Odrodzenie.docx

Odrodzenie - narodziny nowoczesnej myśli politycznej

Odrodzenie to epoka znacząca nie tylko dla kultury. To właśnie wtedy we Florencji, stolicy Toskanii - tej samej Toskanii, która wydała Leonarda i Michała Anioła - na świat przychodzi Niccolò Machiavelli, ojciec nowożytnej refleksji nad polityką.

Dla politologa istotna jest także informacja, że to właśnie w okresie Renesansu tworzą się zręby kapitalizmu - sposobu gospodarowania, który wywoła tektoniczne wręcz przesunięcia w strukturze społeczeństw. Gwałtownie rozwijająca się reformacja będzie natomiast kolejnym impulsem do odrzucenia dawnych przyzwyczajeń. "Postęp" - pojęcie, które przez mroczne stulecia Średniowiecza, w czasie których wnuki żyły w identycznych warunkach, co dziadowie, było nieznane, nabiera znaczenia właśnie w Odrodzeniu. Odtąd świat będzie się kręcił już tylko szybciej.

Niccolò Machiavelli

Niccolò Machiavelli (1469-1527), florencki polityk, dyplomata, sekretarz Drugiej Kancelarii Rady Dziesięciu, zajmującej się wojnami i administracją. Po okresie republiki, kiedy władzę uzyskali Medyceusze, Machiavelli zmuszony został do wycofania się z życia publicznego. Osiadł w rodzinnym majątku 30 km od Florencji i poświęcił się działalności pisarskiej. Do jego dzieł należą O sztuce wojennej (1512), Książę (1513, wyd. 1532), Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza (1531), Historie florenckie (1523), Vita di Castruccio Castracani,

W swych rozważaniach Machiavelli – oprócz analizy historycznej – stosował indukcyjne wyciąganie ogólniejszych wniosków wynikających z obserwacji rzeczywistości.

Ustroje państwowe podlegają cykliczności, zatem zawsze jest szansa na odrodzenie państwa w pełni świetności. Ludzkie zachowanie podlega dwóm zasadom: fortunie oraz virtu. Pierwszą należy rozumieć nie jako przeznaczenie, ale jako określone zrządzenie okoliczności, którym silna jednostka jest w stanie się przeciwstawić. Druga to cnota, rozumiana jako sprawność, skuteczność działania na rzecz państwa.

Traktat Książę, to dedykowany Wawrzyńcowi Medyceuszowi zbiór zaleceń dotyczących skutecznego zdobywania władzy i mądrego rządzenia.

Cechy dobrego księcia Machiavelli opisał m.in. na przykładzie Cezara Borgii, zwanego księciem Valentino. Ów ideał łączy w sobie bezwzględność działania z rozwagą, zdolnością przewidywania wydarzeń. Wie, że uciec do przemocy można się jednokrotnie, w celu przejęcia władzy, natomiast później trudno rządzić stosując wyłącznie siłę. Poddani winni władcę zarówno miłować, jak i się go obawiać. Machiavelli podaje też rady dotyczące praktyki rządzenia: wojsko powinno opierać się na narodzie, nie zaś na niepewnych siłach najemnych czy obcych; władza powinna mieć poparcie w ludzie, nie tylko w wojsku; władca powinien być szczodry, gdy korzysta z majątku podbitych, a oszczędny, gdy czerpie z własnej kasy; powinien przynajmniej sprawiać wrażenie cnotliwego, umiejąc jednocześnie korzystać z okazji i łamać zasady, by osiągać swe cele. Autor każe też postępować zgodnie z duchem czasów, być giętkim, dostosowywać się do wydarzeń. Następuje oddzielenie moralności od polityki, w której istotna jest przede wszystkim skuteczność.

Idealny książę łączyć powinien w sobie cechy lisa i lwa, a więc sprytu i siły.

Po okresie przejściowym, wymagającym książęcego absolutyzmu, najlepszym ustrojem jest ustrój mieszany, a więc łączący monarchię, arystokrację i demokrację.

Jean Bodin i legiści

Legiści byli reprezentantami szlachty urzędniczej, związanej z dworem królewskim. Reprezentowali oni poglądy charakterystyczne dla ideologii "renesansowego jedynowładztwa". Podkreślano w nich prawa monarchy, jako boskie i absolutne. Absolutystyczny król podlegać miał jednocześnie ograniczeniu prawami boskimi i naturalnymi, co zapobiec miało tyranii.

Jean Bodin (1530-1596), francuski zwolennik absolutyzmu monarszego, autor dzieła "Les six livres de la Republique" ("Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej", 1576). Główną kwestią dzieła Bodinusa (naładowanego niezwykłą dawką erudycji, dziś jednak utrudniającą czytanie) było zagadnienie suwerenności władzy. Suwerenność, dotychczas rozumiana jako niezależność władzy państwowej, Bodin skonkretyzował, wskazując, że jest ona ciągła, niepozbywalna, nieograniczona, bezwarunkowa i niezależna. Wola suwerena staje się prawem, obowiązującym wszystkich poddanych.

Naczelnym atrybutem suwerennej władzy jest moc stanowienia norm prawnych. Wszelkie inne prerogatywy suwerena są pochodne wobec tej podstawowej funkcji.

W zależności od tego, kto w państwie "suwerenność dzierży", dokonać można typologii ustrojów. Gdy suwerenem jest jednostka, ustrojem jest monarchia, gdy jest to grupa – arystokracja; kiedy całe społeczeństwo – ludowładztwo.

Z tym trójpodziałem ustrojów wiąże Bodin trzy rodzaje sprawiedliwości. I tak, ludowładztwu właściwa jest sprawiedliwość arytmetyczna (uwzględnia jedynie samo zdarzenie i obojętna pozostaje na pozycję stron z nim związanych), arystokracji przynależy sprawiedliwość geometryczna (uwzględniająca pozycję majątkową i społeczną stron), monarchii wreszcie – sprawiedliwość harmoniczna, najwyższa i najdoskonalsza, uwzględniająca nie tylko istotę czynu, pozycję stron, ale też potrzeby społeczeństwa.

Bodin podkreśla rolę własności prywatnej i rodziny, której rostrzega na modłę rzymską. Władza w rodzinie należy do głowy rodziny, sama rodzina zaś jest podstawą państwa. Władza suwerena sięga do progów domostw rodzinnych.

Własność prywatna jest nietykalna, wynika bowiem z praw wyższych i jest ostoją wszelkiego porządku. Naruszenie własności równa się zniszczeniu państwa. Bodin idzie dalej, stwierdzając, że mądry suweren w ramach sprawowania władzy powinien korzystać z własnego majątku, a także przyczyniać się do pomnożenia bogactwa – swego i poddanych.

Bodinus niejednoznacznie odnosi się do kwestii oporu przeciw władcy łamiącemu prawo. Zakłada, że władca, związany prawem bożym i naturalnym, a także pozytywnym, tak naprawdę jest niepowstrzymany w ich łamaniu. Obywatele zastosować mogą wobec tyrana jedynie bierny opór. Bodin zakładał zresztą, że suweren jako bliższy poznania praw boskich nie będzie praw łamać.

Rola Kościoła i duchowieństwa w państwie oceniana jest przez Bodina jedynie ze względu na to, jaką funkcję mogą one pełnić z punktu widzenia zadań władzy państwowej. Zdecydowanie odrzuca nadrzędność papiestwa względem monarchów. Kościół dbać może o moralną postawę obywateli. Państwo natomiast nie powinno angażować się w sprawy religii, skupiając się raczej na zagadnieniach politycznych i gospodarczych. Wypływa z tego pewna tolerancja wyznaniowa.

Przedstawione poglądy czynią Bodina rzecznikiem monarchii narodowych, w których suweren staje się niezależnym i silnym reprezentantem interesów państwa.

REFORMACJA

Reformacja wyrosła na gruncie ruchów kacerskich wieków średnich, a więc nurtów heretyckich wobec doktryny rzymskiej, reprezentowanych przez postaci takie jak John Wycliffe czy Jan Hus. Drugim elementem leżącym u podstaw reformacji były zmiany ekonomiczne, zwłaszcza rodzący się kapitalizm, prowadzący do emancypacji niższych klas społecznych, ale też wywołujący protest ze względu na nowe stosunki społeczne, które tworzył.

Reformacja podważała zwierzchność Rzymu, wpisywała się także w interesy narodowych państw feudalnych, które niejednokrotnie ruchy te popierały. Równocześnie, lewicowe (skrajne) nurty reformacyjne jako przejaw buntu przeciw porządkowi społecznemu nastawione były antyfeudalnie i antypaństwowo.
 

Martin Luther (1483-1546) zakonnik augustiański, w 1517 roku przybił do drzwi kościoła w Wittenberdze 95 tez, potępiających sprzedaż odpustów. Wydarzenie to dało początek reformacji.

W roku 1520 Luter publicznie spalił potępiającą go bullę papieską. Rok później na sejmie w Wormacji został uznany przez Karola V za banitę, jego pisma zaś nakazano spalić. Luter ukrywa się na zamku w Wartburgu, gdzie tłumaczy na język niemiecki Nowy Testament.

Po wybuchu rewolucji chłopskiej w 1525 roku Luter potępia ją, nawołując do mordowania chłopów "jak wściekłych psów". Luter opowiadał się przeciw ludowładztwu:

Książęta na ziemi są bogami, lud zaś prosty szatanem (...) Chętniej poddam się złym rządom książęcym niż dobrym ludu.

Luter zyskał więc sympatię książąt, nadając państwu również zwierzchność wobec wszelkich przejawów religijności w państwie, wobec niewidzialnego Kościoła. W sprawach wiary państwu przysługuje rola rozstrzygania rozbieżności, a także interpretacji nauczania i Pisma Świętego. O ile władza świecka nie jest zdolna ingerować w sprawy sumienia, o tyle w czasach zepsucia może skutecznie oddziałać na poddanych w sposób absolutystyczny – "miecz księcia powinien być czerwony od ociekającej krwi". Jednocześnie ludowi nie przysługuje prawo buntu i oporu wobec tyranii. Opór przeciw cesarzowi przysługiwał jedynie książętom.

W kwestiach religijnych, Luter bliski był augustiańskiej koncepcji niewidzialnego Kościoła wszystkich wierzących, z Chrystusem na czele. Wszelkie instytucje są zbędne, tak samo jak wszelkie sakramenty nie przybliżają do Boga. Człowiek na skutek grzechu pierworodnego stał się niewolnikiem diabła i do Boga zbliżyć go mogą jedynie zdanie sobie sprawy z własnej nicości, skrucha i dobre uczynki, jeżeli tylko płyną one z prawdziwej wiary i miłości Boga. Za jedynie prawdziwy głos Boga uznawał Luter Pismo Święte, odrzucając wszelkie pisma soborowe czy dekrety papieskie.

Jan Kalwin (1509-1564) pochodził z Francji, skąd uciekł przed prześladowaniami religijnymi. Działał głównie w Genewie, gdzie w latach 1541-1564 sprawował rolę przywódcy republiki religijnej, opartej o założenia wyłożone w wydanym po raz pierwszy w 1536 roku dziele Institutio religionis christianae.

Nastawienie Kalwina było antymonarchiczne, rygorystyczne i prokapitalistyczne. Jego koncepcja ustrojowa zakładała uzupełnianie się czynnika świeckiego i kościelnego.

Człowiek według Kalwina jest do gruntu zepsuty, nie posiada wolnej woli i nie postępuje inaczej, jak tylko źle (stąd też konieczna jest daleko idąca dyscyplina społeczna). Skazany jest wobec tego na łaskę Boga, kierującego bezpośrednio rządzącymi. Państwo jest więc instrumentem Boga, rządzący zaś wykonują tylko boskie rozkazy. Przeciw władzy, a więc Bogu nie można występować – za wyjątkiem sytuacji, kiedy w państwie istnieją odpowiednie instytucje, służące do kontroli władzy, albo też w przypadku gdy pojawi się natchniona przez Boga osoba, która zjednoczy przeciw tyranowi lud.

Modelem idealnym Kalwina była republika arystokratyczna. Najwyższą władzę – pozornie wybieraną demokratycznie – sprawowała na wzór platońskich mędrców kongregacja pastorów, obdarzonych najwyższymi cnotami duchowymi i wiedzą. Sklerykalizowanie aparatu władzy oznaczało nierozłączność Kościoła (który stawał się wobec tego widzialny) i państwa. Aparat ten był więc de facto podporządkowany Kościołowi, by wraz z nim kontrolować moralność obywateli (co w przypadku Kalwina oznaczało istotną ingerencję w ich życie). Doktryna Kalwina była nietolerancyjna, przewidując surowe kary za odstępstwa od dekalogu.

Teokratyzm Kalwina był równocześnie pozytywnie nastawiony do kapitalistycznego bogacenia się obywateli, jednakże potępiał zewnętrzne przejawy bogactwa.

Tomasz Münzer (1490-1525) reprezentował nurt radykalny reformacji. Początkowo związany z Lutrem, w wyniku rozruchów robotniczych opuścił w 1521 roku Zwickau, gdzie był kaznodzieją w kościele czeladników sukienniczych. Po dwóch latach spędzonych w Pradze, został kapłanem górniczym w Allstedt, gdzie w 1524 roku wygłosił kazanie wzywające książąt saskich do przyłączenia się do radykalnej reformacji, tępienia siłą zakonników i bezbożnych władców. Wywołało to przestrach wśród książąt, którzy zwrócili się przeciw Munzerowi, przeciw któremu występował już także Luter. W 1525 roku staje Munzer na czele powstania w Muhlhausen. Powstanie ulega jednak siłom książęcym, a Munzer ponosi śmierć.

W swych rewolucyjnych nawoływaniach Munzer dążył do obalenia władców, gdyż tylko rządy ludu gwarantować mają bezwzględną równość społeczną. Nowy system ma wprowadzić (nie wahając się użyć przemocy) równość klasową, znieść własność prywatną i wyobcowaną ze społeczeństwa władzę. Munzer uważał za Starym Testamentem, że duch boży objawia się tylko wybranym, którzy wraz z ludem powinni zgotować zagładę bezbożnym.

Munzer atakował Lutra, jako tego, który wspierał siły starego porządku.

Monarchomachowie. Na kanwie kalwinizmu, w sytuacji gwałtownych walk religijnych we Francji w drugiej połowie XVI wieku, zrodził się ruch monarchomachów, sprzeciwiających się absolutyzmowi królewskiemu, nawołujących nie tylko do oporu wobec złej władzy, ale wręcz do tyranobójstwa. W ruchu tym istniały różne nurty.

Nurt umiarkowany reprezentował Francois Hotman (1524-1590), autor dzieła Franco-Galia (1573), wydanego w krótkim czasie po nocy św. Bartłomieja. Hotman gloryfikując czasy Franków, kiedy to o zakresie władzy monarchy decydować miał lud, dowodził, że najlepszym rozwiązaniem było uzależnienie króla od Stanów Generalnych. Według Hotmana prawo natury, które przejawia się w funkcjonujących obyczajach, jest dowodem ograniczoności władzy monarszej.

Teoretyczne uzasadnienie oporu wobec złego króla (a w skrajnych przypadkach tyranobójstwa) znalazło się w traktacie Vindiciae contra Tyrannos, pióra autora, ukrywającego się pod pseudonimem Junius Brutus. W dziele tym omówione zostały założęnia ustroju, tak, by można było udzielić odpowiedzi na pytanie, kto i kiedy zwalczać może heretyckiego władcę. Państwo i jego władca powołani są na zasadzie umowy dla dobra ludu, albowiem ludzie z natury nienawidzą poddaństwa, i tylko obietnica korzyści skłonić ich mogła do zrzeczenia się części swych praw na rzecz rządzących. Władce wiąże nie tylko umowa z ludem, ale też Pismo Święte, prawo natury i prawo pozytywne. Naruszenie zobowiązań przez władcę uprawnia do usunięcia go, jako tyrana.

W imieniu ludu działać mogą tylko arystokratyczni urzędnicy. Suwerenność ludu nie oznacza jego upodmiotowienia, a rozumiana jest przez fakt, że to na korzyć ludu działać powinien władca. Wobec tego tylko reprezentantom ludu przysługuje funkcja obrońcy praw poddanych i stawienia monarsze oporu.

Inny nurt reprezentowali skrajni katolicy, nawiązujący do pism włoskich i hiszpańskich jezuitów. Działali oni w intencji przywrócenia zwierzchności papieskiej. Jezuici wyróżniali trzy drogi uwolnienia poddanych od posłuszeństwa wobec władcy:

- inwazję, która umożliwi objęcie tronu nowemu władcy w imię Kościoła,
- zbrojną rewolucję, która wprowadzi w życie decyzje papieża potępiające heretyckiego władcę
- prawo każdego obywatela do tyranobójstwa niewiernego władcy.

Doktryna jezuicka wpisywała się w kontrreformacyjną politykę Kościoła po soborze trydenckim.

KONTRREFORMACJA

Kontrreformację zapoczątkowało zatwierdzenie przez papieża Pawła III w 1540 roku zakonu jezuitów (Towarzystwa Jezusowego), utworzonego przez Ignacego Loyolę. Zakon ten miał być ściśle posłuszny papieżowi, zwalczać reformację, zyskiwać wpływy politycznej.

W roku 1542 powstał przy papieżu centralny trybunał inkwizycyjny, rok później ustalono papieski indeks ksiąg zakazanych.

W latach 1545-1563 w Trydencie odbył się sobór, który miał przywrócić siłę Kościołowi rzymskiemu. Przypomniano, że wykładnia i interpretacja Pisma Świętego przysługuje wyłącznie Kościołowi, źródłem wiary zaś na równi z Biblią nauki teologów katolickich. Podjęto też decyzje o reformie liturgii oraz samego kapłaństwa.

Teoretyczną podstawę kontrreformacji stworzyli m.in. Suarez, Bellarmin i Molina z jezuickiej szkoły w Salamance. Doktryna kontrreformacyjna musiała być – ze względu na zróżnicowane warunki w państwach europejskich – dość elastyczna. W zależności od warunków, popierano to monarchów, to arystokrację.

Suarez twierdził, że nad naturalnie wolnym człowiekiem nie można ustanowić władzy bez jego woli. Władzę ustanawia więc lud, zrzekający się na rzecz władcy części lub całej suwerenności. Dopuszczalny jest każdy ustrój – warunkiem jest tylko legalność. Suwerenność ludu stosuje się jednak tylko do wewnętrznej władzy politycznej, natomiast wyższą władzę stanowi papież, którego suwerenna władza pochodzi bezpośrednio od Boga. Papież piastuje władzę w każdym państwie, posługujące się rękoma legalnego władcy, w razie potrzeby egzekwując swoją zwierzchność.

Kontrreformacja zwalczała wszelkie przejawy herezji. Zakończyła się jednak niepowodzeniem, gdyż nie przezwyciężyła ani luteranizmu w Niemczech, ani nie doprowadziła do inkorporacji Kościoła angielskiego, ani nie zapobiegła zgodzie monarchy francuskiego z hugenotami.

5. Tomasz Morus – renesansowa utopia

Thomas More (1478-1535) był angielskim prawnikiem, pisarzem i politykiem, najwybitniejszym przedstawicielem angielskiego Odrodzenia. Piastował kolejne wysokie godności państwowe, doradzał królowi Henrykowi VIII, by w latach 1529-1532 pełnić urząd lorda kanclerza. W 1535 został jednak stracony, jako przeciwnik ustanowienia króla głową Kościoła angielskiego.

Niewielkie dzieło zatytułowane Utopia zostało wydane w roku 1515, kiedy More pełnił funkcję ambasadora królewskiego we Flandrii.

Narratorem Utopii jest Raphael Hythlodaeus, jeden z kompanów Amerigo Vespucci, który znalazł się na nieznanej nikomu wyspie – Utopii. Opisując ustrój tej wyspy, More przedstawia swoje ustrojowe marzenie.

Utopia opiera się na równości (stanowej, religijnej, zawodowej), braku własności i gospodarki, oraz na pracy. Na wyspie znajdują się 54 miasta, otoczone okręgami rolniczymi – są one identyczne pod względem rozmieszczenia i wielkości. Podstawową komórką społeczną jest 40-osobowa rodzina z patriarchą na czele. 30 rodzin wybiera corocznie swoich urzędników (filarchów), ci zaś wyłaniają swoich zwierzchników (protofilarchów). Każdy aspekt życia jest regulowany. W wyborach powszechnych desygnowane są osoby do pracy naukowej oraz nieliczni kapłani. Spośród naukowców wybierani są rządzący wyspą, na czele ich zaś stoi dożywotnio obierany książę (wybierany spośród czterech kandydatów ludu, podczas zebrania filarchów i protofilarchów). Lud zachowuje jednak nad nimi kontrolę.

Praca jest obowiązkiem powszechnym – każdy pracuje 6 godzin dziennie. Obowiązkowe jest także kształcenie i szkolenie wojskowe (zarówno mężczyźni jak i kobiety).

Utopia jest krytyką kapitalizmu i feudalizmu, hierarchii, a także niedostateczności cnót chrześcijańskich (wiary, nadziei i miłosierdzia), od których właściwsze są cnoty antyczne: wiedza, męstwo, wstrzemięźliwość i sprawiedliwość.

More był przeciwnikiem tezy o tym, że sprawiedliwą władzę sprawować mogą oświeceni władcy absolutni. Nie wierzył w możność przekonania takich władców do właściwego postępowania..

Myśl polityczna More’a opiera się na trzech założeniach: wspólnej własności, dyscyplinie egalitarnego społeczeństwa oraz szczególnej roli pracy.