15.Zabytki kultury żydowskiej na Ziemi Jarocińskiej.pdf

Zabytki kultury żydowskiej na Ziemi Jarocińskiej

Pierwsze kontakty z kulturą żydowską na Ziemi Jarocińskiej można zapewne datować na

czasy spotkań kupców arabskich ze Wschodu na prastarym szlaku bursztynowym, który

wiódł przez nasze tereny z południowych krańców Europy z krajów śródziemnomorskich

do północnych stron Europy nad Morze Bałtyckie.

Pierwsze wzmianki o zamieszkaniu ludności pochodzenia żydowskiego na terenach

Ziemi Jarocińskiej pochodzą z Żerkowa, a możemy związać je z czasami Bolesława

Wstydliwego (1226-1279), jak pisze ks. M.W. Łukaszewicz z Żerkowa w 1892 r. "...Żydzi

nasi nie mieszkali właściwie w Żerkowie, lecz mieli osadę swoją pomiędzy Żerkowem o

Grodem Ostrowskim, o staje od niego odległości w stronie zachodnio-południowej.

Musiała ich być znaczna liczba, kiedy zaraz na wstępie wystawili sobie obszerną,

modrzewiową w węgły bóżnicę i kiedy na cmentarz grzebalny ciał zmarłych pozyskali od

króla obszerny kawał ziemi w stronie północnej w lesie Ostrowskim. Bóżnica ta z osadą

żydowską spłonęła razem z grodem Ostrowskim w pierwszych dniach sierpnia 1382r., w

skutek czego, Żydzi dopiero za nowym upoważnieniem Władysława Jagiełły, odbudowali

się i na zgliszczu starej nową wznieśli bóżnicę, która wytrzymała aż do naszych czasów

o dopiero roku 1861 dnia 14 sierpnia wśród ogólnego pożaru Żerkowa stała się pastwą

płomieni.

Dzisiejsza, z kamienia i z cegły zbudowana jest trzecią z rzędu bóżnicą od przeszło 620

lat. Przed 20 laty zmarły rabbi hen Abram był z rzędu 35 rabinem i powiedział mi, że na

cmentarzu ich znajduje się kilka nagrobnych kamieni, które dość głęboko w ziemię

zapadły i które miały na sobie już wtedy napisy przeszło 600 lat stare, bo wedle ich

rachuby pochodziły z roku 5029".

Trzecia z kolei synagoga w Żerkowie została zbudowana w latach 80-tych XIX w. i

przetrwała do początku lat 40-tych XX w. W latach 1940-1941 - z polecenia

okupacyjnych władz niemieckich - bóżnica i cmentarz żydowski zostały rozebrane, a

kamienie z macew i cegły z synagogi zostały zużyte jako materiał budowlany. Dziś nie

ma śladu po cmentarzu i synagodze. W ten sposób został zniszczony najstarszy

cmentarz żydowski na Ziemi Jarocińskiej.

Natomiast pierwsze wzmianki o mieszkańcach pochodzenia żydowskiego w Jarocinie

znajdujemy w 1669 r. Historyk St. Karwowski wymienia cyrulika Jakuba - Żyda, który

odnotowany jest w księdze protokołów sądów burmistrzowskich.

W 1686 r. wymieniana jest w jarocińskich księgach miejskich bóżnica i później mała

uliczka żydowska. Po straszliwym pożarze miasta w 1773r. - właściciel Jarocina Jan

Radoliński - wydał jarocińskim żydom przywileje. To pozwoliło na postawienie drewnianej

bóżnicy, która jako nowo wybudowana została odnotowana w protokóle w czasie wizyty

ks. Józefa Rogalińskiego w 1777r. W tym samym protokóle odnotowane jest istnienie

cmentarza żydowskiego, który zapewne uzyskał lokalizację po wybudowaniu pierwszej

bóżnicy i był usytuowany w lesie przy drodze do Mieszkowa.

Wszyscy mieszkańcy pochodzenia żydowskiego zostali wysiedleni z Jarocina i powiatu

we wrześniu 1939r. Jarociński cmentarz żydowski został zniszczony w latach 1941-1944

z polecenia niemieckich władz okupacyjnych. Materiał z nagrobków został zużyty na cele

budowlane. Można jeszcze zobaczyć nieliczne ślady dawnego cmentarza żydowskiego.

Nowa jarocińska synagoga - pod którą 12 lipca 1841 r. kamień węgielny położył

Władysław hr. Radoliński, jako budynek - przetrwała do dzisiejszych czasów. Po II wojnie

światowej została zaadoptowana na salę gimnastyczną, użytkowaną przez szkołę

zawodową.

Z kolei pierwsze informacje o mieszkańcach żydowskich w Jaraczewie pochodzą z XVIII

w. Za miastem w kierunku Borku - po prawej stronie drogi - został wyznaczony przez

burmistrza teren pod budowę bóżnicy. Synagoga została wybudowana pod koniec XIX

w. Gmach synagogi pozostał do dziś, po adaptacji wykorzystywany jest jako Gminny

Ośrodek Kultury i pomieszczenie OSP.

Dalej za bóżnicą w kierunku zachodnim (ok. 50 m) założony został w XVIII w. mały

cmentarz żydowski. Dziś brak śladu po cmentarzu.

Natomiast przybycie do Mieszkowa ludności pochodzenia żydowskiego związane jest

zapewne z uzyskaniem praw miejskich w 1777 r. Na mieszkowskim rynku - we

wschodnim narożniku -został wyznaczony teren pod zasiedlenie kupców i rzemieślników

żydowskich. Tam też w jednym z budynków została wyznaczona sala modlitw i spotkań.

W połowie XIX w. nastąpił znaczny spadek ilości mieszkańców pochodzenia

żydowskiego w Mieszkowie i upadek gminy żydowskiej. Jej przyczyną była wielka

emigracja Żydów do Ameryki, mniejsza do Anglii czy Australii.

Teren pod założenie cmentarza żydowskiego został wyznaczony za miastem ok. l km w

kierunku północnym (w pobliżu cmentarza ewangelickiego), po prawej stronie (ok. 250

m) od głównej drogi do Poznania, blisko Wolicy Pustej. Po cmentarzu pozostał mały ślad.

Pierwsza wzmianka o mieszkańcach żydowskich w Nowym Mieście n. W. pochodzi z

1505 r., kiedy to występują w spisie opłat koronacyjnych. W okresie wojen szwedzkich,

tzw. "potopu", nastąpił znaczny spadek ilości mieszkańców Nowego Miasta. W 1674 r.

mieszkało 18 Żydów, którzy opłacali pogłówne, natomiast 13 w 1676 r. Dopiero pod

koniec XVII w. nastąpił powolny rozwój miasta, o czym świadczy udział kupców i

rzemieślników żydowskich z Nowego Miasta w targach lipskich w latach 1681-1699. W

polskiej literaturze przedmiotu występuje najgłośniejsza sprawa rytualnego mordu w XVII

Żydzi uczestniczyli w życiu społeczno-politycznym miasta jak np. w 1848 r. w okresie

Wiośnie Ludów. Brali udział w pracach komitetu miejskiego oraz udzielali pomocy dla

obozów powstańczych. W Nowym Mieście działała wówczas szkoła żydowska.

Ciekawe spojrzenie historyczne podał ks. prób. J. Dybizbański W 1937 r. "...Po wojnie

francusko-niemieckiej także Żydzi zbudowali sobie nową bóżnicę. Niedaleko niej stalą

szkolą żydowska, obszerny budynek, dziś slużący za mieszkanie. Obywatelstwo przejęło

się tak silnie haslem "Swój do swego po swoje", że po uporczywej walce wzięto handel i

rzemiosło w swoje ręce. Żydów dzisiaj tu nie ma wcale poza jedną jedyną

przedstawicielką tego ongiś tak możnego tutaj narodu "

Rozwiązanie gminy żydowskiej w Nowym Mieście nastąpiło w 1931 r. Wówczas

burmistrz Nowego Miasta Sarnowski został wybrany na komisarza w celu

przeprowadzenia całkowitej jej likwidacji. Cmentarz żydowski został zlokalizowany za

Nowym Miastem na wzgórzu nad Wartą w kierunku Komorza. Pozostały jego ślady.

Synagoga uległa zniszczeniu.

Jan Jajor

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: