Program socjoterapeutyczny dla młodzieży sprawiającej trudności wychowawcze

Wstęp
W mojej pracy z dziećmi wielokrotnie obserwuję zmagania się z trudnościami życiowymi pewnej grupy uczniów. Są to osoby, które doświadczają chaosu w rodzinie, w szkole, często też w grupie rówieśniczej. Wynikiem takiego oddziaływania staje się kłopotliwe zachowanie, słabe wyniki w nauce i odrzucenie. Szkoła jest dla nich miejscem niepowodzeń w zadaniach i kontaktach społecznych, a porównywanie siebie z innymi wypada niekorzystnie. Brak stałości środowiska wychowawczego powoduje dezorientacje w świecie społecznych norm i wartości, nie rozumienie sensu przestrzegania zasad moralnych. Brak orientacji wyraża się niezrozumieniem emocji jakie przeżywają ludzie z ich najbliższego otoczenia w związku z ich zachowaniem, które to często narusza standardy zachowań akceptowanych społecznie.

Z myślą o takiej grupie osób stworzyłam program socjoterapeutyczny. Moim głównym założeniem było poprawić funkcjonowanie grupy uczniów w szkole, na tyle aby mogli dalej kontynuować w niej swoją edukację.

Ogólna charakterystyka programu
Okres dojrzewania jest szczególnie „obarczony” pojawieniem się nowych patologicznych zachowań. Przypada on na czas, kiedy to dziecko rozpoczyna naukę w gimnazjum. Nowe środowisko, inni nauczyciele często też zmiana grupy rówieśniczej może stać się przyczyną powstawania trudności w pełnieniu roli ucznia, w wyniku tych zmian często pogarszają się wyniki w nauce. Nasilają się postawy buntu wobec świata dorosłych, a wszystko to rodzi sytuacje trudne, z którymi zarówno młodzież, jak i dorośli nie potrafią sobie poradzić.

Jak wspomniałam we wstępie, często jestem świadkiem zmagania się z trudnościami zarówno nauczycieli, jak i uczniów. W wielu rozmowach z koleżankami i kolegami padają stwierdzenia „nie umiem sobie poradzić”, „nie wiem, co mam zrobić”, „nie jestem w stanie poprowadzić lekcji w tej klasie”, „chciałabym jej pomóc, ale nie wiem jak”. Bezsilność i niemoc nauczycieli skłoniła mnie do zastanowienia się nad tą sytuacją i jej przyczyną. Zaczęłam zadawać sobie pytanie dlaczego tak się dzieje i co można by zrobić, aby tę sytuację zmienić?

Postanowiłam zaprosić na rozmowę uczniów, których nazwiska najczęściej padały z ust ich wychowawców. W trakcie rozmów poznałam trudności i kłopoty z jakimi przyszło im się zmagać w naszej szkole. Najczęściej młodzież mówiła o niezrozumieniu przez dorosłych, o niesprawiedliwym traktowaniu przez nauczycieli, o tym, że nie mogą przyzwyczaić się do nowych warunków, że źle czują się w swojej klasie. Ważnym dla nich problemem była niemożność „dogadania się” z nauczycielami i rówieśnikami oraz bardzo słabe wyniki w nauce, które pociągały za sobą konflikty w domu rodzinnym. Z ust niektórych osób padały stwierdzenia typu „to nie ma sensu i tak sobie nie poradzę”, nauczyciele mnie nie lubią”, „wolę iść na wagary niż dostać jedynkę”. Kiedy słuchałam ich miałam wrażenie, że są tak samo bezradni jak i ich nauczyciele. Z powodu ciągłych porażek i niepowodzeń zrezygnowali z podejmowania jakichkolwiek działań, które mogłyby zmienić ich sytuację. Najprostszym w ich mniemaniu wyjściem są wagary, kłamstwa, wulgarne i agresywne zachowanie, symulowanie choroby, lekceważenie poleceń nauczycieli.

Przejawianie takich kłopotliwych zachowań powoduje z kolei konflikt w sferze kontaktu z nauczycielem polegający na trudnościach w komunikowaniu się, wyrażaniu swoich oczekiwań i potrzeb, a brak wiary we własne siły skłania ucznia do przyjmowania postawy wycofującej bądź agresywnej.

Postanowiłam pomóc tym uczniom i wychodząc naprzeciw ich problemom napisałam program, który w głównej mierze odpowiadał na potrzeby jego uczestników. W dostosowaniu zajęć do grupy pomogła mi też ankieta, którą wypełnili nauczyciele – wychowawcy. Z niej dowiedziałam się więcej o każdej osobie biorącej udział w moim programie. Przykładowo podam kilka opisów wybranych uczestników, Są zwięzłe i nie zawierają wyczerpujących informacji, niemniej pomogły mi w ustaleniu zaburzeń zachowania i w niektórych przypadkach poznanie ich przyczyn.

Aleksandra – lat 15. Uczennica wychowuje się w rodzinie dysfunkcyjnej (ojciec nadużywa alkoholu, żyje z innymi kobietami). Od pierwszych dni w szkole Ola nie przychodzi punktualnie na zajęcia, często opuszcza pojedyncze godziny zdarza się, że nie przychodzi do szkoły przez kilka dni. W związku z niską frekwencja pojawiły się duże braki w nauce i niemożność nadrobienia zaległości. W opinii wychowawcy uczennica nie ma przyjaciół w klasie, często widywana jest w towarzystwie Katarzyny, uczennicy klasy równoległej. Ola należy do osób nieśmiałych, małomównych, unikających kontaktu z dorosłymi.

Marzena – lat 14. Wychowuje się w rodzinie wielodzietnej, z problemem alkoholowym (oboje rodzice nadużywają alkoholu). Marzena należy do osób nieufnych, wycofanych, nie nawiązuje praktycznie żadnych kontaktów. Na zajęcia lekcyjnych nie podejmuje żadnej aktywności. Nie ma koleżanek w klasie, wyraźnie izoluje się. Ma kłopoty z nauką, jednak żadnej pomocy nie chce przyjąć.

Iwona - lat 14. Wychowuje się w rodzinie dysfunkcyjnej (alkoholizm matki). Uczennica rzadko uważa na lekcji, często przychodzi do szkoły nie przygotowana, przeszkadza w prowadzeniu zajęć, przejawia buntownicze nastawienie wobec innych osób, agresywnie zachowuje się w stosunku do rówieśników, często popada w konflikty z nauczycielami, używa wulgarnych słów, kłamie i wagaruje. W klasie nie jest lubiana, nie ma tez przyjaciół. Wychowawca podejrzewa, że dziewczyna eksperymentuje z substancjami psychoaktywnymi.

Katarzyna – lat 14. Rodzina niepełna, ojciec odszedł od matki, założył własną rodzinę. Zabrał ze sobą dwie najstarsze córki, Kasię pozostawił przy matce. Uczennica ma duże kłopoty z nauką, olbrzymie braki w wiadomościach spowodowane są notorycznymi wagarami. Kasia pojawia się w szkole sporadycznie, nie nosi książek i zeszytów. Na uwagi nauczycieli reaguje milczeniem bądź wyjściem z klasy. Nie przyjaźni się z żadną z osób w klasie. Widywana jest w towarzystwie Oli i innych uczniów spoza szkoły.

Należy podkreślić, że diagnoza zaburzeń zachowania nie skończyła się z chwilą zapoznania się z danymi w kwestionariuszu, ale trwała właściwie przez cały czas uczestnictwa tych osób w grupie, poparta była opinią pedagoga szkolnego i moimi obserwacjami.

W ten sposób do udziału w zajęciach zaprosiłam dwanaście uczennic klas pierwszych, z których jedna odmówiła nie podając powodu.

Kolejnym krokiem była ponowna rozmowa z każdą z uczestniczek, w trakcie której przybliżyłam treść programu oraz korzyści, jakie mogą wynieść uczestnicząc w nim. Jednocześnie przygotowałam zawiadomienie dla rodziców z prośbą o wyrażenie zgody na udział córki w zajęciach.

Cele programu
W odpowiedzi na potrzeby moich uczestniczek założyłam następujące cele:

§         Rozwojowe

·         zaspokojenie potrzeby przynależności do grupy rówieśniczej i jej aprobaty,

·         zaspokojenie potrzeby nawiązania bliskiego kontaktu z osobą dorosłą,

·         zaspokojenie potrzeb wyrażania siebie, intymności,

·         zaspokojenie potrzeby aktywności społecznej,

·         budowanie poczucia wspólnoty grupowej.

§         Edukacyjne

·         zdobycie umiejętności porozumiewania się i konstruktywnego rozwiązywania konfliktów z dorosłymi i rówieśnikami,

·         uczenie różnych sposobów odreagowywania negatywnych emocji,

·         doskonalenie umiejętności rozpoznawania i nazywania emocji,

·         dostarczenie wiedzy nt. skutecznej i nieskutecznej komunikacji,

·         zdobycie umiejętności wyrażania uczuć negatywnych.

§         Terapeutyczne

·         budowanie pozytywnego obrazu siebie i zwiększenie poczucia własnej wartości,

·         stworzenie okazji do odreagowania napięć emocjonalnych,

·         zaspokojenie potrzeby bycia ważnym.

Metody
Zajęcia prowadziłam metodą aktywną, polegającą na uczeniu się przez własne doświadczanie i wyciąganie z przeżywanych sytuacji autonomicznych, subiektywnych wniosków.

Podstawowe techniki, jakie zastosowałam w zajęciach to: praca w kręgu i „rundki” jako sposób dzielenia się z innymi swoimi doświadczeniami, „burza mózgów” pozwalająca zaktywizować grupę i wyzwolić jej potencjał twórczy, psychodrama umożliwiająca odgrywanie scenek, których tematem były rzeczywiste problemy nurtujące członków grupy, zabawa, która pozwoliła uwolnić się od codziennych problemów życiowych, surowych wymogów stawianych przez otoczenie i gry psychologiczne, służące realizacji określonych celów rozwojowych, edukacyjnych i korekcyjnych.

Mając na uwadze efektywność programu, widziałam potrzebę prowadzenia tych zajęć przez dwie osoby, które funkcjonowałyby w grupie na zasadzie uczestnictwa. O pomoc poprosiłam pedagoga szkolnego, z którym współpracuję od kilku lat. Obie już wcześniej organizowałyśmy podobną formę zajęć dla uczniów szkół podstawowych.

Spotkania odbywały się jeden raz w tygodniu, po 90 minut, w dniu wspólnie ustalonym przez grupę. Jako miejsce spotkań wybrałyśmy jedną z sal w Gimnazjum, wyposażoną w materace, krzesła i inne przedmioty potrzebne do prowadzenia zajęć.

Tematyka zajęć
Tematyka zajęć obejmowała:

I.        Zajęcia integrujące grupę (5 spotkań).

1.      Poznanie się wzajemne, wytworzenie atmosfery bezpieczeństwa, zaufania i otwartości.

2.      Praca nad budowaniem poczucia własnej wartości, adekwatna ocena swojej siły i słabości.

3.      Wzmacnianie samodzielności i indywidualności.

II.     Emocje i uczucia (4 spotkania).

1.      Rozpoznawanie i nazywanie przeżywanych uczuć.

2.      Konstruktywne wyrażanie i odreagowanie emocji.

3.      Umiejętność relaksacji.

III.  Konflikty i umiejętność radzenia sobie z nimi (5 spotkań).

1.      Zdobycie umiejętności negocjowania i konstruktywnego porozumiewania się.

2.      Zdobycie wiedzy na temat barier komunikacyjnych.

3.      Zdobycie umiejętności rozwiązywania konfliktów.

IV.  Zamknięcie pracy z grupą (2 spotkania).

1.      Spotkanie podsumowujące pracę grupy.

2.      Zakończenie zajęć.

Realizacja programu
Na pierwszym spotkaniu ustaliłyśmy, że ze względu na potrzebę stworzenia atmosfery bezpieczeństwa i wzajemnego zaufania wśród członków grupy, będzie to grupa zamknięta. Umówiłyśmy się również, że jeśli ktoś będzie chciał zrezygnować z zajęć uczyni to po drugich zajęciach, a jeśli przyjdzie na trzecie spotkanie będzie to znaczyło, że zdecydował się być do końca programu.

Pierwsze pięć spotkań służyły bliższemu poznaniu się, wytworzeniu poczucia zaufania i otwartości, dlatego w tej części przeważały zabawy utrwalające imiona wszystkich uczestników, zabawy dające możliwość poznania naszych upodobań i zainteresowań, odkrycia swoich mocnych stron, zdolności i umiejętności. Uczyłyśmy się dostrzegania własnych zalet i właściwego prezentowania ich innym osobom. Było też dużo zabaw mających na celu pozbycie się napięcia, odreagowanie emocji i poprawienie nastroju w grupie.

Wiele naszych uczestniczek charakteryzowało się niskim poczuciem własnej wartości – to z myślą o nich przygotowałyśmy zajęcia tak, aby mogły odnieść sukces, uwierzyć w siebie i swoje możliwości.

Kolejne spotkania przeznaczyłyśmy na rozpoznawanie i nazywanie emocji oraz konstruktywne porozumiewanie się. Ponieważ jednym z ważniejszych problemów zgłaszanych przez uczennice i wychowawców były konflikty z nauczycielami, uznałyśmy za stosowne zaplanować takie ćwiczenia, w których mogłyby posiąść umiejętność negocjowania, konstruktywnego porozumiewania się z osobami dorosłymi.

Dwa ostatnie spotkania przeznaczyłyśmy na podsumowanie pracy grupy, w tym zdobytych umiejętności oraz na podzielenie się swoimi odczuciami dotyczącymi tej formy zajęć.

Wybrane scenariusze zajęć
SPOTKANIE 1
Cele:

·         poznanie się wzajemne, „przełamywanie lodów”;

·         wytworzenie atmosfery bezpieczeństwa, zaufania i wsparcia;

·         umiejętność otwartego porozumiewania się.

Pomoce:
duży arkusz papieru, kredki, 2 chusteczki.

Przebieg zajęć:

1.      Powitanie grupy, przedstawienie się, podanie celu naszych spotkań.

2.      Zabawa „Na biwak zabiorę”.
Pierwsza osoba przedstawia się: Mam na imię, np. Kasia, na biwak zabiorę kanapkę. Kolejne osoby powtarzają imię Kasi i to co ze sobą zabierze oraz swoje imię i przedmiot zaczynający się pierwszą literą ich imienia.

3.      Zabawa „ Gorące krzesła”.
Jedna osoba stoi w środku, pozostałe siedzą na krzesłach. Osoba stojąca zadaje pytanie np. Kto lubi tańczyć? Osoby, które lubią tańczyć wstają i szybko zamieniają się miejscami, również osoba ze środka zajmuje miejsce. Ten kto zostanie bez krzesła prowadzi dalej zabawę.

4.      Zabawa „ Trzy pytania do...”.
Osoba chętna udziela odpowiedzi na trzy pytania zadane przez uczestników. Pytania mogą dotyczyć różnych dziedzin, a odpowiadający ma prawo odmówić odpowiedzi na zadane pytanie. (Po zakończeniu zabawy można podzielić się swoimi spostrzeżeniami z tej zabawy, dobrze podkreślić jest wspólną rzecz dla całej grupy lub większości członków.)

5.      Zawiązanie kontraktu, ustalanie norm grupowych.
Każdy zastanawia się i pisze na kartce propozycje zasad jakie powinny być przestrzegane w tej grupie, aby wszyscy czuli się tu dobrze i bezpiecznie. Zgłoszone propozycje spisujemy na jedną listę, uzupełniamy nowymi pomysłami, następnie każdy składa swój podpis pod zawartym kontraktem.

6.      Zabawa „ Ogon smoka”.
Grupę dzielimy na dwa zespoły. Każdy zespół to jeden smok, który na końcu ma ogon w postaci chusteczki. Zadaniem smoka jest urwać ogon przeciwnikowi i ochronić swój własny.

7.      Zabawa „Supeł”.
Wszyscy stają ciasno, zamykają oczy i szukają dłoni innej osoby. Kiedy każdy trzyma się za dłonie, otwieramy oczy i próbujemy rozwiązać supeł bez puszczania rąk.

8.      Zakończenie zajęć.
Stojąc w kole, trzymamy się za ręce i jedna osoba przesyła iskierkę, która obiega całe koło i wraca do osoby, która ją posłała.

SPOTKANIE 2
Cele:

·         rozwój zaufania, otwartości;

·         wzajemne poznanie się, empatia;

·         umiejętność prowadzenia dialogu;

·         przezwyciężanie nieśmiałości, zabawa.

Pomoce:
kartka z „puzzlami” dla każdego uczestnika, długopisy.

Przebieg zajęć:

1.      Powitanie uczestników przez posłanie „iskierki” w innej formie wymyślonej przez prowadzącego, np. „uścisk kciuków”.

2.      Rozpoznanie poziomu energii poprzez dokończenie zdania: W tej chwili mam ochotę na ............... lub termometr samopoczucia.

3.      Zabawa „Studio głupich kroków”.
Wszyscy stoją w kręgu, jeden za drugim. Pierwsza osoba wymyśla najbardziej niedorzeczne kroki, pozostali naśladują ją. Zabawa trwa aż każdy zaprezentuje swój pomysł.

4.      Ćwiczenie „Puzzle”.
Zadanie ma na celu znalezienie osób o podobnych zainteresowaniach, wyglądzie, upodobaniach, itp. Po ukończeniu ćwiczenie należy omówić pod kontem: Czego dowiedziałam się wypełniając puzzle? Czy coś mnie zaskoczyło?

5.      Zabawa „Znaki zodiaku”.
Zabawa polega na pantomimicznym przedstawieniu swojego znaku zodiaku, pozostałe osoby zgadują, co to za znak. Gdyby ktoś miał trudność w pokazaniu grupa pomaga jej podsuwając różne pomysły.

6.      Zabawa „Morderca”.
Z grona osób na ochotnika zgłasza się tzw. stróż prawa, pozostali siedzący w kole - to mieszkańcy. Kiedy mieszkańcy śpią do miasta przybywa morderca (wyznaczony przez prowadzącego poprzez dotknięcie). Po przebudzeniu morderca zaczyna zabijać (mrugając okiem do swoich ofiar), zadaniem stróża jest jak najszybciej wykryć mordercę.

7.      Podsumowanie zajęć poprzez dokończenie zdania: Najbardziej podobało mi się ............... .

8.      Zakończenie spotkania – stojąc w kole trzymamy się za ręce, pochylamy się i wyskakując w górę wykrzykujemy „hura”.

SPOTKANIE 3
Cele:

·         budowanie poczucia własnej wartości;

·         adekwatna ocena swoich sił i słabości;

·         akceptacja własnej osoby;

·         wzmacnianie samodzielności i indywidualności.

Pomoce:
kartki papieru i długopisy.

Przebieg zajęć:

1.      Rozpoczęcie zajęć poprzez symboliczne narysowanie swojego obecnego samopoczucia. Kartki wrzucamy do pojemnika, każdy wyciąga jedną i próbuje odgadnąć samopoczucie danej osoby. Na koniec pytamy: Czy wszyscy zgadzają się z tymi odkryciami, czy ktoś chciałby coś powiedzieć?

2.      Zabawa „Kółko i krzyżyk”.
Grupę dzielimy na dwie drużyny, jedna to „kółko”, druga „krzyżyk”. Do zabawy potrzebujemy 9 krzeseł ustawione w trzy rzędy. Prowadzący podaje hasło, np. „kółko”, a grupa decyduje, które krzesło zajmie jeden z ich członków. Dobrze jest powtórzyć grę zaczynając od zespołu, który przegrał.

3.      Ćwiczenie „Moje imię”.
Na kartce pionowo piszemy swoje imię, potem do każdej litery imienia dopisujemy swoją cechę (zwracamy uwagę, aby była to pozytywna cecha, czy charakteru, czy wyglądu). Po zakończeniu ćwiczenie należy omówić pod kontem: Czy łatwo ci było wykonać to ćwiczenie, jeśli nie to co sprawiło ci najwięcej trudności?

4.      Zabawa „Sałatka owocowa”.
Uczestników dzielimy na cztery grupy owoców, np. jabłka, banany, śliwki, gruszki. Wszyscy siedzą w kole, prowadzący na krześle w środku i miesza owoce, kiedy krzyknie „sałatka owocowa” wszyscy zamieniają się miejscami razem z osoba ze środka. Dalej zabawę prowadzi ktoś, kto został w środku.

5.      Ćwiczenie „Ogłoszenie”.
Należy napisać krótkie ogłoszenie, w którym przedstawisz się jako przyjaciel. Potem kartki wrzucamy do pudła, każdy losuje dla siebie jedno i głośno czyta je i próbuje odgadnąć, do kogo ono należy.

6.      Ćwiczenie „Dwa koła”.
Tworzymy dwa koła, jedno jest wewnątrz drugiego. Koło zewnętrzne przesuwa się w lewą stronę ma za zadanie powiedzieć każdej osobie ze środka coś miłego. Potem następuje zmiana ról. Po zakończeniu zadajemy pytanie: Czy łatwo ci było mówić miłe rzeczy innej osobie? Co czułeś, kiedy tobie mówiono cos miłego?

7.      Zakończenie zajęć.
Przesłanie „iskierki” w nowej formie wymyślonej przez kolejnego uczestnika grupy.

SPOTKANIE 4
Cele:

·         ...