Pedagogika fenomenologiczna
Fenomenologia [gr. phainomenon ‘zjawiający się’] dąży do opisu danej rzeczywistości, jak się zjawia w swej elementarnej postaci w horyzoncie doświadczenia wewnętrznego bądź zewnętrznego.
Pojęcie fenomenologii zostało upowszechnione m.in. za sprawą „Fenomenologii ducha” G.W.F. Hegla, tym niemniej szczegółowa koncepcja została opracowana przez Edmunda Husserla, odwołującego się do tradycji neoplatońskiej (idealizm), założeń filozoficznych Kartezjusza (racjonalizm i metodyczny sceptycyzm), Immanuela. Kanta (podejście transcendentalne) i Franza Brentano (intencjonalizm). W różnych modyfikacjach podejście fenomenologiczne jest wykorzystywane w badaniach zgadnień aksjologicznych (Max Scheler), ontologicznych i egzystencjalnych (Martin Heidegger, Jean-Paul Sartre, Paul Tillich), zjawisk społecznych (Alfred Schütz, Thomas Luckmann), stanów psychicznych (Carl G. Jung, Carl Rogers), a także postaci religii i religijności (Rudolf Otto, Gerardus van der Leeuw, Mircea Eliade).
Wielość koncepcji fenomenologicznych na gruncie filozoficznej teorii poznania, ontologii, teorii wartości, a także w psychologii, socjologii, religioznawstwie i teologii łączy stosowanie metody redukcji fenomenologicznej, która polega na chwilowym zawieszeniu ważności (epoche) tego, co transcendentne, celem opisania elementarnych postaci danego zjawiska. O ile zamiarem twórcy fenomenologii, Edmunda Husserla było uczynienie z niej nauki pierwszej - apriorycznej i podstawowej, formułującej sądy na podstawie transcendentalnej analizy czystej świadomości (pomijam tutaj problematykę tzw. wczesnego Husserla i stosowanej wówczas przez niego metody, której odzwierciedleniem są Badania logiczne), o tyle obecnie to aprioryczne roszczenie jest poddawane krytyce, szczególnie przez przedstawicieli tzw. nowej fenomenologii, którzy głoszą konieczność empirycznej weryfikacji wyników badań fenomenologicznych (Hermann Schmitz). Należy również pamiętać, że demontaż aprioryczności fenomenologii zapoczątkował już sam Husserl, formułując w późniejszym okresie kategorię świata życia codziennego. Już w okresie międzywojennym stała się ona jednym z kluczowych terminów i inspiracji fenomenologii społecznej, zapoczątkowanej przez Alfreda Schütza, ukazującej komplementarność fenomenologicznej i hermeneutycznej eksploracji rzeczywistości społecznej.
Rzeczywistość, zdaniem fenomenologów, jest często zafałszowana przez różnego rodzaju potoczne, zbyt pochopne, ideologiczne, a niekiedy także naukowe interpretacje. Tymczasem zanim fenomenolog zda się na już istniejące interpretacje bądź też sam podejmie wysiłek interpretacji powinien odpowiedzieć na pytanie „co tak naprawdę widzi i doświadcza?”, „jakim jest dany fragment rzeczywistości w swej podstawowej i prymarnej postaci?”.
Taka reorientacja legitymizuje zastosowanie podejścia fenomenologicznego w badaniach pedagogicznych. Zadaniem pedagogiki humanistycznej staje się tym samym opis rzeczywistości wychowawczej, jak się jawi w swych elementarnych postaciach w horyzontach doświadczenia wychowanka, wychowawcy i badającego ją pedagoga. Jest to więc opis zjawisk, sensów i wartości, zapośredniczonych w doświadczeniu, konstytuujących rzeczywistość wychowawczą zanim zostaną przypisane im uogólniające wzorce interpretacyjne, np. na podstawie już istniejących poglądów bądź teorii. W takim ujęciu fenomenologia pedagogiczna zyskuje charakter jakościowy i opiera swoje dociekania na specyficznie rozumianym materiale empirycznym (np. doświadczenie konstytuujących postrzeganie rzeczywistości sensów i wartości), a nie spekulatywnym. Punktem wyjścia fenomenologicznej analizy wychowania jest oświadczanie świata życia codziennego > ujęcie Petera L. Bergera i Thomasa Luckmanna (Społeczne tworzenie rzeczywistości, s. 49 i następne). Badania takie pokazują, że „każde działanie społeczne i każde społeczne doświadczenie rzeczywistości nie posiada w każdym pojedynczym człowieku jednobiegunowego centrum, z którego jedynie wychodzą inicjatywy i które podlega znowu wpływom, które mogą być kalkulowane. Działania, mowa i inne społeczne formy doświadczania są raczej osadzone w królestwie pomiędzy, w królestwie interakcji” (W. Lippitz, s. 20).
Odrębną kwestią jest natomiast możliwość prowadzenia istotnościowych > ujęcie Jacka Filka (Fenomenologia wychowania, s. 82 i następne).
Fenomenologiczne podejście w pedagogice umożliwia opis rzeczywistości wychowawczej, tak jak się zjawia w swej elementarnej postaci w horyzoncie doświadczeń: 1) wychowanka, 2) wychowawcy, 3) badającego ją pedagoga. Opis rzeczywistości wychowawczej dotyczy związanych z nią zjawisk, sensów, znaczeń i wartości zanim zostaną zinterpretowane przy pomocy już istniejących poglądów bądź teorii.
Przykład analiz fenomenologicznych na podstawie W. Lippitza.
Wybrane pozycje bibliograficzne:
Ablewicz Krystyna, Hermeneutyka i fenomenologia w badaniach pedagogicznych, w: Orientacje w metodologii badań pedagogicznych, red. Stanisław Palka, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1998, s. 25-41.
Ablewicz Krystyna, Teoretyczne i metodologiczne podstawy pedagogiki antropologicznej. Studium sytuacji wychowawczej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2003.
P.L. Berger, Th. Luckmann, Społeczne tworzenie rzeczywistości, PIW, Warszawa 1983.
Filek Jacek, Fenomenologia wychowania: wprowadzenie, w: Tegoż, Filozofia jako etyka, Wydawnictwo Znak, Kraków 2001, s. 82-121.
Husserl Edmund, Idea fenomenologii. Pięć wykładów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1990.
Lippitz Wilfried, Różnica i obcość. Studia fenomenologiczne w obrębie nauk o wychowaniu, przekł. Andrzej Murzyn, red. Bogusław Śliwerski, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005.
Plöger Wilfried, Phänomenologie und ihre Bedeutung für Pädagogik, Ferdinand Schöningh Verlag, Wilhelm Fink Verlag, Padeborn, München 1986.
1
moi1