Miejsce ucznia zdolnego w zreformowanym systemie oświaty.
Wiele problemów dydaktycznych stoi przed współczesną oświatą i szkołą. Do nich należy między innymi praca z uczniem uzdolnionym. Szkoła zobowiązana jest do podejmowania działań zmierzających do zapewnienia warunków do swobodnej realizacji przez ucznia pożądanych treści kształcenia oraz uczenia się zgodnie z własnymi potrzebami, zdolnościami i zainteresowaniami. W toku oddziaływań pedagogicznych zawsze należy brać pod uwagę fakt, iż każdy uczeń, a zwłaszcza uczeń zdolny to wielka indywidualność. Nauczyciel powinien więc dostosować zakres i tempo nauczania do jego indywidualnych możliwości i potrzeb.
1. Pojęcie ucznia zdolnego.
Zdolny uczeń, według W. Okonia, to uczeń osiągający lepsze wyniki od swoich rówieśników, w przypadku gdy zachowane są jednakowe dla wszystkich warunki pracy, lub uzyskujący te same co inni wyniki przy mniejszym wysiłku. Zawdzięcza to on wyższemu niż u innych rozwojowi zdolności takich jak: myślenie, zdolność obserwacji, wyobraźnia, pamięć, uwaga, sprawności manualne i ruchowe. Rozwój zdolności zależy od wrodzonych właściwości systemu nerwowego, od wpływu kształcenia i wychowania, m.in. od rozwoju pozytywnej motywacji, zainteresowań i postaw, oraz od własnej aktywności jednostki. Uczniów zdolnych możemy wyodrębnić na podstawie wyróżniających się i wybitnych osiągnięć w nauce lub za pomocą testów inteligencji. Uczeń zdolny jest to więc także uczeń o wysokim lub wybitnym ilorazie inteligencji.
Aby określić ucznia zdolnego należy zwrócić uwagę na takie właściwości jak:
1. “1. zdolność do efektywnego uczenia się rzeczy nowych i wybitne, wyróżniające się wyniki w jakiejś dziedzinie,
2. oryginalność w myśleniu i działaniu,
3. przejawianie wysokiego poziomu myślenia analitycznego i produktywnego,
4. łatwość rozumienia i przyswajania symboli abstrakcyjnych i stosunków symbolicznych oraz posługiwania się symbolami we własnych działaniach,
5. zainteresowania poznawcze, zdolność do koncentracji uwagi, zwłaszcza na treściach abstrakcyjnych, wrażliwość na problemy i wytrwałość w ich rozwiązywaniu,
6. przeżywanie satysfakcji z rozwiązywania problemów i pokonywania trudności intelektualnych.”
Wybitne zdolności intelektualne pojawiają się często w postaci niezwykle wysokiego poziomu rozwoju umysłowego i nasilonej aktywności intelektualnej. Wysoka inteligencja zaznacza się w pewnych dziedzinach, takich jak np.: matematyka, języki obce itp. Mówiąc o uczniach zdolnych wskazujemy też kierunek dla ich zdolności tj. dziedzinę, w jakiej się one przejawiają.
Tak więc o uczniu zdolnym mówimy w odniesieni do jednostek przejawiających wysoki poziom zdolności ogólnych tzw. Wszechstronnie uzdolnionych lub posiadających jakąś zdolność specjalną w sferze działalności umysłowej tzw. Uzdolnionych kierunkowo.
2. Sylwetka ucznia zdolnego.
Dzieci zdolne, w porównaniu do ich przeciętnie zdolnych rówieśników, cechują się głębszymi i rozleglejszymi dążeniami poznawczymi i większą oryginalnością myślenia. Szczególnie silne potrzeby poznawcze związane są z występowaniem zainteresowań bardziej pogłębionych. Może być to przyczyną nadmiernej koncentracji na jednej formie aktywności, co wiąże się często z konkretnym przedmiotem nauczania, a w rezultacie może powodować odwracanie się od innych zajęć i spraw typowych dla dzieci w tym wieku.
Inne cechy charakteryzujące dzieci zdolne to: wyższy poziom wiary we własne siły i zaufanie do samych siebie, silne dążenie do osiągnięć, zwłaszcza na polu intelektualnym, a także większe poczucie humoru. Charakteryzują się one większą aktywnością ogólną, pewnością siebie, zdolnością do pokonywania trudności. Uczeń zdolny jest ciekawy, pragnie eksperymentować. Obszar jego zainteresowań często różni się od zainteresowań przeciętnie uzdolnionych rówieśników.
Inną cechą często obserwowaną u uczniów wybitnie uzdolnionych jest brak tolerancji dla odmienności poglądów i postaw innych osób w sferze wartości. Często prezentując w klasie swoje intelektualne możliwości naraża się kolegom. Zdarza się więc, iż ukrywa swoje możliwości, aby nie stracić popularności i sympatii innych uczniów. Ze względu na wysoki poziom inteligencji i zdolności twórczych, a także przerastające przeciętny poziom pracowitość, pasję do nauki i pracy umysłowej może on być mniej sprawny fizycznie niż rówieśnicy.
Dzieci zdolne lubią organizować sytuacje i ludzi w struktury według określonego i zdefiniowanego porządku. Posiadają bogate słownictwo i dość duży zasób informacji. Myślą krytycznie i w myśleniu bywają niezależne. Charakteryzują się dużą podzielnością uwagi, są często wrażliwe i pragną być zaakceptowane przez innych. Dzieci zdolne chętnie podporządkowują się dyscyplinie, o ile nie krępuje ona ich aktywności poznawczej. W wieku dorastania koncentrują się zwykle na jakiejś wybranej dziedzinie i jej poświęcają więcej uwagi i wysiłku.
Niektóre cechy ucznia zdolnego mogą w pewnych sytuacjach sprzyjać aktywnemu i satysfakcjonującemu funkcjonowaniu społecznemu, w innych zaś mogą być przyczyną sytuacji odwrotnej. Dlatego ważna jest opieka nad uczniem zdolnym. Nie wolno pozostawić jednostek zdolnych własnemu losowi, gdyż wiąże się to nie tylko ze stratą dla nich, ale i dla zbiorowości. Należy więc dostrzegać i respektować ich potrzeby wynikające ze szczególnych możliwości intelektualnych i emocjonalnych, a także stworzyć dobra atmosferę i warunki sprzyjające harmonijnemu rozwojowi uczniów zdolnych.
3. Identyfikacja uczniów zdolnych w klasie szkolnej.
Wczesne rozpoznawanie zdolności i identyfikowanie uczniów zdolnych w klasie jest ważne ze względu na możliwość odpowiedniego stymulowania ich rozwoju, kształcenia zdolności, zwłaszcza w pewnych kierunkach np. zdolności muzyczne, plastyczne, matematyczne itp. Do wykrywania zdolności służą różne metody psychologiczne: testy inteligencji i zdolności specjalnych oraz testy osobowości. Jednak najlepiej zdolności poznaje się poprzez obserwację procesów i wyników działalności jednostki. Możliwość takiej obserwacji mają przede wszystkim rodzice i nauczyciele. Oni też w pierwszej kolejności mogą zwrócić uwagę na dzieci wyróżniające się wysokimi lub wybitnymi zdolnościami w jakimś kierunku. Nauczyciele dość szybko orientują się, którzy uczniowie są bardziej, a którzy mniej zdolni, dlatego nauczycielskie oceny są zazwyczaj dobrym wskaźnikiem przyszłych osiągnięć uczniów. Niekiedy jednak popełniane są pomyłki w ocenie lub nastąpi niespodziewany rozwój ucznia. Utrudnieniem mogą być też różnice indywidualne występujące u uczniów zdolnych.
W Encyklopedii Pedagogicznej przedstawiona jest lista zawierająca wskazania do obserwacji ucznia zdolnego. W niej zaleca się zwrócić uwagę na zastępujące właściwości zachowania się, myślenia i osobowości uczniów, których można uznać za zdolnych:
“1. mają wysoką zdolność rozumowania, abstrahowania i uogólniania faktów, łatwo rozumieją znaczenia i stosunki między zjawiskami;
2. ujawniają znaczną ciekawość intelektualną;
3. uczą się szybko i chętnie;
4. mają szerokie zainteresowania;
5. mają szeroki zakres uwagi, są zdolni do koncentracji i wytrwałości w rozwiązywaniu problemów;
6. charakteryzuje ich bogatsze niż rówieśników słownictwo, i to zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym;
7. są zdolni do samodzielnej i efektywnej pracy;
8. wcześniej niż inni (często w wieku przedszkolnym) opanowują umiejętność czytania i potrafią z niej korzystać;
9. wykazują zdolność wnikliwej obserwacji;
10. wykazują inicjatywę i oryginalność w pracy umysłowej;
11. wykazują wysoką sprawność umysłową i szybką reakcję na nowe pomysły;
12. szybko uczą się na pamięć (zapamiętują rzeczy nowe);
13. interesują ich problemy natury człowieka i świata, problemy filozoficzne;
14. mają niezwykłą wyobraźnię;
15. z łatwością stosują się do skomplikowanych instrukcji;
16. potrafią czytać szybko;
17. mają różne i liczne hobby;
18. mają rozległe zainteresowania czytelnicze;
19. korzystają często z bibliotek;
20. są na ogół lepsi od innych w matematyce, szczególnie w rozwiązywaniu zadań.”
Należy zwrócić uwagę, że nie wszystkie wymienione właściwości mogą wystąpić u uczniów zdolnych ze środowisk o niskiej kulturze. Jednak wnikliwa obserwacja pozwoli nauczycielom na wyodrębnienie uczniów zdolnych w klasie szkolnej.
4. Formy wspierania uczniów zdolnych.
Jedną z podstawowych zasad zawartych w ustawie o systemie oświaty z dnia 7 września 1991r. jest zapewnienie opieki nad uczniami szczególnie zdolnymi. Przykładowymi formami jej realizacji jest możliwość kształcenia według indywidualnych programów nauczania, a także możliwość ukończenia szkoły w skróconym czasie. Brak jednak w ustawie odrębnych przepisów regulujących w sposób szczególny kształcenie uczniów wybitnie zdolnych. Przed reformą oświaty istniały następujące rozwiązania wspierające uczniów szczególnie uzdolnionych: ogólnopolski system stypendialny, system konkursów, turniejów i olimpiad przedmiotowych oraz działalność towarzystw i placówek wspierających rozwój uczniów.
Duży wkład w rozwój uzdolnień dzieci wkładają placówki oświatowo - wychowawcze, są to domy kultury, ogniska pracy pozaszkolnej, ośrodki sportowe itp. Placówki te prowadza zajęcia o różnorodnej tematyce. Udział dzieci w tych zajęciach jest dobrowolny, ale czasami jest szansą odkrycia i ukierunkowania uzdolnień. Nie maja jednak do nich dostępu dzieci wiejskie z wsi położonych z dala od miast.
System stypendialny reguluje rozporządzenie Rady Ministrów z 4 sierpnia 1993 r. w sprawie warunków, form, trybu przyznawania i wypłacania pomocy materialnej dla uczniów (Dz. U. nr 74, poz. 350 z późniejszymi zmianami), które przewiduje stypendia Ministra Edukacji Narodowej i Prezesa Rady Ministrów. Stypendystami Ministra Edukacji Narodowej mogą być uzdolnieni uczniowie szkół średnich, którzy mają na swym koncie wybitne osiągnięcia tj. np. tytuł laureata ogólnopolskiej olimpiady, udział w międzynarodowej olimpiadzie lub innych zawodach międzynarodowych. Przyznawane jest za osiągnięcia w danym roku szkolnym w formie jednorazowej nagrody pieniężnej. Stypendium Prezesa Rady Ministrów otrzymać mogą uczniowie szkół średnich osiągający najlepsze rezultaty w nauce (średnia ocen nie niższa niż 4,75). Przyznawane jest na 10 miesięcy w wysokości 1/3 najniższego wynagrodzenia za pracę. Również samorządy terytorialne przyznają swoje stypendia dla uczniów uzdolnionych, za osiągnięcia w olimpiadach, konkursach przedmiotowych i artystycznych. Regulują to Uchwały Rady miasta, gminy, powiatu w sprawie utworzenia Funduszu stypendialnego oraz regulamin przyznawania stypendium. Stypendia przyznaje również Krajowy Fundusz na rzecz Dzieci, który pomaga wybitnie uzdolnionym dzieciom i młodzieży.
Kolejnym systemem wspierającym uczniów zdolnych jest system konkursów, turniejów i olimpiad przedmiotowych. Zasady organizowania, przeprowadzania konkursów, turniejów i olimpiad przedmiotowych ustala zarządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 września 1992 r. (DZ. Urz. MEN nr 7, poz. 31 z późniejszymi zmianami). Uczniowie ze wszystkich typów szkół uzdolnieni w dowolnej dziedzinie mają możliwość rozwijania swoich zdolności, poszerzania i pogłębiania wiedzy oraz doskonalenia umiejętności w wybranej dziedzinie, uczestnicząc w zawodach, konkursach i olimpiadach. Dla uczniów ośmioletnich szkół podstawowych organizowane były konkursy przedmiotowe o zasięgu wojewódzkim. Laureaci tych konkursów korzystali z prawa przyjęcia do wybranej szkoły bez konieczności składania egzaminu wstępnego. Dla uczniów szkół ponadpodstawowych były to konkursy o zasięgu ogólnopolskim dające czasami laureatom indeks wyższej uczelni.
Reforma oświaty obowiązująca od dnia 1 września 1999 roku także zakłada kształcenie uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych, w tym szczególnie uzdolnione dzieci i młodzież. Pozostały dotychczasowe formy wspierania uczniów zdolnych. Zaplanowano tworzenie nowej eksperymentalnej formy - gimnazjum i liceum akademickiego. W 1998 roku powstało Gimnazjum Akademickie w Toruniu. Zdaniem jego inicjatorów, ten toruński eksperyment edukacyjny daje szansę na wyłonienie talentów nie tylko z dużych aglomeracji, ale także z małych miasteczek oraz wsi. Zajęcia w gimnazjum są zindywidualizowane i zależą od zainteresowań oraz zdolności ucznia.
W miarę możliwości finansowych - planowane jest powstanie Ogólnopolskiego Centrum wspierania Uczniów Wybitnie Uzdolnionych. Ma ono mieć na celu kształtowanie i wspieranie rozwoju dzieci i młodzieży o bardzo wysokich uzdolnieniach oraz wspomaganie ich rodziców i nauczycieli w zakresie identyfikacji, diagnozy, metod nauczania, wychowania i opieki. Centrum ma także udzielać pomocy psychologicznej i pedagogicznej dzieciom wybitnie uzdolnionym, ich rodzicom, opiekunom, nauczycielom i wychowawcom. Ma prowadzić doskonalenie dla nauczycieli i pracowników poradni psychologiczno - pedagogicznych. Według założeń powinno koncentrować się na pracy z uczniami o wybitnych uzdolnieniach w każdej dziedzinie.
Reforma założyła także zaangażowanie poradnictwa psychologiczno - pedagogicznego w działania na rzecz wspierania dzieci uzdolnionych. Do zadań poradni należy między innymi:
1. “1. Diagnoza potencjałów i uzdolnień;
2. opiniowanie wniosków o objęcie dziecka szczególnymi formami edukacyjnymi;
3. wspieranie w rozwoju dzieci i młodzież specjalnie uzdolnioną;
4. współpraca ze środowiskiem rodzinnym i szkolnym;
5. doradztwo w konstruowaniu programów wychowawczych dla indywidualnych uczniów;
6. współpraca z fundacjami, samorządami i instytucjami wspierającymi rozwój uczniów uzdolnionych.”
Jak te wszystkie założenie i projekty reformy są realizowane widać w praktyce. Samorządy terytorialne, które są organami prowadzącymi szkoły, narzekają na brak funduszy na oświatę. Nie ma funduszy na prowadzenie w szkołach kół zainteresowań i zajęć pozalekcyjnych. Tak więc dzieci wiejskie nie mają możliwości rozwijania swoich zainteresowań. Inaczej sytuacja przedstawia się w miastach, gdzie oprócz szkół działają Domy Kultury, ośrodki sportowe, itp. Dzieci wiejski ze względu na odległość nie maja do nich dostępu. Świadomość rodziców ze środowisk wiejskich o celowości pracy z dzieckiem uzdolnionym jest prawie żadna. W rezultacie dziecko wiejskie, choć uzdolnione, jest pozostawione samo sobie. Nie uczestniczy w żadnych formach zajęć pozaszkolnych, bo nie ma do nich dostępu. Tak więc dzieci ze środowisk wiejskich są w gorszej sytuacji niż ich rówieśnicy z ośrodków miejskich. A przecież głównym założeniem reformy jest “wyrównywanie szans edukacyjnych” oraz “podnoszenie poziomu cywilizacyjnego środowisk wiejskich”. Realizacja tych założeń w praktyce pozostawia wiele do życzenia. Mam jednak nadzieję na poprawą sytuacji ucznia zdolnego ze środowiska wiejskiego.
Zakończenie
“Istotnym zadaniem nowego ustroju szkolnego jest wskazanie drogo zaspokojenia potrzeb edukacyjnych uczniów szczególnie uzdolnionych. Dla wybitnie uzdolnionych przewiduje się indywidualny tok nauki oraz indywidualne programu, stosowane jednak ostrożnie, tak, aby nie utrudniać uczenia”.
Aby sprostać wyżej wymienionym zadaniom szkoła powinna być rzetelnie i wszechstronnie przygotowana do ich realizacji oraz ciągłego wspierania rodziców na rzecz rozwoju talentów ich dzieci. W dobie przemian społecznych i ekonomicznych naszego kraju założenia dotyczące uczniów szczególnie uzdolnionych staje się trudne do zrealizowania. Problem ten stał się szczególnie istotny dla dzieci z terenu wiejskiego. Sytuacja na tym terenie uległa znacznemu pogorszeniu. Głównym tego powodem są warunki ekonomiczne samorządów zarządzających oświatą, jak również brak dostępu do ośrodków kultury i sportu. Dużą barierą rozwoju uzdolnionego dziecka wiejskiego jest często niska świadomości rodziców o jego potrzebach. Dla wielu rodziców barierą jest brak środków finansowych koniecznych do umożliwienia dziecku rozwoju jego zainteresowań. Istotne więc zadanie w tej dziedzinie do spełnienia mają nauczyciele, którzy są najbliżej ucznia, najlepiej znają jego potrzeby i możliwości intelektualne oraz mają różnorodne sposoby ukierunkowania ucznia zdolnego do właściwego i efektywnego wykorzystania jego talentów.
boulinka