Ciało Freuda.pdf

Ciało Freuda

J oanna Tokarska-Bakir

Jak każdy żydowski naukowiec z przełomu wieków Freud konfrontował się

z podwójnym nelsonem, założonym mu przez kulturę: był zarówno skłonnym do

chorób, histerycznym żydowskim pacjentem, jak i naukowcem, który go leczył

W roku 2005 ukazała się we Francji opasła „Czarna księga psychoanalizy”, z podtytułem „Żyć,

myśleć i czuć się lepiej bez Freuda”. W swojej rozrachunkowej intencji była ona zbieżna z „Czarną

księgą komunizmu”, o ile jednak tę ostatnią można porównać do osikowego kołka, aplikowanego

w zaawansowanym stadium rozkładu zwłok, pamflet na psychoanalizę wyraźnie dodał trupowi

animuszu.

Reakcją na „Księgę” była awantura, wściekłe recenzje przewalające się przez francuską prasę, a rok

później riposta w postaci „Anti-livre noir de la psychoanalyse”, zbiorowego protestu środowiska

psychoanalityków, po którym nastąpiły dalsze polemiki i repliki. Ukazujące się właśnie w Polsce

dzieło Onfreya „Zmierzch bożyszcza” sytuuje się w późnej fazie awantury. Jest to dzieło tak

marudne, że gdyby nie ważne powody, które niebawem wyłuszczę, w ogóle nie należałoby go

wspominać. Sądząc z podobieństwa „Zmierzchu bożyszcza” do „Zająca z

Patagonii” Claude’a

Lanzmanna , bezkrytyczna męska logorea musi utrafiać w jakieś francuskie deficyty; pod tym

względem polski czytelnik wydaje się mniejszym narcyzem.

W cieniu psychroforu

Michel Onfray „Zmierzch bożyszcza”

. Przeł. Zofia

Styszyńska, Czarna Owca, Warszawa, 472 strony,

w księgarniach od 19 października 2012 Onfray, niegdyś wyznawca i pacjent, obecnie zaś egzekutor

psychoanalizy zapowiada, że wcale nie zamierza „zniszczyć Freuda, wymazać go z pamięci czy też

unieważnić, osądzić, upokorzyć albo ośmieszyć”. Chce po prostu pokazać, że jego system od

początku był li tylko „autobiograficzną przygodą egzystencjalną”. W tym celu obiera perspektywę

nietzscheańską – „poza dobrem i złem”. Niestety z dalszej narracji wyłania się Freud jednoznacznie

zły: nikotynista, kokainista, „sprzedawca kokainy“, człowiek „owładnięty obsesją popularności”,

„obsesyjnie pragnący sukcesu, pieniędzy i sławy”, cynik odczuwający „pogardę dla ludu”, dbający

wyłącznie o „długotrwały dopływ gotówki”. Także pod względem intelektualnym jego koncepcje

pozostawiają wiele do życzenia. Psychoanaliza jest w zasadzie schopenhaueryzmem i „osobliwą

odroślą nietzscheanizmu”. Można ją porównać do drzwi zamkniętych na sześć spustów: „jest to

system skierowany do wewnątrz, niezdolny podjąć jakiejkolwiek dyskusji, przyjąć krytyk,

komentarza”.

Sam Freud, pesymista i obskurant, „nie jest godnym spadkobiercą osiemnastowiecznych

filozofów”, bowiem jego „czarodziejski świat (...) odwraca się plecami do świata, którym rządzi

rozum Woltera”. Wątek francuski powraca w książce jeszcze wielokrotnie. Szczególną wartość ma

dla Onfraya opinia André Bretona, znanego racjonalisty, który zaświadcza, że Freud „to stary

zrzęda, który nie lubi Francji”.

„Freudowską epistemologię można zasadnie zawrzeć w jednym słowie – zuchwalstwo”, a gdyby

użyć dwóch – „niewiarygodny tupet”. Teorie Freuda nie pochodzą z lektur, dociekań, rozmyślań,

konfrontacji z hipotezami innych, obserwacji klinicznych, cierpliwego zapytywania, tylko

z niepopartego niczym „objawienia”. Własny przypadek wzięto tu za prawo ogólne.

Psychoanaliza nie leczy, tylko szkodzi. Bogu ducha winnego wiedeńskiego lekkoducha, witalnego

i cieszącego się, by użyć sformułowania Nietzschego, „wielkim zdrowiem”, Freud pozbawił

pewności siebie i zapędził na kozetkę. Tymczasem on sam był chory i perwersyjny. Otwarcie

pożądał matki, nienawidził ojca. Na mosznie miał czyraka wielkości jajka! Był znerwicowany,

przepracowany, cierpiał na depresje i miał wyjątkowo nieudane życie seksualne.

„Wydolność seksualna Freuda nie wydaje mi się imponująca” – orzeka Onfray – „niewykluczone,

że w jego życiu znaczną rolę odgrywał onanizm”. „Freud lubi seksualność, ale bez ciała”. Na

dowód opowiada jak psychoanalityk traktował masturbujących się pacjentów. Zatrważający opis

psychroforu, sondy z zimną wodą, wprowadzanej do cewki moczowej onanisty pojawia się po raz

pierwszy na stronie 175. Obraz ów musiał wywołać u autora przymus powtarzania, skoro powraca

cztery strony dalej: woda jest teraz „lodowata”, a terapia „inwazyjna”. W sumie widmo sondy

w cewce występuje w książce Onfraya aż dziesięciokrotnie.

Freudowski jezuityzm

O ile prawdą jest, że Freud zseksualizował niemowlęta, wszystkim ojcom przypisywał

molestowanie, nie mógł pojąć, dlaczego małoletnia Dora-Ida Bauer nie odczuwała pożądania, gdy

napierał na nią penis pana Zelenki, uznawał kobiety za nieudanych mężczyzn, rozpowszechnił

przekonanie o wyższości orgazmu pochwowego nad łechtaczkowym, palił cygara, przez co

prawdopodobnie zapadł na raka podniebienia, a także że przez dekadę zażywał kokainę (w owym

czasie powszechnie stosowany tonik wzmacniający), inne zarzuty Onfraya pod jego adresem

podpadają pod paragraf 22. Tak jest gdy twórcę psychoanalizy oskarża się o homofobię

i „zatrważający mieszczański konformizm”, podczas gdy już w roku 1897 Freud podpisał petycję

niemieckiego seksuologa Magnusa Hirschfelda wzywającą do depenalizacji homoseksualizmu

i stwierdził, że „nie jest [on] w żadnym razie czymś nienormalnym”. Zdziwienie budzi też zarzut,

że nie oglądając się na zdrowie żony, kazał jej urodzić sześcioro dzieci, następnie zaś, że

poszukując środka antykoncepcyjnego „zmusił ją do abstynencji”. Podobna logika przyświeca

ciężkim gatunkowo oskarżeniom o molestowanie własnych dzieci. Rozpoczynamy od stwierdzenia:

„utrzymywał osobliwe, kazirodcze stosunki ze swoimi córkami”, jednak już w komentarzu do listu,

w którym Freud pisze z uczuciem o jednej z córek, znajdujemy zastrzeżenie, że to nic pewnego. Nie

przeszkadza to jednak autorowi „wyobrażać sobie, że ojciec przesadnie czuły dla córki to ojciec,

który z nią sypia”, ani, co tym bardziej sprzeczne, użalać się nad inną córką, Anną, „która umarła,

jak mówią, nie odbywszy ani jednego stosunku z mężczyzną”.

Dużo

miejsca w książce zajmują wywody na temat nienaukowego charakteru psychoanalizy, oparte na

anachronicznym rzutowaniu w przeszłość Popperowskiej koncepcji nauki, do której Freud nie mógł

aspirować. Dyskusję o statusie tez psychoanalizy pominę, bo znacznie lepiej omawia ją Paweł

Dybel w książce „Okruchy psychoanalizy” (2009). Wyjątek zrobię tylko dla koncepcji hordy

pierwotnej, która u niektórych nadal budzi emocje. Freudowską koncepcję hordy, której przywódcę

jego synowie zabijają i zjadają, aby następnie ustanowić jego totemistyczny kult, początkowo

uważano za psychoanalityczną wersję poglądów Darwina na ewolucję ludzkości, ponieważ jednak

w świetle badań antropologicznych trudno było ją zweryfikować, porzucono ją. Z czasem jednak

nawet wśród antropologów opinie te uległy zmianie. Na przykład etnolog amerykański Alfred L.

Kroeber, autor wczesnej krytycznej recenzji z „Totemu i tabu”, po kilku dekadach uznał, że

opowieści tej nie powinno się rozpatrywać wyłącznie ze względu na jej wiarygodność historyczną.

Można ją bowiem również „traktować jako rodzaj genetycznego, ponadczasowego wyjaśnienia

psychologicznego, które tkwi u podstaw szeregu powracających zjawisk historycznych czy też leży

u podłoża instytucji takich jak totem i tabu” [cytuję za Pawłem Dyblem].

Hannibal

Onfray pisze, że krytycy Freuda z reguły spotykają się z zarzutem antysemityzmu i spodziewa się

podzielić ich los. Zdanie to powtórzone po wielokroć ma zapewnić mu nietykalność. Z dobrym

skutkiem: pomijając jedną czy drugą złośliwości (spalenie listów przez Freuda nazwane

„miniaturowym holokaustem”), argumentacja Onfraya jest poprawna, wręcz przeczulona

politycznie. Jak więc wytłumaczyć ambiwalencję, która towarzyszy lekturze jego wywodów

o żydowskości twórcy psychoanalizy?

Historia rozpoczyna się od charakterystycznego szczegółu z dzieciństwa Freuda. Gdy miał 10 lat,

usłyszał od ojca historię, która głęboko nim wstrząsnęła. W młodości Jakub Freud szedł ulicą

Priboru (rodzinne miasto Freuda w Czechach), odświętnie ubrany, w nowej futrzanej czapce na

głowie. Idący z naprzeciwko chrześcijanin z okrzykiem „Żydzie, won z chodnika!” strącił mu tę

czapkę do rynsztoka. Gdy syn dopytywał się o reakcję na obrazę, usłyszał, że ojciec po prostu

podniósł czapkę i poszedł dalej. Autor „Objaśniania marzeń sennych” skomentował to następująco:

„Wydawało mi się, że jak na dużego silnego człowieka, który prowadził za rękę mnie, małego

chłopca, nie było to posunięcie szczególnie bohaterskie”. (Sander Gilman wyjaśnia, że w swojej

Sigmund Freud

, 1921 / fot. Max Halberstadt

ocenie Freud nie zauważył, że aktem oporu był już sam fakt, że Jakub Freud pozostał na chodniku –

rzecz miała miejsce w okresie wiedeńskich rozruchów hep hep , którym to okrzykiem antysemici

spychali Żydów do rynsztoka; ten sam obyczaj w czasie II wojny światowej Niemcy wprowadzili

w polskich gettach.) Tak czy owak, zdarzenie głęboko wpłynęło na małego Zygmunta. Nie mogąc

się zidentyfikować z ojcem, w jego oczach potulnym wobec antysemitów, na swojego bohatera

wybrał Hannibala, przywódcę powstania niewolników, któremu udało się upokorzyć Rzym.

Jak Onfrey komentuje ten epizod? O Jakubie Freudzie pisze zawsze tak samo: „człowiek, który

swojego czasu stchórzył wobec antysemickiej bandy”; „który okazał się przeciwieństwem bohatera

w dniu niepomszczonej antysemickiej obrazy”, „poniżony przez antysemitów, zginający przed nimi

kark”. Z jednej strony przejmuje więc uczucia syna, z drugiej strony prawi mu morały: „O zmarłych

nie mówi się źle... Tymczasem Freud to robi – w każdym razie jeśli chodzi o ojca”.

Ten wywód przygotowuje jednak grunt do zarzutów cięższego kalibru. Freud zostanie oskarżony

o „jawną sympatię” dla austrofaszystowskiego kanclerza Dollfusa, o wpisanie dedykacji do książki

Benito Mussoliniego, o milczenie wobec Hitlera, innymi słowy – o zdradę ojca i Żydów. Krytyka

dotyczy głównie dwóch jego tekstów: przedmowy do „Totem i tabu” z roku 1930, a także

„Człowieka imieniem Mojżesz a religia monoteistyczna”.

W pierwszym Freud wyzna, że nie zna hebrajskiego, a religia ojców jest mu właściwie obca (nie

pozwalał Marcie zapalać świec w piątkowy wieczór, nie obrzezał synów), i że nie pokłada żadnej

nadziei w syjonizmie. Wywód kontynuuje w trzeciej osobie: „gdyby go ktoś spytał: czy jest w tobie

coś z Żyda (...), odpowiedziałby: pozostało jeszcze wiele rzeczy, prawdopodobnie to, co

najważniejsze. Jednak jego istoty nie potrafiłby obecnie ująć w ścisłych słowach. Zapewne

nadejdzie taki dzień, kiedy będzie to dla naukowej inteligencji osiągalne”. Komentarz Onfraya:

„Jaka nauka miałaby dostarczyć dowodu na jego żydowską tożsamość? Nauka biologiczna – taka

jak genetyka? Gen żydowski? Nie śmiem wierzyć, że Freud podpisałby się pod takim pomysłem...

A może jakaś nauka, na sposób freudowski podająca dowody (...) na istnienie typowo żydowskiej

hordy pierwotnej?”. Po czym formułuje własną hipotezę: może Freudowi chodziło o to, że

psychoanaliza odnosi się wyłącznie do żydowskich stosunków rodzinnych? „Żydowskość zajmuje

w niej centralne miejsce, co widać w architekturze dyscypliny...”.

W swojej interpretacji żydowskiej tożsamości Freuda i jego dyscypliny Onfray nie jest oryginalny.

W zasadzie basuje C.G. Jungowi, który po głośnym zerwaniu z Freudem (na tle potępianego przez

tego ostatniego romansu żonatego Junga z pacjentką, Sabiną Spielrein), określił psychoanalizę

mianem „żydowskiej nauki”. W roku 1927 napisał o niej: „byłoby niewybaczalnym błędem

przypisywać konkluzjom żydowskiej psychologii jakąkolwiek uniwersalną wartość”. To zdanie

powtórzył znowu w roku 1934, dodając, że „żydowskie kategorie” nie mają zastosowania do

„germańskich i słowiańskich chrześcijan”, zaś Freud i jego niemieccy zwolennicy po prostu nie

rozumieją „germańskiej duszy”. Fragment kończy się pytaniem: „Czyż zdumiewający fenomen

narodowego socjalizmu, w który wpatrzone są oczy całego świata, czegoś ich w końcu nauczy?”.

Być Żydem w Paryżu i Wiedniu

„W istocie psychoanaliza stanowi egzegezę ciała Freuda” – rzuca w końcu Onfray, i jest to pierwsze

prawdziwie bystre zdanie w tej książce. Autor nie wie niestety, że powtarza tę tezę po

amerykańskim historyku psychonalizy, Sanderze L. Gilmanie, autorze „The Jew’s Body” (1991)

i „Freud, Race and Gender” (1993). Skoro szukamy odpowiedzi na pytanie, jak rozumieć

powikłaną Freudowską tożsamość, niech zła książka Onfraya będzie okazją do zaprezentowania

dobrej. Gilman, z wykształcenia germanista, przekopał się przez niedostępne źródła popularne,

z których rzadko korzystają historycy nauki: czytał groszowe powieści pornograficzne, studiował

dzieła księży i pastorów, porównywał karty chorób i wypisy szpitalne, słowem przegryzł się przez

osad Zeigeistu , który nigdy nie zainteresował Onfraya. W odróżnieniu od konkluzji tego ostatniego

prace Gilmana, skądinąd nieoszczędzające psychoanalizy, stanowią zarazem jej pomnik. Dzieło

Freuda rozumie się tu nie tylko jako cel, zmieniający się historycznie sposób czytania takich czy

innych tekstów, ale jako drogę, pewien typ wrażliwości, bez której nie istnieje intelektualna

tożsamość Europy.

Być Żydem w Paryżu i Wiedniu w okresie od 1870 do 1930 roku oznaczało być głęboko

naznaczonym innością – tak rozpoczyna się wypowiedź Gilmana na temat psychoanalizy jako

„ciała Freuda”. W żadnej dziedzinie nie było to tak widoczne, jak w medycynie, przy czym wcale

nie chodzi o antysemityzm instytucji naukowych (choć takowy oczywiście istniał), tylko o

antysemityzm ideologiczny prezentowany jako fundament medycyny. W wieku XIX teologiczne

modele wyjaśniające różnicę pomiędzy Żydami a chrześcijanami uległy zeświecczeniu, zostały

sprowadzone do kategorii biologii rasy. „Wrodzona żydowska perfidia”, „kamienne serce Żydów”,

wyrażające się w nieustannym zdradzaniu chrześcijan, staje się biologicznie zdeterminowaną cechą

Żydów, która usposabia ich do odegrania bezdusznej roli w powstaniu kapitalizmu lub komunizmu

– do wyboru. Wcześniej Żydów stylizowano na wiecznych wędrowców, skazanych na wygnanie,

ponieważ z powodu „duchowej ślepoty” wyrzekli się Chrystusa. Ten obraz ciągle trwa w postaci

„żydowskiego kosmopolityzmu”, częstego argumentu w sporach politycznych epoki. Jednak

w przekładzie na XIX-wieczne kategorie rasowe destrukcyjna rola Żydów (mordowanie dzieci na

macę, zatruwanie studni), staje się biologicznym udziałem Żydów w przenoszeniu chorób, najpierw

trądu, następnie syfilisu (w wieku XV nazywanym „dżumą marranów”), a także w ich skłonności

do obłędu.

Rozprawiano o „histerii i neurastenii, które wśród Żydów występują znacznie częściej niż u innych

ras”. Podobne poglądy głosił Jean Martin Charcot, mistrz Zygmunta Freuda, a za nim powtórzyła je

następnie cała medyczna Europa, to i owo jeszcze dodając. Na przykład seksuolog Richard Kraft-

Ebing wspomniał o seksualnych implikacjach histerii Żydów: „Nadmierna skłonność do religii (...)

pod pozorem entuzjazmu konfesyjnego nierzadko skrywa nienormalnie wzmożoną seksualność

i podniecenie seksualne, które prowadzi do seksualnych błędów, które mają znaczenie etiologiczne”

(gdy mowa o „błędach o znaczeniu etiologicznym” chodzi oczywiście o choroby spowodowane

kazirodztwem). Rasistowskie teorie etnopsychologii głosili także żydowscy lekarze tacy jak Moritz

Lazarus czy jego bratanek Heymann Steinthal, Artur Ruppin, twórca tzw. socjologii żydowskiej,

podzielali je syjoniści, tacy jak Martin Englaender, czy słynny autor studiów o degeneracji wśród

kryminalistów i prostytutek, Cesare Lombroso. „Muskularny Żyd” syjonizmu był odpowiedzią na

ten obraz żydowskiej nędzy i rozpaczy.

Uwewnętrznienie

Był on potrzebny tym bardziej, że, jak podsumował Ludwig Lewinsohn, „akceptując opinie, jakie

wygłaszali ich wrogowie, Żydzi zaczęli nienawidzić sami siebie”. To Niemcy i Austriacy byli

chorzy, ale dolegliwości odczuwali Żydzi. W roku 1930 Theodor Lessing nazwał to zjawisko der

jüdische Selbhass , żydowską samonienawiścią. Najlepszą jej egzemplifikacją był Otto Weininger,

autor dzieła „Płeć i charakter” (1903), które głęboko wpłynęło na poglądy współczesnych, w tym

także twórcy psychoanalizy. Intensywna samonienawiść Weiningera, ochrzczonego Żyda

i utajonego homoseksualisty, doprowadziła go wkrótce do samobójstwa, które tym bardziej

spopularyzowało jego poglądy. Nie były nadmiernie oryginalne. Jedynym novum „Płci

i charakteru” było rozciągnięcie Schopenhauerowskiej mizoginii na Żydów, i tak już

sfeminizowanych poprzez powszechne w wieku XIX skojarzenie obrzezania z kastracją. W ujęciu

Weiningera i Żydzi, i kobiety są do siebie podobni: niepełni a poszukujący, w związku z czym

cechuje ich wybujała seksualność, choć już ich płodność akurat nie dorównuje płodności

„aryjskiej”. Także w dziedzinie intelektualnej są mało produktywni, powierzchowni i niezdolni do

prawdziwego geniuszu. Ich talent to co najwyżej „wybujały egotyzm”. Kobietom i Żydom brak też

prawdziwego poczucia humoru. Żydzi mają wprawdzie swoje witze (żarty), ale z reguły chodzi

w nich albo o seks, albo o szyderstwo. Językiem kobiet jest kłamstwo, językiem Żydów –

okaleczony język gospodarza, zwany żydłaczeniem ( Mauscheln ). Żyd i kobieta to meteory

pozbawione własnego centrum, co skutkuje ich nieustannym wątpieniem w prawdę

i pasożytowaniem na tych, od których zależą. Po rozstaniu z Freudem wyraziście sformułował to

C.G. Jung: „Żyd ma w sobie coś z nomada, który nigdy nie stworzył i nie stworzy własnej formy

kulturowej (...), ponieważ wszystkie jego instynkty i talenty wymagają bardziej lub mniej

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: