TERAPIA PSYCHOPEDAGOGICZNA W KLASACH POCZĄTKOWYCH
System opieki i pomocy dzieciom z odchyleniami i zaburzeniami rozwojowymi stanowi układ, którego elementami są:
- profilaktyka,
- diagnoza,
- terapia.
Poprzez profilaktykę rozumiemy „całokształt oddziaływań pedagogiczno – psychologicznych, mających na celu wyrównanie zaobserwowanych zaburzeń rozwoju, zapobieganie niepowodzeniom szkolnym oraz ich konsekwencjom w postaci obniżenia poziomu motywacji do nauki, zaburzeń emocjonalnych, objawów nerwicowych oraz negatywnych postaw społecznych”[1]. Należy pamiętać o tym, iż zapobieganie jest zawsze łatwiejsze niż leczenie. Należy więc przeciwdziałać wpływom zarówno czynników osłabiających układ nerwowy, jak i bezpośrednio wywołujących zaburzenia w jego czynnościach. Chodzi tu głównie o zapobieganie ewentualnemu obarczeniu dziedzicznemu, o higienę okresu ciąży, pielęgnację zdrowia, racjonalne wychowanie w domu i poza nim.
Terapia psychopedagogiczna wkracza w szkolną rzeczywistość coraz częściej. Okazuje się bowiem, iż dzieci wymagających specjalistycznej opieki jest dość dużo w każdej klasie szkolnej. Konieczna jest więc zmiana z orientacji na program „na orientację na dziecko” dlatego nauczyciel powinien posiadać niezbędne informacje w celu skutecznego realizowania zadań dydaktyczno – wychowawczych. W poniższych rozdziałach w oparciu o literaturę przedmiotu omówię zagadnienia związane z tematem tj. diagnozę i terapię psychopedagogiczną.
4.1. DIAGNOZOWANIE PSYCHOPEDAGOGICZNE PODSTAWĄ DZIAŁAŃ TERAPEUTYCZNYCH
W medycynie termin diagnoza (gr. diagnosis – rozpoznanie, rozróżnianie, osądzanie) zazwyczaj oznacza rozpoznawanie choroby w oparciu o jej objawy. W psychologii oznacza wykazanie istnienia określonego stanu rzeczy, w tym również wykrycie określonych odchyleń od normy.
S. Ziemski stwierdza, że diagnoza (w szerszym sensie) „jest to rozpoznanie badanego stanu rzeczy i jego tendencji rozwojowych na podstawie jego objawów, w oparciu o znajomość ogólnej prawidłowości”[2].
Ostatecznie, zadaniem diagnozy jest przygotowanie materiał informacyjnego i zaleceń do opracowania programu terapii oraz sformułowanie prognozy.
4.1.1. DIAGNOZA PSYCHOLOGICZNA
Diagnoza psychologiczna rozpatrywana jest zwykle w dwóch aspektach:
1. Jako czynność badania (postępowanie diagnostyczne – diagnozowanie)
2. Jako efekt końcowy procesu diagnozowania.
Proces diagnozowania jest nastawiony na wyjaśnienie określonego zakłócenia w funkcjonowaniu, jego psychologicznych mechanizmów i skutków.
Diagnoza psychologiczna powinna być systemem twierdzeń:
- opisujących zaburzenia zachowania występujące u badanej jednostki,
- wyjaśniających te zaburzenia przez wykrycie dysfunkcji procesów psychicznych, sterujących zachowaniem i wpływających na funkcje biologiczne,
- określających jaki udział w genezie zaburzeń mają czynniki sytuacyjne i osobowościowe.
Diagnoza psychologiczna powinna również informować o tym, jak
zaburzenia zachowania kształtowały się w miarę upływu czasu. Stosownie do potrzeb diagnoza psychologiczna może mieć charakter analityczny, bądź całościowy. W diagnozie całościowej uwzględnia się właściwości całego organizmu co jest szczególnie przydatne w procesie terapii. W literaturze określa się jako tzw. diagnozę pozytywną, wynik czynności nastawionej na wyszukiwanie tych właściwości psychicznych, mechanizmów osobowościowych, wpływów środowiskowych, które mają, lub mogą mieć pozytywne znaczenie dla danego dziecka, spełniają rolę korekcyjną wobec zaburzenia, bądź kompensującą wobec jego skutków.
W przeciwieństwie do diagnozy pozytywnej diagnoza negatywna jest wynikiem czynności nastawionej na wyszukiwanie zakłócenia w funkcjonowaniu jednostki, określenie zakresu i siły tego zakłócenia.
Przydatność i wartość diagnozy zależy od tego, czy zawiera ona dane, z których można wysnuć wnioski pragmatyczne. Ogólnie rzecz biorąc, diagnoza polega na tym, by zebrać dane o zachowaniach jednostek lub efektach tych zachowań, dane te zinterpretować i wyprowadzić wnioski, by na tej podstawie podjąć odpowiednie profesjonalne działania. Diagnoza jest często opracowywana na użytek terapii, terapia jest źródłem procesu diagnozowania, gdyż jej zapotrzebowanie wyznacza przestrzeń, po której porusza się diagnosta.
Poznanie dziecka przez wychowawcę jest niezbędnym warunkiem przemyślanych i skutecznych oddziaływań na rozwój wychowanka. Poznanie to odbywa się m. in. poprzez obserwacje dziecka w określonych sytuacjach, w różnych kontekstach i jego funkcjonowania emocjonalnego, poznawczego i społecznego, a także dzięki stosowaniu różnych metod i technik. Diagnoza rozwoju dziecka to diagnoza sytuacji wychowawczych, których jest ono uczestnikiem, zapoczątkowuje złożony ciąg czynności nauczyciela zmierzających do określonych zmian w rozwoju lub zachowaniach wychowanka.
Pełna diagnoza dla celów wychowawczych powinna mieć charakter psychopedagogiczny. Diagnoza psychopedagogiczna, w odróżnieniu od czystej diagnozy psychologicznej, ukierunkowanej na rozpoznanie wewnętrznych procesów i warunków, koncentruje się na rozpoznaniu procesu wychowawczego i elementów, które go determinują. Proces wychowawczy jest tu rozumiany jako proces kształtowania doświadczeń dziecka, zdobywanych w toku interakcji z wychowawcą lub w kontaktach z innymi osobami.
4.1.2. DIAGNOZA PEDAGOGICZNA
W wieloaspektowym procesie diagnozowania szczególną rolę odgrywa diagnoza pedagogiczna, jako podstawa planowania form pracy korekcyjno – wyrównawczej, a także programowania procesu terapii. Warto przytoczyć w tym miejscu definicję J. Doroszewskiej, która określa diagnozę pedagogiczną jako opis aktualnego stanu danej jednostki uwzględniający występujące objawy i zakwalifikowanie ich do odpowiedniej klasy zjawisk. Opis ten, zdaniem Doroszewskiej, powinien ujawniać przyczyny zjawisk oraz przypuszczalną prognozę rozwoju[3].
Z kolei Cz. Kupisiewicz[4] twierdzi, że podstawą diagnozy pedagogicznej są działania nauczyciela z zastosowaniem odpowiednich metod dla poznania przyczyn trudności dydaktycznych. Jak słusznie zauważa B. Kaja, w rozważaniach nad diagnozą pedagogiczną autorzy skupiają się bardziej na metodach diagnozy niż jej celach i strukturze. Za mało akcentuje się potrzebę diagnozy odnoszącej się do potrzeby kształtowania osobowości dziecka. Zdaniem autorki diagnoza pedagogiczna powinna obejmować różne cechy osobowości wychowanka, jeśli ich zdiagnozowanie przyczynia się do rozpoznania i oceny rezultatów procesu wychowania oraz wpływu na nie określonych sytuacji wychowawczych[5].
W diagnozie pedagogicznej stosuje się następujące metody badawcze: obserwację pedagogiczną, rozmowy, wywiad szkolny i środowiskowy, sprawdziany (testy) pisania i czytania, ewentualne sprawdziany wiadomości szkolnych oraz analizę wytworów ucznia (zeszyty, rysunki, prace ręczne)[6].
Osobami badającymi są nauczyciel i pedagog lub psycholog. W pierwszym etapie postępowania diagnostycznego najważniejsza jest rola obserwacji pedagogicznej prowadzonej przez nauczyciela. Jest to obserwacja ukierunkowana, dokonywana w naturalnych warunkach, w różnych sytuacjach szkolnych i na tle innych dzieci[7]. Nauczyciela – dobrego dydaktyka i wychowawcę powinna więc cechować znaczna wnikliwość diagnostyczna. W początkowym okresie nauki szczególną uwagę należy zwrócić na następujące fakty i zjawiska: wady wymowy, trudności w wyodrębnianiu i różnicowaniu głosek, trudności w zapamiętywaniu, słaby poziom rysunków, trudności w utrzymywaniu się w liniaturze, słaby lub wzmożony nacisk narzędzia piszącego[8]. Wymienione zjawiska mogą stanowić symptomy opóźnień rozwoju funkcji intelektualnych, wykonawczych, orientacyjnych i zaburzeń dynamiki procesów nerwowych.
4.2. ZADANIA I RODZAJE TERAPII
Pojęcie terapia (therapia gr. leczenie) rozumiana jest szeroko jako wszelkiego rodzaju forma pomocy udzielanej pacjentowi, której celem jest usunięcie lub złagodzenie zaburzeń[9].
Ogólnym celem terapii jest aktualizacja najwyższych możliwości dzieci przez:
- zapewnienie dziecku bezpieczeństwa,
- zachęcenie do działalności, do doświadczeń,
- dostarczenie bodźców stymulujących rozwój zaburzonych struktur i funkcji lub wytworzenie struktur i funkcji kompensacyjnych[10].
W leczeniu pedagogicznym można wyróżnić:
1. Terapię odciążeniową – mającą na celu ochronę osłabionych procesów nerwowych.
2. Terapię czynną – polegającą na ćwiczeniu tych procesów czyli na organizowaniu czynności odpowiednio dostosowanych do rodzaju jego zaburzeń[11].
Ze względu na ogólne cele oddziaływania terapeutycznego możemy
Wyróżnić:
1. Rehabilitację, czyli usprawnianie zaburzonych funkcji w takim stopniu, w jakim jest to możliwe.
2. Rewalidację, czyli przywracanie utraconych z różnych powodów umiejętności, wiadomości, przystosowania.
Ze względu na sposób oddziaływania na dziecko, a więc metody i techniki terapii, możemy wyróżnić:
1. Terapię medyczną – leczenie na drodze medycznej, biologicznej przez bezpośrednie oddziaływania środków farmakologicznych na układ nerwowy;
2. Terapię psychologiczną inaczej psychoterapię – leczenie na drodze psychologicznej metodami psychokorekcyjnymi;
3. Terapię pedagogiczną – oddziaływania lecznicze metodami pedagogicznymi
Niewątpliwie najszerszy zakres znaczeniowy mają określenia: terapia psychologiczna, pedagogiczna, wychowawcza. W literaturze psychologicznej i pedagogicznej funkcjonują dwa pojęcia pochodne od terminu terapia, mianowicie terapia psychologiczna i terapia pedagogiczna.
4.2.1. TERAPIA PSYCHOLOGICZNA
Terapia psychologiczna nazywana jest psychoterapią. Psychoterapia stosowana jest wówczas, gdy dziecko nie potrafi samodzielnie rozwiązać swoich problemów emocjonalnych i środowiskowych. Jej zadaniem jest ukształtowanie zdrowej emocjonalnie sylwetki, która uprzednio została zaburzona poprzez różne czynniki środowiskowe i stworzenie dziecku takich warunków, które pozwolą mu na nowe przystosowanie się do tego środowiska.
Zadaniem klasycznej psychoterapii było poznanie i usunięcie zaburzeń emocjonalnych, zaś współczesna psychoterapia spełnia trzy funkcje:
- kreacyjną – twórczy rozwój osobowości,
- korekcyjną – eliminacja zaburzeń rozwoju,
- profilaktyczną – zapobieganie patologii.
Zgodnie ze współczesnymi ustaleniami psychoterapia jest samodzielnym
kierunkiem działania, pozostającym w ścisłym związku z zadaniami stawianymi przed lecznictwem. Specyfika psychoterapii wynika z jej przedmiotu, celów i stosowanych technik. We wszystkich definicjach psychoterapii zwraca się uwagę na element świadomego i planowego oddziaływania słowem i zachowaniem na psychikę chorego, łatwo można dostrzec związek działania psychoterapeutycznego z procesem przystosowania jednostek do warunków społecznych przez wykorzystanie walorów leczniczych technik stosowanych w tym celu. Praktycy wskazują na fakt, że wiele technik psychoterapeutycznych posiada czytelne walory pedagogiczne. Do technik takich zalicza się:
- grupę technik treningowych, opartych na zasadzie warunkowania klasycznego (Pawłow), jak również na różnych teoriach uczenia się[12]. Techniki te w swoich założeniach zawierają analizę wzorów zachowania się, powtarzanie i relaksację za pomocą treningu;
- grupę technik relaksacyjnych, wśród których szczególnie przydatny dla praktyki pedagogicznej jest trening autogeniczny J. H. Schullza.
Techniki te pozwalają na usunięcie wewnętrznego napięcia przez opanowanie czynności i doprowadzenie do ogólnego odprężenia organizmu. Znaczenie pedagogiczne polega na znacznym usprawnieniu funkcji psychicznych.
4.2.2. TERAPIA PEDAGOGICZNA
Terapia pedagogiczna jest to system zintegrowanych i zaplanowanych w czasie, zindywidualizowanych działań zapobiegawczych, stymulacyjno – usprawniających i korekcyjno – kompensacyjnych realizowanych przez nauczycieli terapeutów poprzez różne formy pomocy specjalistycznej.
Celem terapii jest aktualizacja najwyższych możliwości dzieci przez zapewnienie im poczucia bezpieczeństwa, zachęcanie do działalności, do doświadczeń, dostarczanie bodźców stymulujących rozwój zaburzonych struktur i funkcji kompensacyjnych[13].
Tak więc terapia pedagogiczna to oddziaływanie za pomocą środków pedagogicznych na przyczyny i przejawy trudności w uczeniu się. Jest interwencją, która zmierza do zmian w sferze poznawczej, emocjonalnej oraz w strukturach wiedzy i umiejętności[14].
W terapii pedagogicznej przyjmuje się następujące kierunki oddziaływań:
1. Terapię bezpośrednią – skierowaną na dziecko;
2. Terapie pośrednią – ukierunkowaną na jego środowisko.
Formy terapii to terapia indywidualna i zespołowa.
Ze względu na dominującą technikę terapii można wyróżnić:
1. Terapię zajęciową – leczenie poprzez zajęcia o charakterze ruchowym i dydaktycznym, prowadzone wg ściśle określonych reguł;
2. Terapię zabawową – leczenie poprzez zabawę, rozrywkę;
3. Socjoterapię – leczenie poprzez czynniki społeczne, oddziaływanie grupy dzieci na jednostkę.
pedagogicznej i psychologicznej, należy rozpocząć terapię pedagogiczną,
w której kierujemy się następującymi przesłankami:
- wpływanie dodatnie na uczuciową sferę dziecka’
- wytwarzanie korzystnych dla leczenia stereotypów dynamicznych, np. wypracowanie korzystnych organizacyjnie form działania, oszczędzanie psychiki itp.
- normowanie stanu psychiki przez unikanie bodźców negatywnych,
- normowanie zaburzeń w procesach psychicznych spowodowanych przebudową dotychczasowych,
- wyzwalanie zahamowanych dynamizmów,
- poszerzenie zadań nauczyciela – wychowawcy i specjalne przygotowanie go do pełnienia wynikających z tych zadań funkcji,
- dobrze pomyślana, jasna organizacja warunków życia i pracy wychowanków, bogata w odpowiednie treści, formy, metody i rytm, występujące w podejmowanych działaniach pedagogicznych,
- wyrabianie plastyczności kory mózgowej przez stawianie zadań[15].
Dobór techniki terapeutycznej zależy od stanu chorobowego jednostki.
Wybór odpowiedniej metody terapeutycznej dla dziecka nadpobudliwego psychoruchowo nie jest łatwy, gdyż trzeba wziąć pod uwagę sferę, w jakiej nadpobudliwość występuje i głębokość jej nasilenia. Terapie dobiera się do specyficznych potrzeb dziecka, jego osobowości i indywidualnych sytuacji. Zawsze jest jednak potrzebna współpraca rodziców i nauczyciela z terapeutą.
Oto najważniejsze i najczęściej stosowane terapie dla dzieci nadpobudliwych:
1. Terapie, które wspomagają rozwój osobowości dziecka, porządkują jego stosunek do siebie i do innych. Do nich zaliczamy terapię nazywaną „holdingiem”, polegającą na „mocnym” trzymaniu dziecka. Długie trzymanie dziecka w ścisłym kontakcie cielesnym jest stosowane po to, aby umożliwić dziecku otwarte wyrażanie agresji. Gorącą zwolenniczką i propagatorką tej metody w Europie jest Irmina Prekop z Niemiec[16]. Do tej grupy oddziaływań terapeutycznych zaliczamy również terapię rodzinną mającą na celu poprawienie komunikacji w rodzinie i systemu funkcjonowania oraz terapię zachowania. Terapia zachowania oparta jest na psychologii behawioralnej i uczy kontroli nad sobą oraz wytrwałości.
2. Druga grupa to terapie kierujące aktywnością ruchową dziecka i w konsekwencji poprawiające jego zdolność skupienia uwagi i koncentracji. Wyróżniamy terapię integracji sensomotorycznej, kinezjologię, eurytmię, jeździectwo terapeutyczne, terapię zajęciową, relaksację wg Jacobsona, muzykoterapię.
3. Trzecia grupa to biochemiczne sposoby leczenia. Zaliczamy do nich farmakologię i „terapię kwieciem E. Bacha”. Jest to rodzaj terapii homeopatycznej[17].
4.3. KONSTRUKCJA PROGRAMÓW TERAPII
Każdy program terapii powinna cechować dobrze przemyślana, jasna konstrukcja, uwzględniająca etapowość[18]. Pierwszy etap pracy z dzieckiem powinien być skierowany na wdrażanie go do racjonalnego zachowania się w sytuacjach trudnych, kształtowanie właściwej odporności emocjonalnej dziecka na pojawiające się przed nim trudności, na wygaszanie nieprawidłowych form zachowań, wyrabianie właściwych nawyków postępowania w znanych i nowych sytuacjach, w których dziecko będzie uczestniczyć.
Nieco później należy wprowadzić trening sfery percepcyjno – motorycznej, intelektualnej i innych funkcji wymagających korekty. Dopiero uzyskanie wyraźnych wskaźników świadczących o poprawie w sferze emocjonalnej i wykonawczej (instrumentalnej), może być podstawą do rozpoczęcia ostatniego etapu pracy z dzieckiem; rekonstrukcji systemu wiedzy i umiejętności szkolnych[19].
W stosunku do dzieci nadpobudliwych stosuje się metody postępowania, które mają na celu przeciwdziałanie negatywnym skutkom nadpobudliwości manifestującym się w szkole. Najważniejsze zadania, to zwiększenie poziomu hamowania w przebiegu procesów nerwowych, stwarzanie dziecku warunków do konstruktywnego wyładowania energii oraz kształtowania refleksyjności w jego zachowaniu[20].
Podstawowym warunkiem postępowania terapeutycznego z takimi dziećmi jest zapewnienie im spokojnej, codziennej atmosfery oraz regularnego trybu życia (odpowiednia ilość snu, odpoczynku, przebywania na świeżym powietrzu). Ponadto H. Nartowska[21] zwraca uwagę, aby w terapii dziecka nadpobudliwego:
...
paolka_pl