Przeglad WLOP - F-3 Tornado[Lotnictwo].pdf - Przegląd WLiOP - damiano031

Mgr inŇ. Jerzy Grzegorzewski

Instytut Lotnictwa

Samoloty Tornado o zmiennej geometrii skrzydeþ

W artykule zamieszczonym w numerze 4/2006 áPrzeglĢdu Siþ PowietrznychÑ zostaþy omwione

samoloty myĻliwskie i myĻliwsko-bombowe o zmiennej geometrii skrzydeþ produkcji radzieckiej.

Niniejsza publikacja poĻwiħcona jest zachodnioeuropejskim samolotom tego typu ( Tornado IDS ,

Tornado ADV i Tornado ECR ).

Tornado IDS

jeszcze ponad 30 firm z rŇnych krajw. Dwu-

miejscowy, dwusilnikowy samolot otrzymaþ

nazwħ Panavia Tornado .

W 1973 roku firma Turbo Union rozpoczħ-

þa prby w locie dwuprzepþywowych silnikw

turbinowych RB 199-34R-01 z dopalaniem.

Jako latajĢcĢ hamowniħ uŇyto brytyjskiego

bombowca Vulcan . Badane silniki montowa-

no pod kadþubem samolotu. Jeszcze tego sa-

mego roku, 15 marca, ukazaþ siħ dokument,

w ktrym przedstawiono 10 prototypw i 6

przedseryjnych samolotw Tornado do celw

badawczych.

14 lipca 1974 roku szefowie pilotw do-

Ļwiadczalnych brytyjskiej firmy BAC (Paul

Millett) i niemieckiej MBB (Nils Meisfer) do-

konali oblotu w Manching (RFN) pierwszego

prototypu samolotu P.01 . W czwartym locie

osiĢgniħto prħdkoĻę Ma wynoszĢcĢ 1,15 w lo-

cie poziomym. Podczas prac badawczo-rozwo-

jowych i prb w locie, ktre trwaþy 4 lata, utra-

cono tylko jeden prototyp Î brytyjski w czerw-

cu 1979 roku. Pierwsze seryjne Tornado wy-

startowaþy w NRF i w Wielkiej Brytanii w po-

þowie 1979 roku, a wþoski Î w 1981 roku.

Udziaþy finansowe poszczeglnych firm

w produkcji samolotu wynoszĢ obecnie: Bri-

tish Aerospace (d. BAC) Î 42,5%, Daimler-

Chrysler (d. MBB) Î 42,5% oraz Alenia

(d. Aeritalia) Î 15%. PodstawowĢ wersjĢ sa-

molotu jest Tornado IDS (Interdictor Strike Î

uderzeniowy, szturmowy). ZþoŇyþo na niego

zamwienie niemieckie lotnictwo i marynar-

ka wojenna (324 maszyny), lotnictwo brytyj-

skie (RAF) Î 229 maszyn Tornado GR Mk1

(w tym 49 szkolno-treningowych Tornado GR

Mk1T ) oraz wþoskie lotnictwo Î AMI (Avia-

W styczniu 1968 roku dowdcy wojsk lot-

niczych RFN, Wþoch, Belgii i Holandii powo-

þali grupħ roboczĢ ekspertw, ktra miaþa opra-

cowaę wymagania taktyczno-techniczne per-

spektywicznego wielozadaniowego samolotu

uderzeniowego oraz zasady wspþpracy. W lip-

cu do grupy doþĢczyli brytyjscy eksperci. Byli

to specjaliĻci wspþpracujĢcy wczeĻniej z kon-

struktorami francuskimi przy opracowywaniu

samolotu myĻliwsko-bombowego Jaguar .

Pod koniec 1968 roku zostaþy opracowane

wymagania taktyczno-techniczne w stosunku

do wielozadaniowego samolotu bojowego

MRCA (Multi-Role Combat Aircraft) przezna-

czonego do eksploatacji w rŇnych warunkach

atmosferycznych. W nastħpnym roku podjħto

decyzjħ o realizacji jednego z 6 projektw sa-

molotu myĻliwsko-bombowego o zmiennej

geometrii skrzydeþ i ustalono podziaþ koope-

racyjny.

W celu opracowania nowego samolotu 26

marca 1969 roku powoþano w Monachium fir-

mħ Panavia Aircraft GmbH, ktra koordyno-

waþa prace prowadzone w kilku paıstwach.

W skþad kierownictwa firmy weszþo 5 przed-

stawicieli niemieckich, 4 brytyjskich i 2 wþo-

skich. Firma British Aircraft Corporation

(BAC) miaþa opracowaę przedniĢ sekcjħ ka-

dþuba i usterzenie, niemiecka firma Messer-

schmitt-Blkov-Blohm (MBB) ĻrodkowĢ

czħĻę kadþuba, wþoska Aeritalia Î skrzydþa,

natomiast miħdzynarodowa firma Turbo

Union Î w jej skþad wchodziþy trzy firmy:

Rolls Royce (40% udziaþw), MTU (40%),

i Fiat (20%) Î silniki. W pracach wziħþo udziaþ

PrzeglĢd Siþ Powietrznych

zione Militare Italiana) Î 100 w tym 12 szkol-

no-bojowych. Zamwienie na 96 samolotw

Tornado IDS GR Mk1 zþoŇyþa, i juŇ je otrzy-

maþa, Arabia Saudyjska.

W celu przeprowadzenia programu badaı

pierwszego zachodnioeuropejskiego samolo-

tu o zmiennej geometrii skrzydeþ zbudowano

kilkanaĻcie samolotw Tornado ( P. 0 1 - P. 16 )

Î 6 prototypw i 9 maszyn przedseryjnych,

po 6 maszyn w Niemczech i Wielkiej Bryta-

nii, 3 samoloty we Wþoszech i jeden samolot

do prb statycznych ( P. 1 0 ) w Wielkiej Bryta-

nii. Przeznaczono je do badaı wþasnoĻci pi-

lotaŇowych, prb aerodynamicznych i integra-

cji uzbrojenia, badaı zespoþu napħdowego, au-

topilota oraz wyposaŇenia pilotaŇowo-nawi-

gacyjnego i radioelektronicznego, a takŇe do

prac badawczo-rozwojowych.

Samolot Tornado IDS jest metalowym (75%

stanowiĢ stopy lekkie) dwumiejscowym, dwu-

silnikowym grzbietopþatem o zmiennej geo-

metrii skrzydeþ, przeznaczonym do niszcze-

nia staþych i ruchomych celw naziemnych

i morskich.

Skrzydþo jest dwuczħĻciowe, caþkowicie

metalowe, konstrukcji dwudŅwigarowej, pþ-

skorupowej, o wzniosie ujemnym 3 . Wyko-

nano je zgodnie z zasadĢ áfail safeÑ (bezpiecz-

nego niszczenia). Ciħciwa skrzydþa przy ka-

dþubie wynosi 2,7 m, na koıcu Î 1,28 m. Po-

szycie jest integralne, frezowane wraz z Ňebra-

mi i podþuŇnicami. W kesonach zewnħtrznych

czħĻci skrzydþa mieszczĢ siħ integralne zbior-

niki paliwa. Skrzydþo wyposaŇone jest w slo-

ty na krawħdzi natarcia ruchomej czħĻci, na

caþej rozpiħtoĻci krawħdzi spþywu znajdujĢ siħ

klapy dwuszczelinowe Fowlera, a przed nimi

4-segmentowe interceptory (spojlery). KĢt

skosu skrzydeþ zmienia siħ od 25 do 67 . Od

doþu w skrzydþach wmontowane sĢ wħzþy ob-

rotu wysiħgnikw podwieszania uzbrojenia,

zmieniajĢcych poþoŇenie w miarħ zmiany kĢta

ich skosu.

Kadþub konstrukcji pþskorupowej, wyko-

nany rwnieŇ zgodnie z zasadĢ áfail safeÑ, jest

caþkowicie metalowy i dzieli siħ na trzy pod-

stawowe przedziaþy. W przednim przedziale,

w jego stoŇkowej czħĻci, umieszczono stacjħ

radiolokacyjnĢ, a dalej dwuosobowĢ ciĻnie-

niowĢ i klimatyzowanĢ kabinħ zaþogi w ukþa-

dzie tandemowym. Kabina zostaþa wyposaŇo-

na w fotele wyrzucane MB Mk 10A typu ázero

Î zeroÑ i przykryta wsplnĢ osþonĢ unoszonĢ

hydraulicznie do gry do tyþu. Dalej znajdujĢ

siħ zestawy awioniki, a od doþu kadþuba wnħ-

ka podwozia przedniego oraz komory staþe-

Samoloty Tornado IDS . Od doþu: brytyjski, niemiecki i wþoski. Fot. Tornado Report

Maj 2006

go uzbrojenia z dziaþkami i skrzynkami amu-

nicyjnymi. Z prawej strony przed kabinĢ znaj-

duje siħ chowana koıcwka instalacji do uzu-

peþniania paliwa w locie. W Ļrodkowej czħĻci

kadþuba mieszczĢ siħ zbiorniki paliwa, kana-

þy doprowadzajĢce powietrze do silnikw oraz

wnħki podwozia gþwnego. Z zewnĢtrz przy-

mocowane sĢ do Ļrodkowej czħĻci prostokĢt-

ne naddŅwiħkowe regulowane wloty powie-

trza wyposaŇone w klapy upustowe i przeciw-

pompaŇowe. Od spodu tej czħĻci znajdujĢ siħ

wnħki, w ktrych zawiesza siħ kierowane po-

ciski rakietowe. W tylnym przedziale kadþu-

ba mieszczĢ siħ komory silnikw, a na ze-

wnĢtrz kadþuba przymocowano usterzenie. Po

obu stronach kadþuba znajdujĢ siħ wychylane

pþyty hamulcw aerodynamicznych.

Usterzenie poziome Î pþytowe o powierzch-

ni 9 m 2 Î wychylane jest synchronicznie ze

spojlerami, a gdy kĢt skosu skrzydeþ jest duŇy

Î rŇnicowo, speþniajĢc rolħ lotek. Pþyty uste-

rzenia majĢ konstrukcjħ trjdŅwigarowĢ,

a czħĻci spþywowe z wypeþniaczem komrko-

wym sĢ klejone. Statecznik pionowy jest dwu-

dŅwigarowy, w jego wnħtrzu mieĻci siħ inte-

gralny zbiornik paliwa. W grnej czħĻci sta-

tecznika znajdujĢ siħ anteny urzĢdzeı awio-

nicznych, a w nasadzie usytuowany jest wlot

powietrza chþodzĢcego komory silnikw

i agregaty. Ster kierunku ma konstrukcjħ prze-

kþadkowĢ, klejonĢ z wypeþniaczem.

Podwozie trjpodporowe jest wciĢgane

hydraulicznie do wnħk w kadþubie. Podwozie

przednie, sterowane hydraulicznie, ma po-

dwjne koþa. Podwozie gþwne ma koþa poje-

dyncze wyposaŇone w bezdħtkowe opony ni-

skociĻnieniowe i hamulce tarczowe z automa-

tami przeciwpoĻlizgowymi. Wszystkie gole-

nie majĢ olejowo-gazowĢ amortyzacjħ. Awa-

ryjne wypuszczanie podwozia odbywa siħ za

pomocĢ sprħŇonego azotu.

Ukþad sterowania Î elektrohydrauliczny

FBW (Fly-By-Wire) z potrjnĢ rezerwacjĢ,

z podsystemami polepszenia statecznoĻci i ste-

rownoĻci. Sterowanie przechyleniem przy du-

Ňych kĢtach skosu skrzydeþ uzyskuje siħ przez

rŇnicowe wychylenie poþwek stabilizatora.

Podczas lotu z maþymi kĢtami skosu wyko-

rzystywane sĢ interceptory (spojlery), ktre

uŇywane sĢ rwnieŇ do zmniejszenia siþy no-

Ļnej podczas lĢdowania. Ukþad sterowania

FSC (Flight Control System) jest zarzĢdzany

za pomocĢ komputera danych aerodynamicz-

nych i poþĢczony z systemem sztucznej sta-

tecznoĻci, systemem zapobiegania wpadaniu

w korkociĢg i ograniczenia kĢtw natarcia oraz

z pilotem automatycznym i systemem wskaŅ-

nika kierunku lotu.

WyposaŇenie radioelektroniczne . Samo-

lot wyposaŇony jest w wielofunkcyjnĢ stacjħ

radiolokacyjnĢ z automatycznym urzĢdze-

niem TFR (Terrain Following Radar) do

omijania przeszkd terenowych, umoŇliwia-

jĢcym lot na wysokoĻci 61 m, i urzĢdzeniem

GMR (Ground Mapping Radar) do mapowa-

nia terenu, nad ktrym przelatuje samolot.

W wyposaŇeniu samolotu sĢ ponadto: trzy-

kanaþowy cyfrowy system nawigacji bez-

wþadnoĻciowej Ferranti , system nawigacji

taktycznej TACAN, dopplerowska stacja ra-

diolokacyjna Decca , centralny komputer, ra-

diowysokoĻciomierz, ILS, IFF (áswj-

-obcyÑ), urzĢdzenie ostrzegajĢce o opromie-

niowaniu przez obce stacje radiolokacyjne

z dowolnego kierunku, system zakþcania ra-

dioelektronicznego, radiostacje UHF i VHF,

system wizualizacji ze wskaŅnikiem przezier-

nym (HUD) i dwoma wielofunkcyjnymi

wskaŅnikami HDD (Head Î Down Display).

Pod skrzydþami, w zaleŇnoĻci od podwieszo-

nego uzbrojenia, mogĢ byę przenoszone do-

datkowe urzĢdzenia, m.in. FLIR (do obser-

wacji przedniej pþsfery w podczerwieni), la-

serowy znacznik celu, dalmierz laserowy.

WyposaŇenie pokþadowe umoŇliwia automa-

tyczne omijanie przeszkd terenowych na

wysokoĻci 61 m.

Ukþad hydrauliczny Î dwuobwodowy o ci-

Ļnieniu 27,5 MPa. Przeznaczony jest m.in. do

przestawiania skrzydeþ, wychylania usterze-

nia poziomego, klap, slotw, steru kierunku,

hamulcw aerodynamicznych, do sterowania

pþytami regulowanych wlotw powietrza,

spojlerami. Pompa awaryjna napħdzana jest

wiatrakiem wysuwanym z kadþuba w strumieı

powietrza.

PrzeglĢd Siþ Powietrznych

Ukþad elektryczny dostarcza prĢd staþy

o napiħciu 28 V oraz przemienny o napiħciu

115 - 200 V i czħstotliwoĻci 400 Hz. Ź rdþem

prĢdu sĢ bateria niklowo-kadmowa, dwa al-

ternatory napħdzane przez silniki i przetwor-

nice statyczne. W awaryjnych sytuacjach al-

ternatory mogĢ byę napħdzane przez pomoc-

niczy silnik turbinowy (APU).

Samolot wyposaŇony jest takŇe w ukþad

klimatyzacji, instalacjħ tlenowĢ, azotowĢ (do

wypeþniania niepalnym gazem przestrzeni

w zbiornikach paliwa) oraz przeciwpoŇarowĢ.

Zespþ napħdowy samolotu stanowiĢ dwa

dwuprzepþywowe silniki turbinowe o stop-

niu dwuprzepþywowoĻci 1:1 i moduþowej bu-

dowie Royce /MTU RB. 199 34R Mk 101 ,

o ciĢgu startowym pierwotnie 2 ċ 4000 daN,

a z dopalaniem 2 ċ 7120 daN, natomiast od 761

silnika (maj 1983) o ciĢgu startowym 2 ċ 4050

daN, a z dopalaniem 2 ċ 7150 daN. Zostaþy

oznaczone Mk 103 .

Trjwaþowy silnik RB. 199 skþada siħ z trzy-

stopniowego wentylatora, trzystopniowej sprħ-

Ňarki Ļredniego ciĻnienia i szeĻciostopniowej

sprħŇarki wysokiego ciĻnienia (þĢczny sprħŇ

23:1), pierĻcieniowej komory spalania, jedno-

stopniowych turbin wysokiego i Ļredniego ci-

Ļnienia, trjstopniowej turbiny niskiego ciĻnie-

nia, dopalacza, dyszy o regulowanym prze-

kroju i odwracacza ciĢgu. Silniki uruchamia-

ne sĢ elektrycznie.

Do napħdu samolotw Tornado IDS i To r -

nado ADV wyprodukowano ponad 2400 sil-

nikw. Produkcjħ silnikw zakoıczono pod

koniec lat 90. ubiegþego wieku.

PojemnoĻę ukþadu paliwowego, skþadajĢ-

cego siħ z 14 zbiornikw rozmieszczonych

w kadþubie, kesonach centropþata, ruchomych

czħĻciach skrzydeþ i w stateczniku pionowym,

wynosi okoþo 6000 dm 3 . Istnieje moŇliwoĻę

podwieszenia 4 dodatkowych zbiornikw pa-

liwa (2 pod kadþubem i 2 pod skrzydþami) oraz

uzupeþnienia paliwa w locie.

Uzbrojenie staþe samolotu w wersji IDS sta-

nowiĢ dwa dziaþka Mauser kalibru 27 mm

o szybkostrzelnoĻci 1700 strz/min z zapasem

amunicji 180 nabojw do kaŇdego dziaþka.

Uzbrojenie podwieszane przenoszone jest na

7 wħzþach Î 4 pod skrzydþami (2 ċ 1360 kg

i 2 ċ 454 kg) i 3 pod kadþubem. MogĢ to byę

m.in. kierowane pociski rakietowe AS.30,

AGM-65 Maverick klasy powietrze-ziemia ,

przeciwokrħtowe Sea Eagle i Kormoran , prze-

ciwradiolokacyjne ALARM i HARM , kasety

bombowe MW-1 o masie 4600 kg z subamu-

nicjĢ o rŇnym przeznaczeniu (w uzbrojeniu

niemieckich Tornado ), zasobniki JP 233

z bombami do niszczenia pasw startowych

(w uzbrojeniu brytyjskich maszyn), bomby kie-

rowane laserowo Paveway II , pociski Apache

(do 4) typu cruise, niekierowane pociski rakie-

towe, pociski AIM-9 Sidewinder klasy powie-

trze-powietrze do samoobrony w powietrzu.

Tornado IDS przenoszĢ rŇ-

norodne uzbrojenie podwie-

szane, m.in. zasobniki kase-

towe MW-1 (niemiecki) i JP

231 (brytyjski) z subamu-

nicjĢ o rŇnym przeznacze-

niu, hamowane bomby ka-

setowe BL 755 (brytyjskie),

bomby klasyczne (w gþębi).

Fot. J. Grzegorzewski

Maj 2006

Rys. 3.

Odstrzeliwanie subamunicji

z zasobnika MW-1 z pozio-

mych prowadnic rurowych

(po 56 z kaŇdej strony). Fot.

RTG

Odpalenie niemieckiego pocisku przeciwokrętowego Kormoran 1 z samolotu Tornado IDS . Fot. Daim-

ler-Benz Aerospace

W 1982 roku do uzbrojenia brytyjskich sa-

molotw Tornado GR Mk1 wprowadzono bom-

by jĢdrowe WE 177B o mocy wybuchu 400 kT.

Masa bomby wynosiþa 430 kg. Wycofano je

z uzbrojenia pod koniec ubiegþego wieku. Wþo-

skie i niemieckie Tornado byþy uzbrojone

w amerykaıskie bomby jĢdrowe B 61 .

Niemieckie samoloty bħdĢ uzbrojone w po-

ciski samosterujĢce Taurus KEPD 350 typu

cruise o masie 1400 kg, zasiħgu 350 km, z tan-

demowĢ gþowicĢ. SĢ to pociski przeznaczone

do niszczenia szczeglnie waŇnych obiektw.

W listopadzie 2005 roku lotnictwo niemiec-

kie otrzymaþo pierwszy z 600 systemw Tau-

rus KEPD 350 . Hiszpania podpisaþa kontrakt

na zakup 43 systemw KEPD 350 .

W sumie w trzech krajach wyprodukowa-

no ponad 780 samolotw w wersji IDS .

W latach 90. ubiegþego stulecia rozpoczħto

modernizacjħ samolotw Tornado IDS w po-

þowie cyklu ich Ňycia Î Mid Life Update

(MLU). Modernizacja ma na celu polepsze-

PrzeglĢd Siþ Powietrznych

Przeglad WLOP - F-3 Tornado[Lotnictwo].pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: