Zofia Kossak_rola kobiety.PDF

(175 KB) Pobierz
Referat wygłoszony na konferencji poświęconej życiu i twórczości Zofii Kossak
Zorganizowali: Katedra Historii Literatury Polskiej XX wieku
oraz Fundacja im. Zofii Kossak
Wydział Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 19 XI 2007
mgr Beata Gdak
Uniwersytet Śląski w Katowicach
„Ocalić dom przed rozbiciem...” - okupacyjna rola kobiety
w konspiracyjnej twórczości Zofii Kossak-Szczuckiej
Zofia Kossak-Szczucka, wielka postać polskiej literatury, głęboko wierząca katoliczka
i oddana patriotka swoim życiem dawała świadectwo wiary, a swoją postawą stworzyła wzór
kobiety – katoliczki, kobiety – patriotki i matki.
Okres wojny w biografii autorki Krzyżowców w sposób wyjątkowo wyraźny ukazuje
obraz kobiety, jaki Zofia Kossak kreowała w swoich publikacjach konspiracyjnych – kobiety
bohaterskiej, aktywnie uczestniczącej w walce o niepodległą Polskę, działającej czynnie
w konspiracji, niosącej pomoc wszystkim potrzebującym.
Zgodnie z sentencją inter arma silent musae , pisarka na czas wojny zawiesiła
działalność literacką. Jak wspomina Władysław Bartoszewski:
„Zofia Kossak ubolewała chyba nad brakiem czasu dla pracy literackiej i odczuwała
jej potrzebę, ale uważała, że w warunkach okupacyjnych nie może sobie na to pozwolić”. 1
Poza sztuką, czy też, jak sama pisała, obrazem scenicznym pt. Gość oczekiwany oraz
powieścią młodzieżową Orlęta , której oryginał spalił się podczas wojny, Zofia Kossak
tworzyła jedynie teksty publicystyczne, doraźne, o charakterze interwencyjnym. Uważała, że
praca publicystyczna to bezpośredni udział w walce z okupantem. 2
Oprócz walki piórem Zofia Kossak czynnie brała udział w działaniach
konspiracyjnych. Z gronem zaufanych ludzi pomagała Żydom z warszawskiego getta, którego
likwidację Niemcy rozpoczęli latem 1942 roku, ratowała żydowskie dzieci. Pomocy tej, Zofia
Kossak udzielała na dużo wcześniej, zanim powstały podziemne struktury organizacyjne,
odpowiedzialne za pomoc Żydom. To właśnie ona, we wrześniu 1942 roku, wraz z Wandą
1 B a r t o s z e w s k i W ., Z Zofią Kossak w podziemiu , [w:] Zwyczajna świętość. Zofia Kossak we
wspomnieniach, red. K. Heska-Kwaśniewicz, Katowice, 1997, s.38.
2 Ibidem, s. 38.
1
Krahelską-Filipowiczową, uznając za niewystarczające dotychczasowe rozproszone formy
pomocy Żydom, powołały do życia Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom im. Konrada
Żegoty. 3 Komitet zorganizował się bardziej siłami społecznymi, choć po jego utworzeniu,
jesienią 1942 roku, jego działania zostały wsparte finansowo ze strony Delegatury Rządu na
Kraj. Komitet „Żegota” kilka miesięcy później, w grudniu 1942 roku przeistoczył się w Radę
Pomocy Żydom przy Delegacie Rządu Rzeczpospolitej Polskiej. Zofia Kossak nie zasiadała
wśród członków organizacji, oddając się bezpośrednio niesieniu pomocy Żydom.
Do pracy w konspiracji pisarka zaangażowała także swoje dzieci – Annę i Witolda,
o czym czytamy we wspomnieniach ich samych 4 , jak również współtowarzyszy z konspiracji.
Jak pisze Aldona Kimonnt:
„Dzieci Zofii – Witold i Anna Szatkowscy – też jeszcze dalece niepełnoletnie, były już
głęboko wciągnięte do konspiracji. Zofia zdawała sobie sprawę z bardzo trudnego nieraz
położenia swych dzieci, ale uważała, że jest to nakaz chwili i że dla sprawy trzeba wszystko
poświęcić”. 5
Wielokrotnie, czytając konspiracyjne teksty Zofii Kossak dostrzegamy, jak bardzo
potępia ona bierną postawę Polaków, „tępą rezygnację” uznając za „największy grzech”, zaś
„bezsilną apatię” za zdradę. 6
Dlatego też działalność pisarki nie ograniczała się do jednej tylko formy aktywności.
Poza publicystyką, niesieniem pomocy Żydom, działała ona także w Społecznej Organizacji
Samoobrony, w której była kierowniczką Wydziału Ochrony Człowieka. Wydział ten
zajmował się pomocą dla osób wysiedlonych, prześladowanych i uwięzionych, a także dla ich
rodzin. Ponadto czynnie wspierała katolicką organizację – Unię Kobiet oraz była
współzałożycielką organizacji świeckich katolików – Frontu Odrodzenia Polski.
Trudno nie zgodzić się ze słowami profesora Bartoszewskiego, iż: „działalność
konspiracyjna należała do głównych treści jej życia w okresie okupacji.” 7
Jako osoba tak bardzo aktywna, w wielu sferach swej działalności wręcz bohaterska,
Zofia Kossak taką właśnie postawę propagowała w konspiracyjnych tekstach
publicystycznych. Apelowała do kobiet, do matek, aby nie były bierne, więcej – bierność tę
ostro krytykowała.
Jak wspominano wcześniej, pracę publicystyczną Zofia Kossak uważała za
bezpośredni udział w walce z okupantem. Pisała dużo, nawet w chwilach dla siebie bardzo
3 „ Żegota” Rada Pomocy Żydom , red. Andrzej Kunert, Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Warszawa
2002, s. 27
4 S z a t k o w s k a A., Był dom... Wspomnienia , Wydawnictwo Literackie, Kraków, 2007
5 K i m o n n t A., Wspomnienia o Zofii Kossak i FOP-ie, [w:] Zwyczajna świętość , op.cit., s. 46.
6 K o s s a k – S z c z u c k a Z., Do kobiet polskich , [w:] „Polska Żyje”, 10.XII.1940r.
7 B a r t o s z e w s k i W., Z Zofią Kossak w podziemiu , [w:] Zwyczajna świętość , op. cit., s. 34.
2
trudnych – po powrocie z Oświęcimia w lipcu 1944 roku od razu rozpoczęła pracę
konspiracyjną, a już w sierpniu wydany został kolejny numer „Prawdy”.
Autorka Protestu współpracowała z wieloma pismami prasy podziemnej. Jesienią
1939 roku rozpoczęła współpracę z „Biuletynem Informacyjnym” , będącym wówczas
organem Warszawskiego Okręgu Służby Zwycięstwu Polski, później Związku Walki
Zbrojnej, aż w końcu Biura Informacji i Propagandy przy Komendzie Głównej Armii
Krajowej, redagowanym od początku przez Aleksandra Kamińskiego.
Silna więź zawiązała się pomiędzy Zofią Kossak, a redakcją popularnej „Peżetki”,
czyli pisma „Polska Żyje” , będącego organem Komendy Obrońców Polski. Redaktorem
„Peżetki” był poeta i publicysta Witold Hulewicz, który zaproponował pisarce współpracę
w październiku 1939 r. Autorka Protestu dostarczała pismu artykuły prawie co tydzień. Rok
1940 wspominała jako "piękny okres „Peżetki”" 8 - pismo cieszyło się dużą popularnością,
drukowano je w bardzo dużych nakładach, w połowie 1940 roku nakłady osiągały liczbę 30
tysięcy egzemplarzy 9 . Upatrując wielką wagę w kształtowaniu świadomości młodych
Polaków, latem 1940 roku redakcja „Polska Żyje” zaczęła wydawanie oddzielnego,
przeznaczonego dla młodzieży pisma „ Orlęta ”, którego redaktorem został Witold
Bieńkowski, człowiek o poglądach zbliżonych do Zofii Kossak. Po aresztowaniu Witolda
Hulewicza, we wrześniu 1940 roku Bieńkowski został przez niego mianowany, jako jego
zastępca.
W pierwszej połowie 1940 roku Zofia Kossak, podobnie zresztą jak wspomniany
Witold Bieńkowski, współpracowała z organizacją „Miecz i Pług” , założoną przez księdza
Leona Peplaua. Organizacja ta miała na celu stworzenie polskiego radykalnego ruchu
katolickiego i w pierwszych miesiącach 1940 roku „od czasu do czasu” 10 w piśmie „Miecz
i Pług” publikowane były artykuły autorki Krzyżowców . Kiedy jednak założyciel pisma – ks.
Leon Peplau został aresztowany w kwietniu 1940 roku (w sierpniu tego samego roku został
wywieziony do Oświęcimia), kierunek pisma zmienił się diametralnie, a wynikiem tego było
zerwanie kontaktów z „Mieczem i Pługiem” zarówno przez Zofię Kossak jak i Witolda
Bieńkowskiego.
Omawiając zagadnienia dotyczące prasy konspiracyjnej, w której swoje artykuły
publikowała Zofia Kossak nie można nie wspomnieć o „Znaku” redagowanym przez Lucjana
Rościszewskiego, współpracującego z majorem Janem Włodarkiewiczem przy tworzeniu
8 K o s s a k – S z c z u c k a Z., Uwagi o prasie podziemnej Polski w czasie okupacji niemieckiej , [w:] Zofia
Kossak.
W Polsce Podziemnej , red. S. Jończyk, M. Pałaszewska, s. 345.
9 L e w a n d o w s k a S., Prasa okupowanej Warszawy 1939-1945 , Instytut Historii PAN, Warszawa, 1992
10 K o s s a k – S z c z u c k a Z., Uwagi o prasie podziemnej Polski w czasie okupacji niemieckiej , op. cit., s.
345
3
Tajnej Armii Polskiej (TAP). Na łamach „Znaku” opublikowana została Spowiedź inteligenta
polskiego – tekst, którego dotychczas nie udało się odnaleźć. Odnotowania godna jest także
współpraca Zofii Kossak z „Polską Zbrojną Moralnie”, a tym samym niesformalizowane
związki pisarki z Rycerskim Zakonem Krzyża i Miecza, który był wydawcą pisma.
Założycielem zakonu był przed wojną oficer Wojska Polskiego – Władysław Polesiński, zaś
główne idee, jakie mu przyświecały to religia i patriotyzm oraz stworzenie przodowników
moralnych w narodzie – idee bardzo zbliżone do głoszonych przez FOP.
Na łamach „Polski Zbrojnej Moralnie” (w sumie wyszło dziesięć numerów) drukowano wiele
późniejszych wydań broszurowych Frontu Odrodzenia Polski, w tym tekstów lub fragmentów
tekstów autorstwa Zofii Kossak – Jesteś katolikiem... Jakim?(XI.1941), Sprawiedliwie (XII,
1941) , Prawdziwe Oblicze Piusa XII (II.1942) 11
Dalej wspomnieć należy o dzienniku „Barykada Powiśla” , który ukazywał się
podczas Powstania Warszawskiego. Autorka Krzyżowców pisywała do niego i jak go
określiła: „było to bardzo miłe pisemko” 12 – organ wspólny władz cywilnych oraz wojska.
Najważniejszym bodaj tytułem prasy konspiracyjnej, w której czytano teksty Zofii
Kossak była „Prawda” – organ Frontu Odrodzenia Polski. Formalnie organizacja powstała
latem 1941 roku z inicjatywy Zofii Kossak, Witolda Bieńkowskiego i księdza Edmunda
Krauze i miała na celu odrodzić moralnie całe polskie społeczeństwo, zaś podwaliną
odrodzenia miała być wiara katolicka.
Pisząc o „Prawdzie” i Froncie Odrodzenia Polski nie sposób nie rozwinąć szerzej
tematu FOP-u i jego przesłań ideowych, które jako tożsame ze światopoglądem pisarki, były
głoszone przez nią w jej tekstach publicystycznych. W pierwszym numerze „Prawdy”
z kwietnia 1942 roku czytamy deklarację Frontu Odrodzenia Polski, a w niej opis celów
i zasad rządzących organizacją oraz określenie działalności politycznej i spraw społecznych,
którym miała służyć. Wszystkiemu przyświecała idea wiary katolickiej, która winna była być
obecna we wszystkich sferach życia społecznego i politycznego, a przez to wspomagać
moralne odrodzenie jednostki. Jak czytamy w omawianej deklaracji:
„(...)za punkt wyjściowy dla swej pracy FOP przyjmuje restytuowanie praw,
znaczenia, świętości i nienaruszalności rodziny (...) fundamentu wszelkiego chrześcijańskiego
ustroju.” 13
11 J o ń c z y k S, Zofia Kossak, konspiracyjna „Weronika ”, [w:] Zofia Kossak. W Polsce Podziemnej , op. cit.,
s. 11-12.
12 K o s s a k – S z c z u c k a Z., Uwagi o prasie podziemnej Polski w czasie okupacji niemieckiej, op. cit., s.
346.
13 Deklaracja FOP , [w:] „Prawda”, IV.1942r.
4
Kolejnym punktem deklaracji jest „należyte wychowanie młodzieży” będące
„rękojmią zdrowia moralnego, rozwoju i potęgi państwa.” 14
Za bardzo ważne uznaje się szkolnictwo, które wespół z rodziną miało kształtować
społeczeństwo, a także kulturę i sztukę, czyli „pozostającą w służbie (...) sztukę narodową”
oraz „zdrową i uczciwą prasę”. 15
Fundamentem, na którym miała być budowana odrodzona Polska, była wiara katolicka
obecna w domu rodzinnym, krzewiona w sercach młodzieży przez rodziców, szkołę, kulturę
i sztukę. W okresie wojny dom rodzinny częstokroć był opuszczony przez ojca, męża. Rolę
obojga rodziców spełniała wówczas tylko matka i to ona była ostoją domu, polskości
i ojczyzny. Od kobiety zależało, w jaki sposób ukształtuje ona swoje dzieci, czy będzie
w sercu dziecka pielęgnować polskość. Stąd tak ważna w oczach Zofii Kossak była
okupacyjna rola kobiety.
Najdobitniej wyraz swym poglądom dała pisarka w artykule Do kobiet polskich
opublikowanym na łamach „Polska Żyje” w numerze z grudnia 1940 roku. Na początku
artykułu, sięgając do historii, autorka Protestu ukazała kobietę, jako tę, która zawsze czekała
na męża powracającego z wojny, z powstania, z zesłania. Kobieta „czekająca” nie była nigdy
bierna, to ona była zawsze strażniczką domowego ogniska, ale także strażniczką polskości.
Dla Zofii Kossak kobieta „trwająca w nużącej codzienności przez szereg dni i godzin
w nienawistnej atmosferze prześladowań”, walcząca o polskość w rodzinnym domu to
bohaterka, której czyn jest równie ważny jak walka na froncie z bronią na ramieniu. Jak
czytamy:
„Ale był dom rodzinny, który ratować trzeba, i były dzieci. Musiała być zachowana
polskość w rodzinnym domu, przechowywana, jak skarb najdroższy, w duszach dzieci. To był
najpotężniejszy czyn kobiecy, owa nieustępliwa walka o polskość młodych serc, o polską
mowę, o polską modlitwę.” 16
W tym miejscu warto odwołać się do Słownika literatury XIX wieku 17 , w którym pod
hasłem „dom rodzinny” czytamy opis idealnie pasujący do wizji domu Zofii Kossak. Według
słownika, dom rodzinny to miejsce przekazywania narodowej tożsamości, to gniazdo, ale
i twierdza, będąca ostoją polskości. Taki model domu funkcjonował w świadomości Polaków
przez wieki – „od Pana Tadeusza do Płomieni S. Brzozowskiego” 18 , do tego modelu
odwołuje się także pisarka w swojej twórczości.
14 Deklaracja FOP , [w:] „Prawda”, IV.1942r.
15 Ibidem.
16 K o s s a k – S z c z u c k a Z., Do kobiet polskich, [w:] Zofia Kossak. W Polsce Podziemnej , op. cit., s. 194.
17 Słownik literatury polskiej XIX wieku , red. J. Bachórz, A. Kowalczykowa, Wydawnictwo Ossolineum, 2002
18 Ibidem.
5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin