DEKADENTYZM W LITERATURZE I KULTURZE.doc

DEKADENTYZM W LITERATURZE I KULTURZE. LITERACKI PORTRET DEKADENTA

Dekadentyzm oznacza najczęściej pewną postawę wobec kultury, społeczeństwa, cywilizacji oraz pewien sposób myślenia o nich, co pozwala się opisać jako kierunek umysłowy lub prąd artystyczny.

Zjawisko to daje się umieścić pośród innych kierunków i prądów uwidocznionych w myśli i sztuce w II połowie XIXw.

Dekadentyzm to także typ światopoglądu i z nim związanej psychicznej postawy, pojmowany ahistorycznie jako charakterystyczna, powtarzająca się w różnych momentach dziejów postawa światopoglądowa, której podstawowymi składnikami są: sceptycyzm, epikureizm (lub hedonizm) oraz subiektywizm.

Jako kierunek artystyczny dekadentyzm ujawnił się w sytuacji uznanej przez współczesnych jako za sytuację kryzysu filozoficznego, społecznego i kulturowego. Złożyło się na nią przede wszystkim załamanie światopoglądu pozytywistycznego, społeczne skutki realizacji mieszczańskiej ideologii, zmiany w modelu życia społeczno-ekonomicznego związane z postępującym uprzemysłowieniem. Kryzys światopoglądowy sprowadzał się do dostrzeżenia niepełności i niedostatków pozytywizmu.

Za ogniwo pośredniczące ( zarówno chronologiczni jak i logicznie) między pozytywizmem a dekadentyzmem można uznać naturalizm, który w części stanowi kontynuację pozytywizmu, w części jego opaczną interpretacją, w części zaś zawiera twierdzenia sprzeczne z twierdzeniami pozytywizmu, choć oparte na tych samych przesłankach. Dekadentyzm da się opisać jako ostateczna konsekwencja pozytywizmu i naturalizmu, a zarazem jako negatywna reakcja na tamten światopogląd.

Dekadentyzm wyraża kryzys wiary i prawdy. Odpowiedzią na determinizm jest w dekadentyzmie bierność i bezruch, postawa zdecydowanie antyspołeczna oraz waloryzacja wszystkiego co nie zostało narzucone przez naturę: intelektu, perwersji, sztuczności i sztuki nie związanej regułą naśladownictwa. Dekadentyzm zawiera też pesymistyczna ocenę dotychczasowego rozwoju społecznego i gatunkowego: produktem ewolucji są jednostki ludzkie skomplikowane, niezdolne do przetrwania, postęp cywilizacyjny prowadzi do chorobliwości i degeneracji. Poczucie kryzysu wyraża się w charakterystycznym dla dekadentyzmu sceptycyzmie, doznaniach moralno – etycznej próżni.

Wśród myślicieli, którzy wywarli wpływ na ukształtowanie się dekadentyzmu, wymienić należy: F. Nietzschego, A. Schopenhauera, Bergsona, E. Hartmanna. Duze znaczenie odegrał rozwój darwinistycznej socjologii oraz psychologii.

Osobowość dekadencką cechuje przede wszystkim pesymizm historyczny i ewolucyjny, bierność, izolacja społeczna często zabarwiona antymieszczańsko, poczucie starości, niemocy i degeneracji, przy równoczesnym uświadamianiu sobie wysokiego stopnia swego ewolucyjnego zaawansowania; niechęć do rzeczywistości współczesnej i manifestacyjne odwracanie się od jej trywialnej postaci; rozbudzenie metafizyczne, szukające zaspokojenia w formach pośrednich i granicznych: w mediumizmie, okultyzmie, satanizmie.

Za szczególną odmianę osobowości dekadenckiej uznać można dandysa. Istota dandysa polegała na zakwestionowaniu wartości moralnych i zastąpieniu etycznej skali ocen skalą estetyczną. Znalazło to swój wyraz nie tylko w poglądach na sztukę (antyutylitaryzm), ale także w kształtowaniu życia i codziennych zachowań, w których ideał artystyczny wypiera wszelkie inne zasady, co prowadzi do postępowania z zewnątrz ocenianego jako amoralne i sprzeczne z regułami moralności.

Ideał estetyczny dekadentyzmu nie został jasno określony, trudno więc go zrekonstruować na podstawie faktów artystycznych, rzadko używa się pojęcia dekadentyzmu na określenie prądu literackiego czy artystycznego. Przez dekadentyzm rozumie się zazwyczaj literacką ekspresję światopoglądu, nie zaś szczególny rodzaj poetyki.

Dzieło dekadenckie zawiera takie elementy jak egzotyzm, fantastyka, wyrafinowanie, ozdobność. W rezultacie wzorzec ten sytuuje się w opozycji do potocznie pojmowanego wzorca klasycznego. Styl dekadencki chętnie był identyfikowany przez ówczesnych ze stylem upadku cesarstwa rzymskiego.

Powtarzające się motywy i tematy dekadenckie to: śmierć, starość, wyczerpanie, melancholia, samotność, izolacja, pustka, próżnia, jałowość, wynaturzenie, degeneracja, nuda, choroba, nienasycenie, grzech. Znakiem fabularnym dekadentyzmu jest postać arystokraty żyjącego w odosobnieniu, naznaczonego perwersją, chorobą i wyczerpaniem, otoczonego zbytkiem i rozsmakowanego w arcydziełach (np. Huysmann – ”Na wspak”).

Potocznie przez dekadentyzm określało się w II poł. XIX wieku ogólny pesymizm płynący z poczucia kryzysu wartości, brak wiary w sens istnienia oraz przeciwstawienie się powszechnie akceptowanym ideałom życiowym, normom obyczajowym, społecznym i estetycznym.

W postaci najpełniejszej dekadentyzm ujawnił się w literaturze francuskiej. Przedstawiciele francuskiego dekadentyzmu nawiązywali do Baudelaire’a i Gautiera. Przedstawiciele dekadentyzmu we Francji to np. A. Rimbaud, H. De Regnier, M. Barres.

Do przedstawicieli angielskiego dekadentyzmu należeli: O. Wilde, W. Pater.

Słowo „dekadentyzm” weszło do publicystyki polskiej w latach osiemdziesiątych XIX wieku. Posługiwano się nim, jak wszędzie, z dużą dowolnością, obejmując tą nazwą wszystko, co pozostawało w sprzeczności ze zdroworozsądkowym i powszechnie akceptowanym sposobem myślenia oraz takimże wzorcem obyczajowym i ideałem sztuki. Nazwie tej nadano w Polsce odcień zdecydowanie pejoratywny, pojawia się on przede wszystkim w wypowiedziach polemicznych lub syntetycznych artykułach.

Dekadentyzm w literaturze polskiej był najwcześniejsza fazą Młodej Polski. Zaznaczył się głównie w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku. Źródłem dekadentyzmu stał się kryzys pozytywistyczny – kryzys prawdy, nauki, moralności i ideologii. Na plan pierwszy wysunęło się samotne „ja” egzystencjalne, pozbawione oparcia w filozofii, nauce i wierze, ograniczone przez prawa przyrody, nadmiernie wrażliwe, napełnione trwogą i świadomością bezsensu istnienia.

Przedstawiciele polskiego dekadentyzmu to przede wszystkim: Stanisław Przybyszewski, Berent, Miciński, Kazimierz Przerwa – Tetmajer, Antoni Lange, Kazimiera Zawistowska, Leopold Staff, a także Stanisław Witkiewicz.