Levinson Miękkie ostrze - PRZEDMOWA.pdf - kultura masowa i środki masowego komunikowania - pedagogika.uw

l" 1111'podobny, posluzy nam w tej ksiazce za tlo, na

lilii VIII h<,:da sie rozgrywac kolejne epizody z dziejów

I I II 11\1 Illgii informacyjnej i jej wplywu na ksztalt swiata.

IiIliVlIIIslowy, analizujac kazdy z tych epizodów, zajmiemy

li illv tylko jego oddzialywaniem na najblizsze srodowisko

I I\lwu'ka, ale potraktujemy go jako przejaw, wyjasnienie,

I liii kil;dy zaprzeczenie szerszej teorii ewolucji technologii,

I li l' przedstawionej w tej ksiazce.

N i IIil;jsza przedmowa przedstawi pokrótce pewne aspekty

I w\lllIl.:yjnejdynamiki technologii informacyjnej.

PRZEDMOWA

Pismiennictwo naukowe i popularnonaukowe obfituje

w rozmaite "historie naturalne" - chocby takie jak niedawno

wznowiona The Natural History oj Stupidity (Naturalna

historia glupoty) Taboriego (1993).

Po co wiec ryzykowac wzbogacenie tresci zawartych

w ksiazce Taboriego o historie technologii informacyjnej?

Chodzi tu o cos wiecej niz atrakcyjny, prowokujacy tytul.

Informacja oraz struktury, które ja przekazuja, przechowuja,

a tym samym ksztaltuja, sa u samego zródla "naturalne".

Czymze innym jest DNA i zywe struktury, którym nadaje

ksztalt i jest zarazem przez nie ksztaltowany, jesli nie

systemem technologii informacyjnej w pelnym tego slowa

znaczeniu? Norbert Wiener, pionier cybernetyki, juz pól

wieku temu ustalil i sformulowal (1948) teze, ze zarówno

biologiczne, jak i techniczne systemy rzadza sie modelami

rozchodzenia sie informacji. Do modeli tych nalezy tez

mechanizm sprzezenia zwrotnego (feedback), przedmiot

najwiekszego zainteresowania Wienera.

Nie powinno nas wiec zaskakiwac, ze w historii technologii

informacyjnej oraz jej wspólczesnych konfiguracjach i pro-

jektach na przyszlosc odnajdziemy dynamike ewolucyjna,

pod wieloma wzgledami bardzo przypominajaca te, która

rzadzi sie naturalny w doslownym sensie swiat organiczny.

Zlozony proces ewolucji srodków przekazu informacji,

odmienny oczywiscie od ewolucji zywych istot, a zarazem

naczenle technologii informacyjnej

W swiecie natury informacja ma znaczenie nie tylko na

I" I/.Iolllie genetycznym, gdzie organizuje bialka, kazac im

I \\II 11 "/.yzywestruktury, ale i na poziomie srodowiska, gdzie zywe

III f',1I11 izmy stykaja sie na co dzien ze wszystkim, co je otacza,

II l l.yslO bywa to kwestia zycia lub smierci. Wiedza o otoczeniu

11111 znaczenie podstawowe: ameba, pozbawiona informacji

II s/.kodliwym dla niej elemencie znajdujacym sie w poblizu,

IIIOi.l;sie z nim zetknac, co grozi jej niechybna smiercia·

I )onald T. Campbell (np. 1974a) ukazal, jak rózne metody

11l'1l.:cpcji,jakie sie wytworzyly w swiecie organicznym

dOlyk, smak, wech, sluch i wzrok - dostarczaja srodków

lisll(pczej interakcji z otoczeniem, wiedzy, która pozwala

111gil nizmowi wejsc w kontakt ze srodowiskiem przy za-

\ howaniu dystansu, ogarnac je bez narazenia sie na ryzyko

1IIIIychmiastowejzaglady. Mozna wyróznic dwie podstawowe

1 \'l.:hytej zastepczosci, którymi szczególowo sie zajmiemy,

Illllawiajac w niniejszej ksiazce technologie informacji:

I ) zawsze wchodzi w gre pewn~dokladnosc

przekazu

iilrormacji, mozliwosc po~€JlRg4lledU,

która nie wy-

NIl(w otoczemu (ameba n~e~Q~femom

optycznym);

•

.•. ~

'!l(puje przy ~alkowitym t~a;~.\e~tu

znajdujacego

) metody postrzegania swiata typowe dla aparatu percep-

cyjnego danego organizmu przesadzaja o tym, czym ten

organizm jest i jak funkcjonuje w swiecie (organizmy

pozbawione wzroku zyja w zupelnie innym swiecie niz te,

które widza; róznia sie tez od nich wygladem).

U ludzi zastepczy mechanizm abstrakcyjnego myslenia

i jezyka dziala na wszystkie wymienione powyzej sposoby.

W walce o przetrwanie mamy wyrazna przewage nad

organizmami, które tego mechanizmu nie posiadaja. Gdy

grupie hominidów powie sie, ze za wzgórzami moze kryc sie

lew, zyskuje ona przewage, jakiej nigdy nie zazna podobna

grupa szympansów, dla której informacje o lwie moze

stanowic jedynie widok czlonka grupy wskazujacego na cos

i wykonujacego nerwowe gesty. Abstrakcyjne myslenie

i jezyk, choc umozliwiaja przekazywanie informacji o rze-

czach fizycznie nieobecnych w najblizszym otoczeniu, stwa-

rzaja ogromne mozliwosci oszukiwania. I te wlasnie dwie

konsekwencje, jakie wynikaja z charakteru naszego zastep-

czego mechanizmu, a wiec wieksza zdolnosc do przetrwania

i wieksza zdolnosc do popelniania bledów, stanowia o nas

jako o szczególnym gatunku.

Zadna z technologii informacyjnych rozwinietych przez

ludzi, odkad pojawili sie jako myslace i mówiace istoty,

nawet w przyblizeniu nie moze sie równac z jezykiem,

bedacym glówna cecha naszego gatunku. Zadna z nich tym

bardziej nie jest w stanie przewyzszyc go ani zastapic.

Techniki te wywarly jednak gleboki wplyw na nasz byt. '

Przedstawimy teraz uzyteczna dla dalszych rozwazan metode

kategoryzacji tego wplywu.

11111" (;(l bylo pierwsze - abstrakcyjne slowa czy abstrakcyj-

liiI mysli. Tak samo trudno ustalic, jak dalece bylismy

IlId/.llli w pelnym tego slowa znaczeniu, zanim wytworzyla

I,' w nas zdolnosc do poslugiwania sie abstrakcyjnym

ykil;m na uzytek wewnetrzny i zewnetrzny. Od lat

Iwierdze (np. Levinson 1979, 1988), ze wstepnym warun-

111'111 abstrakcyjnego myslenia jest umiejetnosc przekaza-

11111 pojec za pomoca abstrakcyjnego jezyka. Abstrakcje,

1.I\lIych nie da sie przekazac, niewiele znacza jako ewolu-

t Yllla korzysc: wyobrazenie sobie, ze jutro na pobliskim

~'ll.g()rzu moze pojawic sie lew, nie ma dla przetrwania

II'upy lub gatunku takiego znaczenia, jak podzielenie sie

III wiadomoscia z sasiadami, którzy sa w stanie zrozumiec

III~.ckaz.

Lalwiej juz chyba odpowiedziec na pytanie, jaka role

Ililigio odegrac koewolucyjne polaczenie abstrakcyjnej mowy

I IIhstrakcyjnego myslenia w okresleniu naszego losu jako

/{lIlllllku. Latwiej, co nie znaczy, ze latwo. Abstrakcyjny

1~·l.yk(na który sklada sie mowa i myslenie) to oczywiscie

Iilcl.bedna przeslanka przesadzajaca o naszym czlowieczen-

lwic: bez niego nie bylibysmy ludzmi. Ale nie jest juz tak

IIISIlC,czy jezyk to wystarczajacy warunek - innymi slowy,

I/.y za sprawa jego powstania nieuchronnie stalismy sie

Illdzmi. Inne czynniki, jak dwunoznosc i chwytne palce, tez

Illk:graly ogromna role.

Idy system informacji wywiera nieuchronny, niemozliwy

do przekreslenia skutek spoleczny (lub innego rodzaju),

Icoretycy mediów okreslaja taka relacje mianem "twardego"

Iklcrminizmu. Najbardziej do tej skrajnosci lub idealu

,.hliza sie relacja zachodzaca miedzy abstrakcyjnym jezykiem

, czlowieczenstwem, natomiast fakt, ze owego idealu nie

osiagnela, wyjasnia bardzo wazny aspekt technologii infor-

macyjnych i ich oddzialywania na ludzi: otóz media rzadko

kicdy Gesli w ogóle) wywieraja absolutne, niemozliwe do

Ilnikniecia skutki spoleczne. Wyglada to raczej tak, ze

ulllozliwiaja wydarzenia, których forma i konsekwencje sa

skutkiem innych czynników niz dzialajaca w danym wypadku

Twordy i miekki determinizm mediów

••

Poczatki mowy i myslenia maja tak scisly zwiazek z wylo-

nieniem sie gatunku ludzkiego~ze bardzo trudno rozstrzyg-

technologia informacyjna. Teoretycy mediów okreslaja ten

rodzaj determinizmu jako "miekki".

Aby pojac róznice miedzy twardym a miekkim deter-

minizmem, przyjrzyjmy sie dzialaniu technologii infor-

macji w tworzeniu struktur i systemów organicznych na

poziomie genetycznym. Tutaj takze genotyp nie pokrywa

sie w stu procentach z fenotypem - inne czynniki, jak

katalizatory dzialania DNA, maja swoje znaczenie - ale

miedzy DNA a organizmami zachodza wyrazne relacje

przyczynowo-skutkowe, jakie nie wystepuja (chyba ze

w przenosni) miedzy technologiami informacyjnymi

a strukturami spolecznymi. Geny determinuja kolor oczu

w sposób o wiele bardziej bezposredni niz przylozone do

oczu teleskopy i mikroskopy ksztaltuja rewolucje nauko-

we, wynikajace z ich uzywania. Chociaz zadna z tych

relacji nie jest absolutna, czyli "twarda", co znaczy, ze

kazda jest odmiana miekkiego deter,minizmu, mozemy

zasadnie nazwac relacje genetyczna twarda, a spoleczna

- miekka·

Miekki determinizm bylby wiec modus operandi wszyst"

kich spolecznych skutków technologii informacyjnej, jakimi

zajmiemy sie w tej ksiazce. Jest to system, który umozliwia

zaistnienie pewnych rzeczy - nie chodzi o to, ze technologia

nieuchronnie i niezmiennie wywoluje jakis skutek, ale ze

nie móglby on zaistniec bez danej technologii. System ten

dziala synergicznie. To znaczy, ze inne czynniki o pod-

stawowym znaczeniu odgrywaja role w doprowadzeniu do

danego skutku. Dzieki windzie mógl powstac drapacz chmur.

Nie wznoszono by z pewnoscia wysokich budynków, gdyby

nie bylo sposobu na szybkie pokonywanie wysokosci w góre

i w dól. Niezbedna byla jednak równiez architektoniczna

umiejetnosc wznoszenia wysokich budynków. Na co zdalby

sie drapacz chmur, z winda lub schodami ruchomymi

w srodku, który zawalilby sie przy pierwszym podmuchu

wiatru?

Prowokacyjne stwierdzenia teoretyków mediów moga

stwarzac wrazenie roszczen twardego determinizmu- i jako

I Ikk byly wysmiewane. W rzeczywistosci sa deklaracjami

III1\'I'Illinizmu miekkiego udajacego twardy. Kiedy na przy-

llild McLuhan stwierdza, ze "gdyby telewizja rozpowszech-

111111 sie za czasów Hitlera, szybko zniknalby z areny

I'lIhlil:Znej, a gdyby zas przyszla przed nim, w ogóle by sie

III lIit:j nie pojawil" (1964/1975, s. 150), ma na mysli to, ze

II'~C i styl przeslan Hitlera znalazly mocne wsparcie

hardzo osobistym, ale pozbawionym twarzy masowym

1l",\';kazieradiowym. Odleglejsze, aseptyczne obrazy telewi-

YIII\,zaklócaja ów intymny stosunek miedzy mówca a au-

dytorium. Cytowane twierdzenie jest dosc prowokacyjne,

lik McLuhan nie utrzymuje przeciez, ze samo radio wynioslo

1111kra do wladzy, albo ze byl to nieuchronny skutek

Ilddzialywania radia. Uchodzi to czesto uwagi krytyków

~kLlIhana (patrz np. McLuhan: Hot and Cool, pod redakcja

'karna, 1967). Jest rzecza oczywista, ze Hitler byl takze

wylworem innych czynników i wyborów dokonanych przez

1\Illzi,chociaz to wlasnie (zajmiemy sie tym bardziej szcze-

lilowo w rozdziale 8) masowe, jednoczesne audytorium

Nlworzone dzieki radiu wynioslo do wladzy, i to w otwartych

Npoleczenstwach, dwóch najpotezniejszych demokratycznych

pl zywódców naszego stulecia, Franklina Roosevelta i Win-

,Iona Churchilla.

Na miekki determinizm sklada sie wiec wzajemne od-

dz,ialywanie technologii informacji, która cos umozliwia,

IIIIIZludzi, którzy te mozliwosc urzeczywistniaja. Wybór,

dokonywany przez czlowieka, czyli zdolnosc do podjecia

IIIl,;jonalnej, przemyslanej de.cyzji i do planowania w od-

lIil,;sieniudo mediów to czynnik zawsze obecny przy naszych

I(Izwazaniach o wplywie mediów.

W kolejnych dwóch podrozdzialach zajmiemy sie pokrótce

Iym,jak sie przejawiala i jak sie moze przejawiac racjonalna

kontrola czlowieka nad mediami, a nastepnie niezamierzo-

lIymi konsekwencjami, w jakie mimo wszystko obfituje

dzialanie mediów.

Ludzkie kierowanie

Odwolanie sie do wolnej woli jako podstawowej zasady

nie upowaznia jednak do swobodnego galopu przez wszech-

swiat, w którym wszystko uchodzi. Z istnienia wolnej woli

wynikaja róznorakie konsekwencje. Na przyklad czesto

staram sie udowodnic podobnym sobie wielbicielom science

fiction (np. Levinson, 1994c), ze istnienia wolnej woli nie da

sie pogodzic z przenoszeniem sie w czasie w przyszlosc

(chyba ze zalozymy przy tym, iz kaskadowo pojawiaja sie

wciaz nowe alternatywne rzeczywistosci), bo gdyby podróz-

nik w czasie znajdujacy sie w pokoju, w którym siedze przy

komputerze i pisze, mógl przeniesc sie o piec minut do

przodu i spojrzal przez ramie na to, co napisalem, nie

móglbym napisac niczego innego niz to, co on przeczytal.

Wolna wola zaklada równiez odpowiedzialnosc. Sprawo-

wanie kontroli oznacza bowiem ponoszenie odpowiedzial-

nosci za to, jak ja sprawujemy. Jak wygladala do tej pory

nasza kontrola nad technologiami informacyjnymi w swiecie,

w którym dziala wolna wola, w którym wplyw mediów

powoduje rózne prawdopodobne rezultaty, które mozemy

wybierac i odrzucac, lagodzic i potegowac.

Nie jest zadna niespodzianka, o czym przekonamy sie

w nastepnym rozdziale, ze w sferze technologii informacyjnej

niewiele jest przykladów, kiedy zamiar czlowieka rozwija

sie w sposób niezaklócony od pierwotnej koncepcji, poprzez

wynalazek, do jego zastosowania. W dziedzinie wynalazczo-

sci liczne sa przyklady nie zamierzonych konsekwencji:

Edison z poczatku wyobrazal sobie, ze jego fonograf bedzie

glównie uzywany do rejestrowania rozmów telefonicznych.

Telefon z kolei wynalazl Bell, chcac opracowac aparat

sluchowy dla swojej zony.

Dziala tu jednak równie powszechnie posrednia zasada

I li cjonalnosci, której najlepszym przykladem jest to, co

nazywam mediami zaradczymi (remedia l media). Posluze

sil,:metafora·

Dawno, dawno temu, chcac wiedziec, co sie dzieje na

~cwnatrz scian chroniacych nas przed niepogoda i przed

ludzmi, porobilismy w nich otwory. Ale przy deszczowej

Zanim zajmiemy sie kwestia kontroli czlowieka nad

mediami, trzeba zastanowic sie najpierw nad szerszym

zagadnieniem, a mianowicie zdolnoscia czlowieka do kon-

trolowania wydarzen. Czy posiadamy wolna wole, czy tez

wszystko jest zdeterminowane (w "twardy" sposób) przez

nasz program genetyczny, wplywy srodowiska, wiszace nad

nami zrzadzenia losu lub cokolwiek innego?

Dla mnie najbardziej przekonujacy argument, który prze-

mawia przeciw takiemu ogólnemu determinizmowi i opowia-

da sie za mozliwoscia dzialania wolnej woli, brzmi nastepuja-

co: gdyby wszystko bylo istotnie az tak z góry przesadzone, to

niniejszy tekst, a takze moje, wasze i czyjekolwiek inne

rozwazania nad omawiana wlasnie kwestia, bylyby kompletna

blaga lub zludzeniem. Cala swoja istota wierze, iz z cala

pewnoscia moge decydowac o tym, co pisze, nie mówiac juz

o fakcie, ze za podejrzany uwazam kazdy wewnetrznie

sprzeczny argument (opowiadac sie za absolutnym determi-

nizmem, tj. brakiem wolnej woli, znaczy wystepowac przeciw,

skutecznosci samego argumentowania, bo skoro wynik jest

i tak przesadzony, nie ma sensu w ogóle dyskutowac),

pozwole wiec sobie odrzucic kazda doktryne absolutnego

determinizmu, czy to naukowa, czy religijna, czy jakakolwiek

inna· Równoczesnie gotów jestem przyznac, ze mój wybór ma

zarówno przeslanki emocjonalne, jak i rozumowe - poniewaz

moje twierdzenie, iz argument sie liczy, moze byc istotnie

zludzeniem wysnutym przez mój umysl - podobnie jak

przekonanie, ze swiat rzeczywiscie istnieje, a nie jest moim

snem i ze racjonalnosc jest lepsza od irracjonalnosci, sa

preracjonalne, czyli sa wyborami, których nie da sie w sposób

nieparadoksalny obronic przy pomocy samego rozumu (wie-

cej o tym, Levinson, 1988). Bedac przekonanym, iz krytyczna

racjonalnosc to najlepsza droga wiodaca do postepu, nie

jestem z takiego stanu rzeczy szczególnie zadowolony, ~le

jako krytyczny racjonalista musze to przyznac.

pogodzie woda lala sie przez te otwory do srodka. Wynalez-

lismy wiec okno. Dzieki tej technologii informacyjnej

moglismy wygladac na zewnatrz, a jednoczesnie bylismy

ochronieni przed deszczem i zimnem: okno bylo sciana czy

tez fragmentem sciany, która z informacyjnego punktu

widzenia pelnila role otworu, nie bedac otworem w sensie

doslownym. Na tym polegala jego wielka zaleta.

Ta cecha, jak zalety wszystkiego, co powstalo w toku

ewolucji wszystkich technologii, miala swoje slabe strony.

Okno umozliwilo wygodna obserwacje swiata znajdujacego

sie na zewnatrz, równoczesnie jednak pozwolilo zagladac

do wewnatrz. To dzieki oknu pojawil sie Tom Podgladacz.

Dalo nam lepsza ochrone przed niedogodnosciami klimatu,

ale nie przed ludzmi znajdujacymi sie na zewnatrz, po

drugiej stronie sciany, którym umozliwilo informacyjny

dostep do srodka naszych domów.

Wynika z tego miedzy innymi jedna wazna nauka, ta

mianowicie, ze w calej ewolucji technologicznej - prawde

mówiac w calej ewolucji - dziala zasada "cos za cos". Jako

istoty obdarzone wzrokiem i poslugujace sie abstrakcyjnym

jezykiem mozemy pasc ofiara zludzen optycznych i klamstw,

co nie grozi byle amebie. Tak wiec okno, podobnie jak

wzrok, który mialo wspomagac, oraz racjonalne myslenie,

dzieki któremu zaistnialo, jest pewnym kompromisowym

rozwiazaniem.

Dzieki racjonalnemu mysleniu mozemy z kompromiso-

wymi rozwiazaniami zrobic cos wiecej, niz tylko je zaakcep- '

towac. W odróznieniu od ameby i wszystkich innych zywych

organizmów, jestesmy w stanie je ocenic, a nastepnie

wynalezc i zastosowac nowe technologie, media zaradcze,

poprawiajace sytuacje, chocby i nieznacznie, na nasza

korzysc.

Tak wlasnie bylo z oknem. Zamiast godzic sie z prak-

tykami Toma Podgladacza czy powracac do otworów

w scianach, wynalezlismy rózne srodki zaradcze, dzieki

którym mozemy korzystac z zalet okna, eliminujac jego

informacyjne wady: wynalazkiem takim byly rolety, zaluzje,

wNzdkie rodzaje zaslon. Nie sa to, oczywiscie, srodki

IIklllne - okno przesloniete roleta mozna wybic, sciany

i lil.:ZCjnie sposób sforsowac - ale poprawiaja proporcje

IId i wad.

Dzialanie podobnych do zaslony srodków zaradczych

1I1ozemyobserwowac w rozmaitych systemach. Krytykowano

llil.:gdys telewizje za efemerycznosc, niemoznosc zaprog-

1IIIIIowaniai przejrzenia nadawanych przez nia tresci przed

11p,lt,daniem,czy tez ponownego przejrzenia w przyszlosci.

Ilyly to rzecz jasna powazne niedociagniecia, poniewaz na

podstawowym, strukturalnym poziomie telewizja mniej

podlegala kontroli odbiorcy niz ksiazka. Niektórzy z najbar-

d/,il.:j zagorzalych krytyków telewizji (np. Mander, 1978)

mvuzali, ze nalezaloby calkowicie wyrzec sie jej ogladania

111korzysc ksiazki. Na szczescie nikt nie poszedl za ta rada,

ktÓrej odpowiednikiem w naszym przykladzie z nieoslonie-

Iymi oknami bylby powrót do scian pozbawionych okien.

Wynalezlismy natomiast urzadzenia rejestrujace obraz,

d/,iyki którym telewizja zyskala mozliwa do przegladania

p'zeszlosc oraz mozliwa do zaprogramowania przyszlosc.

Mllgnetowid jest dla telewizji tym, czym zaslona dla okna.

Jak zobaczymy jeszcze w nastepnych rozdzialach (zwlasz-

l'/,II 10-13), komputer osobisty i wplyw, jaki wywarl na

proces pisania, mozna uznac za medium zaradcze, nad-

IlIbiajace niedoskonalosci pisania, nad którymi ubolewal

Sokrates. Tesknil on za "inteligentnym pisaniem", które

umialoby odpowiadac na postawione pytania, jak w trakcie

dialogu, nie zas zachowywac "ponure milczenie" (Platon,

275-276). Nie wszystkie, rzecz jasna, media zaradcze wyna-

leziono ze wzgledu na korekcyjna role, jaka moga odegrac

komputerów z pewnoscia nie wymyslono po to, by

II IIprawic niedociagniecia tekstu powierzanego papierowi.

Nie zamierzone konsekwencje sa wiec szeroko rozpowsze-

l'hnione, nawet wtedy, gdy umysl ludzki umyslnie pracuje

Ilud stworzeniem mediów zaradczych. Przyjrzymy sie teraz

ll.:mu procesowi, bedacemu podstawa teorii Darwina.

Levinson Miękkie ostrze - PRZEDMOWA.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: