mw-skwp.doc

http:// autonom.edu.pl/

Tekst autorski referatu wygłoszonego 13 marca 2008 r. w Kielcach na konferencji naukowej „My i oni. Rola, miejsce i znaczenie konfliktów w polityce”.

Mgr inż. Maciej Węgrzyn[1]

Sytuacje konfliktowe w polityce

Praca porusza sprawę typowych konfliktów, które pojawiają się w polityce. Na podstawie schematu systemu sterowniczego, wyznaczającego funkcje postulatora, optymalizatora i realizatora, wprowadzonego przez M. Mazura[2], ustalono podział uczestników procesu społecznego na osiem grup różniących się wypełnianiem jednej, dwu lub trzech funkcji. Organizację społeczeństwa przedstawiono jako szczególny przypadek sterowania. Założono, że wypełnianie funkcji sterowniczych wiąże się z zaspokajaniem potrzeb członków społeczeństwa w zakresie pobierania oraz wydawania informacji i energii. Konflikt pojawia się wtedy, gdy jeden z uczestników procesu sterowania chce naruszyć uprawnienia drugiego uczestnika do wypełniania funkcji wynikającej z jego roli w społeczeństwie. Wiąże się to ze zmianą kierunku i ilości otrzymywanego zasilania w energomaterię poszczególnych podsystemów, a w tych podsystemach ilości i jakości zasilania poszczególnych uczestników procesu sterowniczego. Konflikty mogą dotyczyć zarówno celów, jak i sposobów oraz środków ich osiągania, a także rozdziału zasilania poszczególnych podsystemów a więc i grup społecznych.[3]

1. System sterowniczy i funkcje sterownicze

W rozważaniach dotyczących konfliktów posługiwać się będziemy metodą systemową według rygorów ustalonych i z całą konsekwencją wprowadzonych przez M. Mazura w jego pracy Cybernetyczna teoria układów samodzielnych[4]. Pozwoli to na generalizowanie problemu bez wprowadzania ogniw dowodowych pochodzących z obserwacji.

M. Mazur uzasadnił, że system sterowniczy powodujący celowe zmiany w otoczeniu powinien składać się z trzech podsystemów:

·         postulatora, wskazującego cele sterowania,

·         optymalizatora, wskazującego sposoby spowodowania zmian w otoczeniu,

·         realizatora, stosującego środki do spowodowania postulowanych zmian.

Podsystemy te powiązane są sprzężeniami zwrotnymi, jak na rysunku nr 1. Każdy z podsystemów musi pobierać zasilanie w moc społeczną pokrywające zapotrzebowanie na moc roboczą, koordynacyjną i straconą[5].

Oznaczenia na rysunku wskazują, że system pobiera z otoczenia informacje Pi i przetwarza je na optymalizację Po.

Zasilanie w energomaterię S jest wykorzystywane na pokrycie strat wynikających z potrzeb podsystemów oraz na oddziaływanie energomaterialne na otoczenie R.

Oddziaływanie R jest równe zasilaniu S pomniejszonemu o zasilanie podsystemów:

optymalizatora – Pok

postulatora – Pp

realizatora – Pr

oraz zasilanie torów sterowniczych:

optymalizator – postulator Pop

postulator – optymalizator Ppo

postulator – realizator Ppr

realizator – postulator Prp

Rys. 1.

Podsystemy te wyodrębniono ze względu na spełniane przez nie funkcje nie biorąc pod uwagę tego, czy da się zauważyć ich fizykalną odrębność. Wiąże się to z zastosowaną w pracy regułą funkcjonalności sformułowaną przez M. Mazura. Reguła ta jest wyznacznikiem przynależności rozpatrywanego systemu do jednej z dwu wielkich klas systemów: systemy, które są kreowane z uwzględnieniem tej reguły należą do klasy „acting”. Systemy wyodrębnione bez uwzględnienia tej reguły należą do klasy „pattern”[6]. Podział ten podkreślił B. Walentynowicz w przedmowie do polskiego wydania książki Myślenie systemowe G. M. Weinberga (WNT, Warszawa 1979), pisząc: „Wśród systemów rozumianych tak, jak w teorii systemów można rozróżnić kilka ich rodzajów. Niektórzy autorzy wprowadzają podział na dwa ich rodzaje podstawowe: tak zwane systemy konfiguracyjne (ang. pattern systems) i systemy działaniowe (ang. acting systems). Otóż w wielu rozważaniach teorio-systemowych ma się na myśli explicite lub implicite przede wszystkim właśnie systemy działaniowe, w których można wyróżnić cele, podmioty, przedmioty, narzędzia oraz warunki działania, a w których realizuje się pewien proces polegający na przetwarzaniu przedmiotów działania doprowadzonych do wejścia systemu na przedmioty, które po przepłynięciu przez system ukazują się na jego wyjściu”. Reguła ta pozwoli na odróżnienie elementów, z jakich składa się w rzeczywistości fizykalnej dany system (za Małym słownikiem cybernetycznym przyjmujemy, że element[7] jest to układ traktowany w rozważaniach jako nierozkładalny, czyli taki, którego nie możemy lub nie chcemy zdezagregować) od podsystemów. Elementami systemu sterowniczego są w naszym przypadku ludzie będący uczestnikami procesu produkcji, ale traktowani jako systemy autonomiczne[8]. Podsystemy zaś traktujemy jako przetworniki oddziaływań z punktu widzenia ich funkcji, co oznacza, że nie muszą stanowić oddzielnych elementów. Jeżeli jeden człowiek występuje w kilku rolach, to na schemacie powinien figurować w postaci tyluż podsystemów. Jeżeli kilku ludzi występuje we wspólnej roli, to na schemacie figurują jako jeden podsystem. Funkcję danego podsystemu można określić, odpowiadając na pytanie: co „TO” wykonuje? – jak to ujęto w analizie wartości[9]. Z kolei matematyczne ujęcie określa funkcję jako sposób przyporządkowania elementom zbioru X dokładnie jednego elementu zbioru Y. Rozpatrzymy wiec połączenie obu definicji. Jeżeli zbiorem X będą podsystemy, a zbiorem Y będą działania (oddziaływania, transformacje, przekształcenia) jakie system wykonuje, to relacje między działaniami a podsystemami są relacjami wzajemnie jednoznacznymi (doskonałymi). Każdy podsystem wykonuje działanie jednego rodzaju i każde działanie określonego rodzaju jest wykonywane przez jeden podsystem. W związku z tym, jeżeli działania systemu są od siebie zależne, to takie same zależności muszą występować między podsystemami. W takim właśnie aspekcie uzasadniamy możliwość rozpatrywania procesu sterowania społeczeństwem jako procesu sterowniczego.

2. Procesy sterowania społeczeństwem jako proces sterowniczy

Zadaniem społeczeństwa jest wykorzystywanie zasobów naturalnych i energii społecznej dla zapewnienia sobie zaspokojenia potrzeb, które można traktować jako postulowaną zmianę w otoczeniu taką, że spowoduje ona przejście otoczenia ze stanu, który nie zaspokaja potrzeb, do stanu, który zaspokaja potrzeby. W tym celu należy określić te potrzeby, znaleźć sposoby do ich zaspokojenia oraz zastosować środki dla spowodowania ich zaspokojenia. W związku z tym proces sterowanie społeczeństwem jest szczególnym przypadkiem procesu sterowniczego. Systemem sterującym są uczestnicy procesu produkcyjnego. Systemem sterowanym jest otoczenie. Zmiany w otoczeniu mają zaspokajać potrzeby uczestników procesu produkcyjnego. Budowa wewnętrzna systemu sterującego w danej chwili jest uzasadniona poprzednim ciągiem modyfikacji i obserwacji. Poszczególne podsystemy i relacje między nimi nie są bowiem sztywne, ale mogą się zmieniać tak, aby oddziaływanie wyjściowe (modyfikacja) było jak najkorzystniejsze dla systemu.

W naukach społecznych udowodniono, że istnieją grupy ludzi spełniające wyspecjalizowane funkcje wynikające z podziału pracy. Grupy te mają swoją określoną charakterystykę, a o przynależności do danej grupy stanowi pozycja jednostki ludzkiej jako uczestnika procesu produkcyjnego. Słowem „pozycja” określamy tutaj udział w wypełnianiu którejś z funkcji sterowniczych, o których była mowa wyżej.

Nieporozumienia wywołuje sprawa własności środków produkcji i związana z nią pozycja posiadacza tych środków. Zagadnienie to można rozwiązać metodą analizy funkcji wziętą z metody zwanej analizą wartości. „Co to wykonuje?” – udzielenie na to pytanie odpowiedzi jest kluczem do analizy wartości[10].

Rozpatrując to zagadnienie J. Kossecki pisze: „Funkcjonowanie instytucji własności środków produkcyjnych jest bardziej złożone, łączy się z nią bowiem ścisła możliwość decydowania o celach pracy ludzi, którzy używają tych środków w procesie produkcji (właściciel środków produkcji może decydować o tym, co będą robić ludzie zatrudnieni u niego)”[11].

Jak z tego widać, samo posiadanie jest właściwością obiektu – cechą bierną, pozwalającą odróżnić pewną grupę ludzi od innych. Natomiast odpowiedź na pytanie „co wykonuje grupa posiadaczy?” brzmi: „decyduje o celach” (pracy ludzi); można również sformułować ją jako „wskazuje cele”. Zatem ze względu na funkcję do tej grupy należy rozwiązanie problemów postulacyjnych.

Funkcję organizatora i zarządcy można określić jako „wskazuje sposoby”, bowiem on na podstawie celów dokonuje decyzji optymalizacyjnych.

Funkcje realizatora przyjmuje grupa ludzi bezpośrednio wytwarzających dobra, ona bowiem „wykorzystuje środki”. Uczestnicy procesu produkcji, którzy tych funkcji nie wykonują, obsługują jednak tory sterownicze – są „przekaźnikami sygnałów” między poszczególnymi podsystemami systemu sterowniczego.

3. Role jednostek w procesie sterowania społeczeństwem

M. Holstein-Beck pisze o rolach, jakie jednostce wyznacza społeczeństwo. „Zachowania ludzi nie są zupełnie dowolne, zazwyczaj są one odpowiednie do oczekiwań wysuwanych pod adresem poszczególnych osób zajmujących konkretne pozycje w określonych grupach społecznych. Treść i forma tych oczekiwań są też na ogół zgodne z uznawanymi przez członków tej grupy normami społecznymi, wartościami i wzorami”[12].

Przyjmijmy konwencję terminologiczną: rola społeczna jest to zbiór funkcji sterowniczych pełnionych przez daną jednostkę w procesie sterowania społeczeństwem. Ponieważ każda funkcja może być wypełniona od 0 (niewypełniona) do 1 (całkowicie wypełniona), więc mniejszy lub większy udział w wypełnianiu tej funkcji też ma znaczenie w określeniu roli społecznej danej jednostki. Dla uproszczenia można przyjąć oznaczenie 1 dla stanu, gdy udział danej jednostki w wypełnianiu funkcji jest znaczący, i 0, gdy udział danej jednostki w wypełnianiu funkcji jest bliski zeru. Dla oznaczenia poszczególnych grup ze względu na pełnione funkcje wprowadzamy następujące konwencje terminologiczne w odniesieniu do ról grup społecznych biorących udział w procesie produkcyjnym.

1)              postulują, nie optymalizują, nie realizują (100) – politycy,

2)              postulują, optymalizują, nie realizują (110) – przedsiębiorcy,

3)              postulują, nie optymalizują, realizują (101) – spółdzielcy,

4)              postulują, optymalizują, realizują (111) – rzemieślnicy,

5)              nie postulują, optymalizują, nie realizują (010) – zarządcy,

6)              nie postulują, optymalizują, realizują (011) – nadzorcy,

7)              nie postulują, nie optymalizują, realizują (001) – robotnicy,

8)              nie postulują, nie optymalizują, nie realizują (000) – administracja.

Ponieważ zbiór norm, wartości i wzorów zachowań dla danej grupy związany jest z pełnionymi funkcjami, wprowadźmy więc konwencję terminologiczną, że taki zbiór będziemy nazywać uprawnieniami danej grupy.

Grupę ludzi spełniających tę samą rolę traktujemy jako zbiór jednostek ludzkich nie powiązanych wzajemnymi oddziaływaniami ze sobą – odpowiednik „klasy systemów”. Do niedawna używano określenia klasa społeczna i warstwa społeczna, teraz wyszło to z mody.

Tab. 1.

4. Istota konfliktów między ludźmi w procesie sterowania społeczeństwem

Jednostka ludzka (człowiek) jest z punktu widzenia cybernetyki systemem autonomicznym, co uzasadnił M. Mazur[13]. Za uznaniem człowieka za system autonomiczny przemawiają wszelkie postacie definicji takiego systemu, a mianowicie. Istotą działania systemu autonomicznego jest przywracanie równowagi funkcjonalnej zarówno od strony procesów informacyjnych, jak i energetycznych:

·         człowiek ma zdolność do sterowania się i zdolność przeciwdziałania utracie zdolności sterowania,

·         człowiek jest zdolny do utrzymania się w równowadze funkcjonalnej pomimo zmian zachodzących w otoczeniu,

·         człowiek funkcjonuje we własnym interesie.

M. Mazur w książce Cybernetyka i charakter[14] pisał: „Wobec nierozłączności procesów informacyjnych i energetycznych w systemie autonomicznym wszelkie zakłócenia równowagi wywierają wpływ na funkcjonowanie całego systemu, a ich usuwanie zależy także od całego systemu. Wynika stąd, że do sterowania się systemu autonomicznego niezbędne jest spełnienie wszelkich poniższych wymagań:

·         możność pobierania informacji,

·         możność wydawania informacji,

·         możność pobierania energii,

·         możność wydawania energii.”

Natomiast „do zasad ujarzmiania ludzi należało:

·         ograniczenie wiedzy,

·         ograniczenie wypowiedzi i decyzji,

·         ograniczenie konsumpcji,

·         ograniczenie działalności.”

Na podstawie powyższych ustaleń można więc wprowadzić konwencję terminologiczną: konfliktem nazywamy wynik sprzężenia zwrotnego powstałego wskutek przeciwdziałania zakłóceniom warunków sterowania się danego systemu autonomicznego wywołanym przez działalność innego systemu autonomicznego.

Powodem konfliktów między ludźmi – uczestnikami procesu sterowania społecznego jest fakt, że pełnienie różnych ról w społeczeństwie (wypełnianie różnych funkcji) umożliwia w różnym stopniu zaspokajanie potrzeb jednostek jako systemów autonomicznych w zakresie pobierania oraz wydawania informacji i energii, przy czym wypełnianie jakiejś funkcji umożliwia zaspokajanie tych potrzeb w większym stopniu niż niewypełnienie jej. Ilościowe i jakościowe związki miedzy pełnioną funkcją a możliwościami zaspokojenia potrzeb systemu autonomicznego są przedmiotem dalszych badań autora. Należy tutaj uwzględnić potrzeby charakterologiczne poszczególnych uczestników w połączeniu z ich rolą wypełnianą i rolą, do jakiej predestynują. Konflikt pojawi się wtedy, gdy jeden z uczestników procesu sterowania społecznego naruszy uprawnienia innego uczestnika wynikające z jego roli. Przedmiotem konfliktu jest możliwość wypełniania jakiejś funkcji. Ponieważ przedstawiciele każdej z grup mogą znaleźć się w sytuacji konfliktowej, liczbę konfliktów określi kombinacja par, czyli będzie ich 28. Wyszczególnienie poszczególnych konfliktów byłoby mało ciekawe – wystarczy zestawić dowolną parę uczestników procesu produkcyjnego aby określić, jaka funkcja wykonywana przez jednego z nich nie występuje w uprawnieniach drugiego: wypełnienie tej funkcji będzie przedmiotem konfliktu.

Wprowadźmy jeszcze jedną konwencję terminologiczną: tarcia wewnętrzne są to zakłócenia wynikające z dążenia do poprawy pozycji wewnątrz tej samej grupy.

Jeżeli udział grupy w wypełnieniu funkcji określić jako Fg (bez podawania jednostek, w jakich mierzymy wykonanie funkcji) to udział jednego składnika – jednostki ludzkiej – będzie ułamkiem tej funkcji oznaczonym jako Kgi. Pgi...