Interwencjonizm państw i jego rola w gospodarce.pdf

Beata Kurczewska

Katedra Marketingu i Zarządzania

Uniwersytet Szczeciński

INTERWENCJONIZM PAŃSTWA I JEGO ROLA W

GOSPODARCE

Rok 1989 uznaje się za koniec gospodarki centralnie planowanej, która działała

w oparciu o sprawiedliwy system podziału dóbr ekonomicznych i usług. Okazało się, że

nie można było dłużej podtrzymywać podstawowych instytucji tej gospodarki, takich jak

państwowa własność, centralne planowanie, administracyjne zarządzanie czy lekkie

ograniczenia budżetowe. Niezbędna stała się reforma systemowa wprowadzająca

radykalne zmiany instytucjonalne umożliwiające rozwój wolnej przedsiębiorczości i

wolnego rynku.

Głębokie reformy systemowe wymagały opracowania i wdrożenia nowych zasad

działania gospodarki. Konieczne było min.:

• opracowanie nowych regulacji prawnych, gwarantujących swobody podejmowania

działalności gospodarczej oraz wolności umów,

• zniesienie subwencji i dotacji,

• uwolnienie cen i otwarcie gospodarki,

• rozpoczęcie procesu prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych.

Początek reform w gospodarce to rozpad dotychczasowych mechanizmów regulacji,

utrzymujących scentralizowany porządek, to punkt krytyczny w ewolucji procesu

gospodarczego. Upadek starego systemu zapoczątkował tworzenie nowego – gospodarki

rynkow ej. Nie mogło stać się to jednak od razu. Stworzenie nowego porządku wymaga

czasu i zgodnie z podejściem liberalnym powinno odbywać się drogą ewolucji. Pakiet

reform wdrożony do gospodarki w 1990r. Zainicjował tworzenie gospodarki rynkowej,

ale trzeba było czasu, żeby dawne mechanizmy przestały funkcjonować, a zaczęły działać

nowe. Początek lat 90 charakteryzował się w gospodarce obecnością swoistego chaosu,

który z biegiem czasu zanikł na skutek samo organizacji transformującej się gospodarki,

w której podmioty gospodarujące uzyskały swobodę działania.

W ewolucyjnym procesie transformacji uczestniczy państwo, ponieważ

aktywność instytucji państwa przejawia się w działaniu każdego podmiotu i nie może być

przez niego zignorowana. Państwo z reguły posiada wiele możliwości oddziaływania na

zachowania podmiotów gospodarczych, ale w miarę rozwoju gospodarki rynkowej

kontrola ta maleje, równocześnie zmienia się jej forma i treść. 1

Zmiany okresu przejściowego – okresu chaosu – w gospodarce znajdują odbicie

w elektroenergetyce, sektorze infrastrukturalnym o strategicznym znaczeniu dla

gospodarki kraju , ponieważ energia elektryczna stała się niezbędna we wszystkich

dziedzinach życia. Zależy od niej funkcjonowanie całego przemysłu, jak również

wszystkich innych sektorów infrastrukturalnych.

Z chwilą zapoczątkowania transformacji systemowej w ośrodkach decydujących

o polityce gospodarczej państwa zaakceptowano pogląd o potrzebie głębokich zmian w

1 Z. Drozdowicz, Liberalne wyzwania, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 1998, s. 99

Państwo i rynek w gospodarce

zasadach funkcjonowania oraz sposobie organizacji sektorów.

1. Pojęcie państwa

Pojęcie państwa nie zawsze jest używane w sposób jednoznaczny. Najczęściej

jednak pojmowane jest dosyć szeroko i oznacza złożoną, zróżnicowaną wewnętrznie ,

wieloszczeblową strukturę administracyjną społeczeństwa zamieszkującego

określone terytorium, dysponującą władzą ustawodawczą, wykonawczą i

sądowniczą . 2 Na co dzień posługujemy się zwykle bardziej potocznym określeniem

państwa , mając na myśli centralne i lokalne instytucje i urzędy publiczne , których

działalność związana jest z funkcjonowaniem danego systemu społeczno –

gospodarczego. W tym też, mniej więcej, sensie pojęcie to stosowane jest na ogół

zarówno w obcojęzycznych, jak i w polskojęzycznych tekstach ekonomicznych.

Równocześnie we współczesnych (w szczególności angielskich i amerykańskich)

opracowaniach i podręcznikach z zakresu ekonomii termin ,,państwo” używany jest

najczęściej wymienne z terminem ,,rząd” , podobnie jak termin ,,dochody/wydatki

państwa” z terminem ,,dochody/wydatki rządu” , choć rzadko jest to wyraźnie

deklarowane. Z powodu odwoływania się do opracowań powstałych na Zachodzie oraz z

uwagi na fakt, że są one szeroko wykorzystywane w Polsce. Zwykle mamy na myśli coś

więcej niż rząd , jako ze rząd rozumiemy z reguły tylko rząd centralny, a więc główny

organ centralnej władzy wykonawczej państwa. Jeśli chodzi o funkcje państwa , to można

wyróżnić min. funkcje ekonomiczne, społeczne i polityczne . Między tymi funkcjami

istnieją rozliczne związki. Funkcje ekonomiczne państwa, będące zasadniczym

przedmiotem naszego zainteresowania, powiązane są zwłaszcza z jego funkcjami

społecznymi, z niektórymi z nich nawet bardzo ściśle.

2. Argumenty za i przeciw ekonomicznej roli państwa

W literaturze ekonomicznej sformułowano dotychczas wiele argumentów na

rzecz ekonomicznej roli państwa. Argumenty te związane są po części z czynnikami ,

które można odnieść do każdego typu gospodarki. 3

Ważniejsze argumenty za ekonomiczną rolą państwa wiążą się zwykle z takimi

czynnikami jak:

a) konieczność zabezpieczenia systemu gospodarczego od strony instytucjonalno

- prawnej - w gospodarce rynkowej chodzi przede wszystkim o tworzenie przez państwo

pewnych norm prawnych i instytucji chroniących prawa własności , regulujących

funkcjonowanie systemu prywatnej przedsiębiorczości oraz obsługujących rynek;

b) niedoskonałości rynku i konkurencji w praktyce związane z monopolizacją

gospodarki i innymi czynnikami (niedoskonała informacja, ograniczona mobilność

czynników produkcji), prowadzące do nieprawidłowej alokacji zasobów gospodarczych

oraz obniżania poziomu dobrobytu społeczeństwa. Państwo może te straty ograniczyć

podtrzymując konkurencję , wzmacniając system obiegu informacji, usuwając bariery

wejścia na rynek, przeciwdziałając praktykom monopolistycznym itp. ;

c) występowanie negatywnych efektów zewnętrznych w zakresie produkcji i

konsumpcji. Państwo może nakłonić podmioty gospodarcze do pokrywania całości lub

2 P. Dembiński, Gospodarka rynkowa dla każdego, Editions Spotkania, Warszawa 1992, s. 34

3 Tamże, s. 36-38

B.Kurczewska, Interwencjonizm państwa i jego rola w gospodarce

części kosztów związanych z ograniczeniem negatywnych skutków ubocznych ich

działalności w sferze produkcji lub konsumpcji np. kosztów instalowania urządzeń

zmniejszających zatrucie środowiska naturalnego lub natężenie hałasu. W ostateczności

można nakazać ograniczenie tej działalności lub wprowadzić jej całkowity zakaz;

d) istnienie dóbr publicznych takich jak np. latarnie morskie , chodniki i

oświetlenie ulic oraz usługi dostarczane przez armię , policję czy straż pożarną. Ze

względu na trudności z egzekwowaniem opłat za korzystanie z tego typu dóbr oraz

związane z tym wysokie koszty są one mało opłacalne dla sektora prywatnego i bez

odpowiedniego zaangażowania się państwa mogłoby całkowicie zaniknąć;

e) istnienie dóbr szczególnie niekorzystnych lub korzystnych społecznie których

konsumpcja ze względów społecznych jest szczególnie niepożądana np. narkotyki,

alkohol, tytoń lub szczególnie pożądana np. niektóre szczepionki czy książki. Ocena

przydatności takich dóbr dokonywane przez poszczególne jednostki mogą być

zdecydowanie rozbieżne z ocenami dokonywanymi przez gremia i instytucje

reprezentujące szersze społeczności lub społeczeństwa jako całość , co może być min.

wynikiem niewiedzy jednostek lub świadomego hołdowania przez nie odmiennym

powszechnie przyjętych wartościom i postępowania.;

f) występowanie takich zjawisk, jak duże wahania aktywności gospodarczej,

bezrobocie, niepełne wykorzystanie mocy wytwórczych oraz inflacja, które prowadzą do

destabilizacji gospodarki, niepewności i marnotrawstwa zasobów gospodarczych;

g) istnienie pozbawionych opieki ludzi starych , niedołężnych, upośledzonych i

chorych, którzy nie są w stanie sami sobie poradzić;

h) powstawanie zbyt dużych , nie akceptowanych społecznie różnic

do9chodowych i majątkowych, które osłabiają motywację ludzi o niskich dochodach oraz

sprzyjają różnego typu konfliktom o protestom.

Do istotnych zadań państwa należy min. określenie niezbędnego zakresu

własności publicznej , a w ramach tej formy własności poszukiwanie takich rozwiązań

instytucjonalno – prawnych , które pozwalają na precyzyjne rozgraniczenie praw

własności do poszczególnych zasobów między różne społeczności, instytucje itp . 4 Chodzi

o to by te zasoby posiadały wyrazistego właściciela lub przynajmniej gospodarza

odpowiedzialnego za ich wykorzystanie , gdyż tam gdzie prawa własności nie są jasno

określone lub są określone źle stosunkowo najczęściej dochodzi do marnotrawstwa

zasobów.

Jeśli chodzi o mechanizm rynkowy, to najważniejszym zadaniem państwa jest

wspieranie konkurencji poprzez działania zbliżające rzeczywiste warunki w jakich

funkcjonują podmioty gospodarcze do warunków odpowiadających konkurencji

doskonałej. Chodzi w szczególności o usprawnienie systemu obiegu informacji

ekonomicznej, zwalczanie struktur i praktyk monopolistycznych (ustawodawstwo

antymonopolowe i bieżące przeciwdziałanie polityce typu monopolistycznego różnych

podmiotów gospodarczych) , eliminowanie barier wejścia na rynek itp. Działania tego

typu sprzyjają lepszej alokacji zasobów gospodarczych i maksymalizacji społecznego

dobrobytu, gdyż ograniczają skalę błędów w procesie podejmowania decyzji

gospodarczych, usprawniają rachunek ekonomiczny oraz utrudniają stosowanie praktyk

polegających na niepełnym wykorzystaniu czynników produkcji przy równoczesnym

4 Bremond J., Salort M., Odkrywanie ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 79

Państwo i rynek w gospodarce

podnoszeniu cen produktów i usług.

3. Funkcja stabilizacyjna i redystrybucyjna roli państwa

Stabilizacyjna rola państwa polega na podejmowaniu przez państwo działań

stabilizujących gospodarkę przez realizację głównie takich celów jak: osiągnięcie i

utrzymanie w dłuższym okresie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego,

wyeliminowanie lub przynajmniej ograniczenie inflacji i bezrobocia, zmniejszenie

amplitudy wahań poziomu aktywności gospodarczej – wahań koniunkturalnych – oraz

możliwie najlepsze wykorzystanie rzeczowych czynników produkcji. Są najważniejsze

cele makroekonomicznej polityki państwa. Spośród nich celem akceptowanym przez

wszystkich ekonomistów bez zastrzeżeń jest ograniczenie inflacji. Państwo może osiągać

ten cel min. przez konsekwentną długookresową politykę ograniczania dopływu pieniądza

do gospodarki oraz hamowania wzrostu dochodów i świadczeń społecznych. Stosunkowo

więcej kontrowersji wzbudza bieżące regulowanie koniunktury. Wynika to z tego, że

oddziaływanie na przebieg koniunktury wymaga precyzyjnych posunięć ze strony

państwa, których ostateczny wynik nie jest pewny i wiąże się ze znacznymi kosztami. 5

Wyróżnia się dwa zasadnicze rodzaje polityki makroekonomicznej państwa:

a) politykę fiskalną określaną mianem polityki budżetowej,

b) politykę monetarną – pieniężną.

Polityka fiskalna polega głównie na manipulowaniu poziomem podatków płaconych przez

społeczeństwo i wydatków państwa, natomiast polityka monetarna – na manipulowaniu

przez bank centralny w imieniu państwa stopą wzrostu podaży pieniądza. Podatki

obniżają dochody i ograniczają wydatki prywatne na konsumpcję indywidualną, a

ponadto wpływają na inwestycje, potencjalną produkcję i zatrudnienie. Zarówno polityka

fiskalna jak i monetarna państwa oddziałuje przede wszystkim na popytową stronę

gospodarki, przy czym oddziaływanie to ma głównie charakter krótkookresowy. Polityka

ekonomiczna państwa wymaga stosowania różnorodnych instrumentów. Poprzez

instrumenty polityki ekonomicznej rozumiemy zmienne pozostające pod kontrolą

państwa. 6 Można je podzielić na:

• bezpośrednie do których należą administracje nakazy, normy zakazy,

• pośrednie to np. obniżenie lub podwyższenie przez bank centralny stopy

redyskontowej, zmiana stopy opodatkowania dochodów, zmiana kursu walutowego.

Redystrybucyjna rola państwa polega przede wszystkim na działaniach zmierzających do

niwelowania zbyt dużych, nie akceptowanych społecznie różnic dochodowych i

majątkowych oraz pomocy ludziom starym, upośledzonym i chorym, którzy nie są w

stanie radzić sobie sami. Głównymi formami pomocy przez państwo są różnego typu

świadczenia pieniężne w tym świadczenia dofinansowywane przez państwo np.

emerytury, renty, zasiłki inwalidzkie i chorobowe, zasiłki dla bezrobotnych a także

świadczenia w naturze w ramach powszechnej służby zdrowia i oświaty.

4. Różne formy interwencjonizmu państwowego

We wszystkich krajach świata interwencja państwa w dziedzinie gospodarczej i

5 Milewski R. , Elementarne zagadnienia ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 112

6 Milewski R. , Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 56

B.Kurczewska, Interwencjonizm państwa i jego rola w gospodarce

społecznej stała się zjawiskiem niezwykle ważnym. Przede wszystkim przejawia się w

reglamentacji, która określa ramy w jakich muszą się kształtować relacje między

jednostkami gospodarującymi. Innym przejawem interwencji są wydatki państwa i

społeczności lokalnych oraz działalność sektora publicznego. 7

FORMY INTERWENCJI PAŃSTWA

Bezpośrednie

oddziaływanie na

administrację i

przedsiębiorstwa

ustawodawstwo

wydatki

publiczne

planowanie i

arbitraż

Rysunek 1. Formy interwencji państwa

Źródło: opracowanie własne

Interwencjonizm państwa ma również charakter finansowy, wyraża się on w

świadczeniach społecznych dokonywanych przez organizacje odpowiedzialne za

redystrybucję dochodów, a także przez udzielanie ulg podatkowych i subwencji mających

na celu sprzyjanie zatrudnieniu oraz ułatwianie przeszkolenia i adaptacji pracowników

jeżeli są niezbędne.

Do form interwencjonizmu zaliczamy:

a) opłaty obowiązkowe – do których zalicza się finansowanie wydatków publicznych,

FINANSOWANIE WYDATKÓW PUBLICZNYCH

podatki

składki

ubezpieczeniowe

pożyczki

dochody z

działalności

gospodarczej

Rysunek 2. Finansowanie wydatków publicznych

Źródło: opracowanie własne

Podatki i składki ubezpieczeniowe to opłaty obowiązkowe. Podatki służą do

finansowania wydatków państwa i społeczności lokalnych. Składki ubezpieczeniowe

różnią się od podatków tym, że ich przeznaczenie określone jest przed wniesieniem

opłaty. Ponadto pożyczki i dochody z działalności gospodarczej państwa służą

finansowaniu wydatków publicznych.

Często pojawiają się kontrowersje wokół interwencjonizmu państwowego.

7 Kujda M. , Podstawy ekonomii dla zawodu technik handlowiec, Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów

1997, s. 33

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: