Erazm z Rotterdamu, Pochwała Głupoty oraz Skarga Pokoju,

[w:] tenże, Wybór pism, przeł. Maria Cytowska, Edwin Jędrkiewicz, Mieczysław Mejor,

oprac. Maria Cytowska, BN II 231, 1992.[1]

WSTĘP

I.                     Erazm z Rotterdamu i jego twórczość.

-          epoka Erazma: koniec XV w. i początek XVI w.: upadek Konstantynopola 1453 r., odkrycie Ameryki 1492 r., upadek Grenady 1492 r., monarchia absolutna i tzw. święty urząd nadzoru-jący prawomyślność poddanych – inkwizycja, walki w Italii (współzawodnictwo Habsburgów i Walezjuszy), groźba najazdu tureckiego, poczta, druk, rozwój techniki (górnictwo i produkcja tekstylna) i miast, intensyfikacja rolnictwa, wysoki rozwój gospodarczy Niderlandów (wpływ begardów), „devotio moderna”.

-          życie i twórczość Erazma: Desiderius Erasmus Roterodamus ur. 27/28,10,1469, syn Małgo-rzaty z Zevenbergen i księdza Rogera z Gouda, szkołę wspomina niemiło, zaraza uśmierca oboje rodziców, razem z bratem oddany do szkoły Braci Wspólnego Życia, Erazm wstępuje do klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna, 1488 r. śluby zakonne, pragnienie nieza-leżności i zainteresowanie starożytnością doprowadzają do rozczarowania życiem duchow-nym i antymonarchizmu, w 1489 r. „Antibarbari” (druk 1520 r., manifest humanistyczny), 1492 r. święcenia kapłańskie, podróż do Rzymu w charakterze sekretarza biskupa – życie dwor-skie, wydobycie się z klasztoru, wyjazd do Paryża w 1495 r., studia teologiczne (scholastyka), dorabia udzielając korepetycji, w 1500 r. wyjazd do Anglii na zaproszenie ucznia, lorda Mountjoy, poznaje Johna Coleta, Tomasza More’a i Johna Fishera, powrót do Paryża i nauka języka greckiego, „Adagiorum Collectanea” Paryż 1500 r., 1500-1505 w Niderlandach, „Pod-ręcznik żołnierza Chrystusowego” Antwerpia 1503 r., roczny pobyt w Anglii i podróż do Włoch (1506 – 1509), „Pochwała Głupoty”, do 1514 r. przebywa w Anglii, od 1514 r. tworzy utwory antywojenne, następne lata spędza w Niderlandach i Szwajcarii, był jednym z pierwszych nie-zależnych literatów, zmarł 11/12,07,1536 w Bazylei, ataki Kościoła i luteran, model chrześci-jaństwa uniwersalnego, przeciw wielości dogmatów i argumentom siły.

II.                   „Pochwała Głupoty”.

-          okoliczności powstania utworu: podczas powrotnej drogi z Włoch do Anglii w 1509 r., w języ-ku greckim Moros = głupiec a Tomasz More, drukowany dopiero w 1511 r..

-          gatunek literacki, charakterystyka utworu: deklamacja (mowa fikcyjna, ułożona dla ćwiczenia stylu – określenie Erazma), zabawką intelektualna, lektura umoralniająca, tzw. pochwała pa-radoksalna; krytyka wad i naduzyć społeczeństwa XVI w., Głupota w sposób rozumny i wnikli-wy kreśli obraz ludzkiej głupoty, Mądrość przywdziała maskę głupoty, żeby pozrywać maski, jakie przylgnęły do oblicza społeczeństwa XVI w., satyryczny obraz epoki, odsłonięcie najwię-kszych słabości natury ludzkiej: miłość własną i upodobanie do pochlebstwa, zmieszane żarty z poważnymi refleksjami, zaatakowanie zakonników, „najbardziej dalekich od zachowania za-konu”, głupota dygnitarzy, książąt, dworaków…, utwór moralistyczny w żartobliwo-satyrycz-nym tonie.

-          źródła utworu, parantele literackie: dzieła od antyku do renesansu, Biblia, „Uczta” Platona i in-ne jego utwory („Fajdros”, „Rzeczypospolita”…), „Chmury” Arystofanesa, Lukian z Samosat.

-          kompozycja, styl, język: części: wstęp, opowiadanie, argumentowanie, ewentualne obalenie tez przeciwnika i zakończenie; pozorny dialog, zmienność wyrażeń: od wulgarnych do wy-twornych, od potocznych do pełnych erudycji, gra różnorodnych cytatów, operowanie wyol-brzymieniem komicznym, absurdem, ironią, częste porównania zwierzęce, wyzwiska; żon-glerka słowna.

-          krytyka: entuzjazm humanistów, oburzenie duchowieństwa i teologów Lowanium i Sorbony, 1527 r. potępienie przez profesorów Sorbony, od 1542 r. na indeksie ksiąg zakazanych w Pa-ryżu, na papieskim od 1559 r. do XIX w.

-          edycje autorskie i przedruki: edycja paryska 1511 r., wznowienie 1512 r., w krótkim czasie 21 oficyn europejskich wydrukowało ten utwór.

-          przekłady: już w 1512 r. na język czeski, 1520 r. na francuski, 1534 r. niemiecki, 1539 r. wło-ski, 1549 r. angielski; ukazało się ponad 180 przekładów, nawet na hebrajski (1967 r.) i japoń-ski (1969 r.).

III.                 „Skarga Pokoju”.

-          w grudniu 1517 r. w drukarni Frobena, najważniejsze przesłanie:

1.      Ludzie niszczą sami pokój na własne nieszczęście i utrapienie.

2.      Taka postawa byłaby bardziej zrozumiała u zwierząt, a nie u istot ludzkich obdarzonych mo-wą i rozumem i już ze względu na swą budowę stworzonych dla pokoju. Nikt też nie obejdzie się bez pomocy bliźniego, zwłaszcza że człowiek nie ma naturalnych środków obronnych, ta-kich jakimi przyroda obdarzyła zwierzęta. Życie ludzkie pełne jest grożących zewsząd niebez-pieczeństw.

3.      Zgoda panuje wśród ciał niebieskich i żywiołów, zgoda istnieje wśród zwierząt tego samego gatunku, a nawet wśród roślin i głazów.

4.      Związki rodzinne i państwowe winny być oparte na zgodzie, bo po to przecież powstały.

5.      Nie ma pokoju ani wśród książąt będących „sercem i okiem ludu”, ani wśród uczonych, ani wśród duchownych, ani też wśród zakonników.

6.      Nie ma pokoju nawet w sercu jednego człowieka, albowiem toczy się w nim walka między rozsądkiem i afektami.

7.      Wobec tego stanu rzeczy ludzie nie zasługują na miano chrześcijan. Powinni bowiem naśla-dować Chrystusa, który był „princeps pacis”, pamiętać, że są członkami jednego ciała.

8.      Przykład pokoju daje Ewangelia, a nawet historia starożytna.

9.      Trzeba nawoływać do pokoju rządzących państwami. Książęta bowiem podstępnie wszczy-nają wojny, ażeby gnębić lud. Toczą walki dla osobistych powodów, choć wszelkie spory na-leży załatwiać pokojowo. Trzeba odrzuci nienawiści narodowościowe, nie odwoływać się fał-szywie do patriotyzmu ludu, aby wojnę dla własnych interesów wykorzystać. Książęta winni wobec ludu spełniać swe obowiązki. Być ich obrońcami i wychowawcami.

10.  Każde państwo rozkwita w pokoju.

11.  Wojna sprowadza demoralizację, nieszczęścia i powszechne ubóstwo.

12.  Lud buduje podstawy dobrobytu państwa, toczący wojnę władcy wszystko to niszczą. Na woj-nie bogacą się tylko zbrodniarze.

13.  Gdy rozważy się okrucieństwa wojny, dojdzie się do oczywistego wniosku, iż każdy pokój na-wet okupiony największymi wyrzeczeniami lepszy od wojny.

14.  Walczą i nawołują do wojny ci, których powołaniem jest szerzenie pokoju – to jest duchowni.

15.  Najbardziej haniebna jest walka chrześcijan z chrześcijanami.

16.  Jeśli trzeba koniecznie walczyć, lepiej zwrócić swój oręż na Turków, lecz właściwiej jest na-wracać ich dobrym przykładem.

17.  Kiedy jednak trzeba koniecznie prowadzić wojnę dla własnej obrony, należy ją stoczyć z jak najmniejszym przelewem krwi i możliwie szybko.

-          styl i język: styl podniosły i patetyczny, wzniosłe epilogi przypominające mowy Cycerona, specjalny rytm prozy, powtarzanie zaimków i przymiotników, stosowanie tzw. stopniowania, słownictwo z Cycerona, Seneki, Pliniusza, Pisma Świętego.

-          wydania i przedruki: 1518-1540 26 wydań.

-          przekłady: 1521 r. na język niemiecki, 1525 r. francuski, 1529 r. hiszpański, 1559 r. angielski, 1567 r. holenderski.

IV.                „Colloquia familaria” („Rozmowy potoczne”).

-          powstanie zbioru, charakterystyka: bez wiedzy Erazma w 1518 r., korekta tekstu – nowe wy-danie (autorskie) w 1519 r., poszerzona wersja w 1522 r., obok język wpajać zasady moralne, przewodnik życia chrześcijańskiego.

-          przegląd treści: utwory propagandowe (znajomość hebrajskiego, greki i łaciny), cykl rozmów biesiadnych, nawołanie do prawdziwej chrześcijańskiej pobożności, grupa dialogów zajmują-cych się położeniem kobiet w społeczeństwie XVI w. oraz sprawami dotyczącymi małżeństwa (Zalotnik i dziewczyna, Dziewczyna stroniąca od małżeństwa, Dziewczyna żałująca, Położni-ca, Sejm niewieści, Niedobrane małżeństwo), niechęć do życia klasztornego (Opat i uczona dama), powierzchowna pobożność, zakłamana dewocja, zakorzenienie przesądów i zabobo-nów (Cyklop, czyli nie wypuszczający z ręki Pisma świętego, Pogrzeb, Pielgrzymka w celach religijnych), zadania monarchów (Charon, Sprawy wojenne), zbiór kończy się dialogiem Epi-kurejczyk – wyznanie wiary chrześcijanina-humanisty.

-          postaci – rozmówcy dialogów: poszczególne dialogi – komedie w jednym akcie, młodzież (16 lat), szlachcianki, kler, według stanów.

-          realizm i fikcja: naturalność rozmów jest osiągana dzięki sceniczności przedstawienia, aktorzy dynamiczni, nawiązywanie do znanych czytelnikom zdarzeń.

-          kompozycja, język i styl: ograniczenie liczby przemawiających wpływa na jasność wypowie-dzi, na podkreślenie myśli przewodniej, łacina piękna w sprawach życia codziennego, głównie z Plauta i Terencjusza, także z Warrona i Pliniusza, zamiłowanie do zdrobnień, żywy, płynny, czysty, zachwycający trafnością i lekkością wypowiedzi język.

-          krytyka: opieka cesarza uchroniła Erazma od oskarżenia o herezję przez profesorów z Lowa-nium, w 1526 fakultet Sorbony poddał ostrej cenzurze „Rozmowy”, na co nie zgodził się Fran-ciszek I, poczytność i obrona papieża Klemensa VII, w 1559 r. na indeksie ksiąg zakazanych do XIX w.

-          przekłady: do 1536 r. ponad 100 wydań, najczęściej tłumaczone dialogi dotyczące położenia kobiet oraz moralności chrześcijańskiej (zwłaszcza Pogrzeb), prawie na wszystkie języki.

V.                  Korespondencja Erazma.

-          zbiory listów: od ok. 1498 r. Erazm gromadzi własne archiwum korespondencji, ok. 1200 po-zycji opublikowanych.

-          charakterystyka: ok. 400 korespondentów, pełno przysłów, sentencji, cytatów z literatury sta-rożytnej i Biblii.

-          listy do Polaków: niekompletna liczba, sprawy polityczne, moralne, obyczajowe, nowości ksią-żkowe, zdrowie…, Andrzej Krzycki, Krzysztof Szydłowiecki, Jost Ludwik Decjusz, Piotr Tomi-cki, Hieronim Łaski, Zygmunt I, Jan Łaski.

VI.                Recepcja dzieł Erazma w Polsce.

-          pierwsze wzmianki o Polsce w przysłowiu „Spiesz się powoli” (Adagium 1001).

-          druki dzieł Erazma m.in. Hieronim Wietor.

-          erazmiańczyk Walenty Eck.

-          popularność zwłaszcza „Rozmów”.

-          Mikołaj Rej, Marcin Kromer, Jan Leopolita Starszy, Marcin Bielski, Jan Kochanowski, Andrzej Frycz Modrzewski.

TEKST

Moriae encomium

-          „tą jestem, co swą boską potęgą bogów i ludzi rozwesela”.

-          cieszy się z radosnej reakcji słuchaczy.

-          „Bo cóż się bardziej godzi niż to, żeby Głupota sama trąbiła o swej chwale? Jak to mówi przy-słowie: chwal mnie moja gębo!”.

-          żal, że, choć najwspanialsza, bezgraniczna, powszechna, nigdy nie chwalona, wstydzą się jej ludzie, „międzygłupcy”.

-          jest córką Plutosa (bogactwo) i Neotete (młodość), urodziła się na Wyspach Szczęśliwych, jej piastunkami były: Mete – Pijaczynka, Apedia – Prostaczka, Filautia – Miłość własna, Lete – Zapomnienie i Kolakia – Pochlebstwo…

-          o jej dobrodziejstwach i władzy.

-          „To w każdym razie pewne, że dobrej zabawy nie masz na żadnej, jeśli jej głupstwo sobą nie zaprawiło”.

-          „Ale co sie o przyjaźni powiedziało, to o wiele bardziej odnieść trzeba do małżeństwa, które doprawdy niczym nie jest innym jak nierozdzielnym połączeniem życia dwojga ludzi”.

-          „Śmieją się z <<dudka>>, z <<rogacza>> i jak go tam nie nazywają, gdy scałowuje łzy nie-wiernej żony. Ale o ileż to szczęśliwiej dać się tak oszukiwać, niż przez nadmierne zazdrośni-ctwo i samemu się zżerać, i tragediami wszystko napełniać!”.

-          radość i szczęście, „Co po młodości, jeśli ją przeżera kwas starczego smutku?”.

-          krytyka wojny.

-          Sokrates.

-          „Pewnie, wszystko to gra cieni, ale nie inaczej i z tą komedią ludzkiego życia”.

-          „Przede wszystkim więc to jest oczywiste, że wszystkie namiętności to sprawy z podwórka Głupoty”.

-          o starszych zachowujących się jak młodzi „jeden farbuje włosy, drugi załata łysinę pod peru-ką, trzeci posługuje się zębami, które może od kogoś sobie pożyczył”.

-          nauka „sama taka gramatyka to ci już z czubem wystarczy, żeby zatruć życie raz na zawsze”.

-          prawda „leży na dnie wina i na języku dziecka”, „uszy władców wzdrygają się na prawdę”, „prawda królom jest nienawistna”.

-          o zabobonach, wierze w cuda, odpusty, asceza, pochodzenie od herosów.

-          „Wprawdzie dzisiaj pochlebstwo w złej jest osławie, ale to tylko u tych, na których większe wrażenie robią słowa, jakimi rzeczy są nazwane, niż same rzeczy”.

-          „ryczytator”.

-          „Mnie to tam nie zależy na tym, by mi składano ślubowania, ani w gniew nie wpadam i nie żą-dam, by mnie przebłagiwano, jeżeli w ceremoniach religijnych coś było nie w porządku”, nie jest drażliwa, jest dobroduszna, choć dziwi się, że świątyń jej nikt nie buduje.

-          największymi głupcami są kupcy i mnisi (myślą, że są lepsi od innych, bo mają złote pier-ścienie).

-          „często śmiechem można obalić to, czego by się żadnymi argumentami nie obaliło”.

-          o teologach i mnichach – „obwarowani tyloma szańcami szkolnych definicyj, wniosków”.

-          ona wmieszała się do Wulkana i jego sieci.

-          walki zakonników – najróżniejsze pytania, zakony, jakby to za mało było „nazywać się tylko chrześcijanami”.

-          zachowanie władców, papieży, kardynałów i biskupów (sen do południa, łowy…).

-          należy się Głupocie chwała bez granic, kresu.

-          przysłowia o głupocie (Cyceron, Homer, Horacy, Pismo święte); najważniejsze: „Umieć uda-wać głupotę – to mądrość najwyższa”, przykłady głupoty teologów…

-          „największym szczęściem jest szaleństwo tych, którzy kochają”, miłość boska, niebiańska.

-          „czasem i głupiec powie coś do rzeczy”, zapędziła się i zaczęła mówić zbyt mądrze, sama siebie przywraca do porządku.

-          „A zatem, znakomici wyznawcy Głupoty, bywajcie, poklask mi dajcie, długo żyjcie, moje zdro-wie pijcie!”.

Przeł. Edwin Jędrkiewicz

Querela Pacis

-          wyraża współczucie dla tych, którzy wzgardzili pokojem.

-          „Pokój )…) obrońca dobra, jakie tylko ziemia i niebo posiada”.

-          o zwierzętach i zgodzie w naturze.

-          potrzeba tworzenia państwa i małżeństwa, miłość dzieci i rodziców, nauka Chrystusa.

-          „nikt nie wystarcza tylko sam”.

-          książęta mają więcej władzy, więc więcej namiętności też nimi targa.

-          walki szkół, chrześcijan (różne kościoły, zakony…), kapłana z kapłanem, biskupa z biskupem, walka w małżeństwie i w sercu człowieka, Biblia nakazuje pokój.

-          do wojny pobudzają zazdrość i zawiść, duchowni, krytyka papieża, Juliusza II (1503-1513), który przekręcając słowa doprowadzał wręcz do obrony wojny, natomiast papież, Leon X (1513-1521), nawołuje do pok...