po zniszczeniu go z rozkazu Septymiusza „wyglądało, jakby

zostało zdobyte nie przez Rzymian, a jakiś inny lud”.

36 Hezychiusz z Miletu, 38; O. Jurewicz, dz. cyt. , s. 472–473; G. Dagron, dz. cyt. , s. 15–16 (kwestia nazwy – s.

17, przyp. 6).

Teresa Wolińska, Mirosław J. Leszka - Byzantion.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: