jk-rychlocice2003.pdf

Maszynopis wykładu wygłoszonego na konferencji w Rychłocicach w 2003

roku.

Józef Kossecki

INTEGRACJA NAUKI I CAŁEGO LUDZKIEGO POZNANIA

Współczesna nauka cierpi na nadmiernie szczegółową specjalizację, przy

braku syntezy o charakterze interdyscyplinarnym. Bardzo wyraźnie występuje to

na styku nauk ścisłych i humanistycznych. Nie tylko zresztą nauka ale i cały

system ludzkiego poznania jest fragmentaryczny i zdezintegrowany. Zjawisko to

jest groźne w epoce globalizacji, która bez integracji nauki i całości ludzkiego

poznania funkcjonować prawidłowo nie moŜe.

„W odległej staroŜytności nauka była jedna, kaŜdy naukowiec mógł ją

uprawiać w całości, gdyŜ zasób informacji stanowiący ówczesną wiedzę był

niewielki” 1 .

W miarę przybywania nowych informacji dostarczanych przez naukę

zaczęła się ona dzielić na dziedziny, które z kolei dzieliły się na działy, te z

kolei na specjalności - i to coraz węŜsze. W ten sposób następował proces znany

jako atomizacja nauki . Powstały setki wąskich specjalności, wytwarzających

swoją odrębną terminologię i traktujących badaną rzeczywistość tak, jak gdyby

dzieliła się ona na odpowiadające poszczególnym specjalnościom zakresy.

Atomizacja nauki pociągała za sobą atomizację dostarczanego przez nią obrazu

rzeczywistości. Obraz świata w ujęciu nauki tradycyjnej stawał się coraz

bardziej fragmentaryczny - podzielony na segmenty odpowiadające

poszczególnym specjalnościom naukowym czyli monodyscyplinom badającym

określone fragmenty rzeczywistości. „W rezultacie nauka tradycyjna stała się

sumą odgraniczonych od siebie monodyscyplin, wytwarzających sobie własną

terminologię i traktujących przypisany sobie zakres rzeczywistości jako własny

teren, poza który samemu się nie wychodzi i na który innych się nie wpuszcza” 2 .

„NiezaleŜnie od monodyscyplin zajmujących się konkretami rozwijały się

dyscypliny zajmujące się abstrakcjami, a mianowicie matematyka i logika” 3 .

Logika i matematyka zajmowały się rozwiązywaniem abstrakcyjnych

problemów interdyscyplinarnych - tj. tak ogólnych, Ŝe otrzymane wyniki mogą

być wykorzystane w wielu róŜnych monodyscyplinach. MoŜemy je w związku z

tym nazwać interdyscyplinami abstrakcyjnymi. W tradycyjnej nauce

matematyka i

1 M. Mazur: Cybernetyka i charakter, Warszawa 1976, s. 5.

2 TamŜe, s. 6.

3 TamŜe.

STRUKTURA NAUKI

TRADYCYJNEJ

STRUKTURA NAUKI

NOWOCZESNEJ

INTERDYSCYPLINY ABSTRAKCYJNE

LOGIKA

MATEMETYKA

INTERDYSCYPLINY KONKRETNE

FIZYKA

METACYBERNETYKA

CHEMIA

FIZYKA

CHEMIA

CYBERNE-

TYKA

MONODYSCYPLINY

FRAGMENTARYCZNY

OBRAZ SWIATA

ZINTEGROWANY

OBRAZ SWIATA

Rys. 1. Schematyczne przedstawienie struktury nauki tradycyjnej i nowoczesnej

logika były wykorzystywane głównie w naukach przyrodniczych, zaś w

stosunkowo małym stopniu wykorzystywała je humanistyka.

Teoretycznie równieŜ interdyscyplinarny charakter ma fizyka i chemia,

które tym zasadniczo róŜnią się od logiki i matematyki, Ŝe zajmują się badaniem

konkretnych obiektów materialnych. W związku z tym moŜemy je nazwać

interdyscyplinami konkretnymi. RównieŜ ich wyniki - podobnie jak

matematyki i logiki - były w tradycyjnej nauce wykorzystywane głównie przez

przyrodników, a prawie w ogóle nie korzystali z nich humaniści.

Mimo więc istnienia interdyscyplin abstrakcyjnych - logiki i matematyki -

oraz konkretnych - fizyki i chemii, nauka tradycyjna miała strukturę

zatomizowaną, którą schematycznie przedstawia lewa strona rysunku 1.

Rozwiązywanie praktycznych problemów zmusiło do współdziałania

specjalistów z róŜnych dziedzin. Powstała w związku z tym potrzeba

wprowadzenia ogólnej terminologii umoŜliwiającej porozumienie między

specjalistami z róŜnych monodyscyplin, a takŜe zastosowanie metod badania

rzeczywistości nadających się do stosowania w kaŜdej konkretnej

monodyscyplinie jak równieŜ pozwalających na wykrywanie ogólnych praw

rządzących zjawiskami, które przy tradycyjnym podejściu są przedmiotem

zainteresowania róŜnych monodyscyplin. PowyŜsze postulaty spełnia powstała

w połowie XX wieku cybernetyka (sama nazwa cybernetyka była uŜywana juŜ

w staroŜytności), która w rozumieniu jej twórców ma być interdyscypliną

konkretną zajmującą się badaniem procesów sterowania - zarówno w

organizmach Ŝywych jak i urządzeniach technicznych, a takŜe w

społeczeństwie 4 .

W związku z szerokimi zastosowaniami, juŜ w początkowym okresie

swego rozwoju, cybernetyka podzieliła się na trzy następujące działy:

1) cybernetyk ę techniczn ą (technocybernetykę),

2) cybernetyk ę biologiczn ą (biocybernetykę),

3) cybernetyk ę społeczn ą (socjocybernetykę).

Pierwsza z nich zajmuje się badaniem procesów sterowania urządzeń

technicznych, druga bada te procesy w organizmach Ŝywych, trzecia zaś w

społeczeństwach. Na pograniczu biocybernetyki i socjocybernetyki rozwinęła

się psychocybernetyka, badająca procesy sterowania zachodzące w organizmie

ludzkim i psychice człowieka. Natomiast cybernetyka ogólna zajmuje się

badaniem praw rządzących wszelkimi procesami sterowania.

Początkowo najszybciej rozwijała się cybernetyka techniczna zaś

cybernetyka ogólna, biocybernetyka i socjocybernetyka pozostawały pod jej

przemoŜnym wpływem. PoniewaŜ zaś urządzenia techniczne, jeŜeli się nie

psują, są systemami deterministycznymi - tzn. takimi, których następne stany

moŜna w sposób dokładny (tj. z prawdopodobieństwem równym 1)

przewidywać na podstawie znajomości ich stanów poprzednich - zatem równieŜ

4 N. Wiener: Cybernetics or Control and Communication in the Animal and the Machine, New York 1948.

organizmy Ŝywe i społeczeństwa starano się w cybernetyce traktować jako

systemy deterministyczne; w rzeczywistości są one jednak systemami

probabilistycznymi - tzn. takimi, których następne stany moŜemy na podstawie

znajomości stanów poprzednich przewidywać z prawdopodobieństwem istotnie

róŜnym od 1. Nic więc dziwnego, Ŝe w pierwszych latach rozwoju zarówno

cybernetyki biologicznej jak i społecznej, ich osiągnięcia były znacznie

mniejsze niŜ oczekiwano, zaś cybernetyka ogólna niewiele róŜniła się od

cybernetyki technicznej.

Zarówno organizmy Ŝywe jak i społeczeństwa są nie tylko systemami

probabilistycznymi lecz równieŜ systemami autonomicznymi - tzn. takimi,

które mogą się w pewnym zakresie sterować zgodnie z własnym interesem, lub

inaczej mówiąc mają zdolność do sterowania się i mogą przeciwdziałać utracie

tej swojej zdolności. Ich egzystencję moŜna teŜ rozpatrywać jako proces

sterowania, którego celem jest utrzymanie zdolności do samosterowania.

W 1966 roku została opublikowana ksiąŜka polskiego cybernetyka

Mariana Mazura pt. Cybernetyczna teoria układów samodzielnych 5 , w której

podana została, opracowana przez jej Autora, całkowicie oryginalna teoria

systemów autonomicznych - zwanych teŜ układami samodzielnymi . Teoria M.

Mazura dostarczyła narzędzi odpowiednich do analizy procesów sterowniczych

odbywających się w organizmach Ŝywych, a takŜe w społeczeństwie. Dopiero

po powstaniu teorii Mazura, cybernetyka społeczna - przede wszystkim polska -

mogła w istotny sposób posunąć naprzód swoje badania 6 .

Cybernetyka miała istotne znaczenie dla integracji nowoczesnej nauki w

XX wieku. Na tym się jednak sprawa nie kończy, gdyŜ cybernetyka moŜe teŜ

być traktowana jako nowa teoria związków przyczynowych. Wprowadzone w

cybernetyce pojęcie sprzęŜenia zwrotnego to inny niŜ tradycyjny sposób

traktowania związków przyczynowo-skutkowych, przy którym przyczyna moŜe

się stać skutkiem, a skutek przyczyną.

W tradycyjnej fizykalnej koncepcji związków przyczynowych zakładamy,

Ŝe stany wcześniejsze są przyczyną stanów późniejszych, natomiast w

cybernetyce zakładamy, Ŝe pewne wybrane stany późniejsze - czyli cele - są

przyczyną stanów wcześniejszych, do których zmierzają. Metacybernetyczna

koncepcja związków przyczynowych jest syntezą koncepcji tradycyjnej i

cybernetycznej.

Na bazie metacybernetyki powstał interdyscyplinarny język, w którym

moŜna opisywać nie tylko zjawiska, których badaniem zajmują się nauki

przyrodnicze, ale równieŜ i te, które są przedmiotem zainteresowania nauk

humanistycznych.

5 M. Mazur, Cybernetyczna teoria układów samodzielnych , Warszawa 1966.

6 Por. J. Kossecki, Cybernetyka kultury , Warszawa 1974; J. Kossecki, Cybernetyka społeczna , Warszawa 1981;

O. Cetwiński, Mi ę dzy buntem a pokor ą, Warszawa 1986.

Równolegle z cybernetyką rozwinęła się teŜ teoria informacji, stanowiąca

teoretyczną podstawę informatyki, która znalazła bardzo szerokie zastosowanie

zarówno w nauce, gospodarce jak i innych dziedzinach Ŝycia społecznego.

Często teŜ myli się cybernetykę z informatyką - np. po powstaniu internetu

upowszechniło się pojęcie przestrzeni cybernetycznej , które prawidłowo -

zgodnie z regułami semantyki - powinno być zastąpione pojęciem przestrzeni

informatycznej .

W 1948 roku opublikowana została praca C. E. Shannona A Mathematical

Theory of Communication 7 , która zapoczątkowała burzliwy rozwój ilo ś ciowej

teorii informacji .

Pod względem sposobu traktowania samego terminu informacja w

literaturze z zakresu ilościowej teorii informacji moŜna wyróŜnić trzy grupy

publikacji.

„Jedną z nich stanowią publikacje, w których ilość informacji jest

nazywana po prostu informacj ą, (...).

Inną grupę stanowią publikacje, których autorzy uŜywają wyrazu

informacja bez Ŝadnych wyjaśnień, w takich wyraŜeniach jak np. przenoszenie

informacji , przekazywanie informacji za pomoc ą j ę zyka , informacja zawarta w

zbiorze symboli itp. jak gdyby zakładając, Ŝe chodzi o pojęcie nie budzące

wątpliwości.

I wreszcie są publikacje, których autorzy starają się jakoś wyjaśnić

czytelnikom, co ich zdaniem naleŜy uwaŜać za informacj ę. W skrajnych

przypadkach jedni ograniczają się do paru zdań objaśniających informacj ę za

pomocą innych, o równie nieokreślonym znaczeniu, wyrazów jak np.

wiadomo ść, tre ść itp., inni przeprowadzają rozległe dyskusje nad rozmaitymi

aspektami informacji, analizują trudności sformułowania ścisłej definicji,

porównują poglądy róŜnych autorów, aby w końcu przedstawić sprawę jako

otwartą i pozostawić czytelnikom wyrobienie sobie poglądu w gąszczu

niejasności i kontrowersji” 8 .

„Shannon, zdając sobie być moŜe sprawę z mogącego wprowadzić w błąd

sensu słowa informacja , nadał swej pracy tytuł Matematyczna teoria

telekomunikacji ” 9 .

„Czynniki semantyczne mogą powodować, Ŝe ten sam zbiór słów mieć

będzie róŜne znaczenie dla róŜnych słuchaczy. Shannon (1948) skomentował to

następująco: Semantyczna strona telekomunikacji jest bez znaczenia dla

problemów technicznych ” 10 .

7 C. E. Shannon, A Mathematical Theory of Communication , „Bell System Techn. J.”, vol. 27, No. 3-4, 1948.

8 M. Mazur, Jako ś ciowa teoria informacji , Warszawa 1970, s. 18-19.

9 M. Abramson, Teoria informacji i kodowania , Warszawa 1969, s. 11.

10 TamŜe, s. 12.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: