Historia sztuki nowoczesne-architektura- (11).pdf

Sztuka nowoczesna polska (architektura) 06.12.2003

file:///G:/hs%20III%20rok/ihs040611/www/czapelski031206.html

przedmiot: Historia sztuki nowoczesnej polskiej (architektura)

powrót

drukuj

prowadzący: mgr Czapelski data: 06.12.2003 aktualizacja: 26.12.2003

kontakt

zapisz

Cd. punktu 2.8 Architektura rezydencjonalna miejska i wiejska za SAP

2.8.5 Wille palladiańskie

Pałac Królikarnia

1782-86 r., projekt Dominik Merlini, fundacja Karol de Thomatis hr. de Valery - Włoch, szuler, typowy

karierowicz czasów SAP, karierę zrobił najpierw na dworze carskim (więc był silnie związany z Rosją),

karierę w Polsce zrobił również dzięki piękniej żonie (stręczyła dla króla), został dyrektorem teatrów

królewskich - wysoka pozycja, był blisko SAP, nieźle na nim zarobił. Królikarnia ponoć pierwotnie

była budowana dla króla - daty jej budowy są zbieżne z przebudową Pałacu Na Wodzie, Thomatis

wyprzedził tamtą budowę, liczył, że sprzeda gotowy pałac królowi - świetny punkt widokowy,

ówcześnie była widoczna z Łazienek, jej atutem było też rozwiązanie formalne - nawiązywała do

palladiańskiej villa rotonda - wzór w XVIII w chętnie naśladowany, podziwiany w Europie i Polsce.

Jednakże - jak głosi anegdota - król oglądał pałac w bardzo złym humorze (w błocie zgubił pantofel),

zdegustowany Królikarni nie kupił. W Królikarni powstała restauracja, potem została sprzedana

Radziwiłłom.

Merlini raczej nie kojarzy się z wykorzystaniem wątków palladiańskich, zawsze łączył stylistykę

klasycystyczną z elementami barokowymi: opilastrowanie, zdobne korynckie kapitele, boczne ryzality,

skłonność do ożywiania elewacji, brak operowania ciężką, masywną, klasyczną formą. Stąd pojawiają

się odmienności w stosunku do pierwowzoru palladiańskiego: brak surowości, powściągliwości,

ozdobne opracowanie otworów okiennych (nad- i podokienniki, listwy, płyciny), żywe opracowanie

elewacji. Królikarnia wydaje się budowlą delikatną, kruchą, w stosunkowo niewielkiej skali;

opracowanie elewacji, artykulacja, sprawiają, że wydaje się mniejsza niż jest faktycznie. Dodatkowo są

to nawiązania via wzorniki angielskie (zawierające angielskie realizacje stylu Palladia), a nie wprost z

Włoch, stąd wykorzystanie tamtejszych rozwiązań, np. pojawia się tylko jeden główny portyk

kolumnowy, a rzut jest wprost powieleniem Chiswick House lorda Richarda Burlingtona

Wskazywałoby to, że pałac powstał ściśle wg wskazówek zamawiającego, architekt miał ograniczoną

swobodę (w latach 80. wzmożone zainteresowanie Palladiem, wtedy powstała np. elewacja św. Anny).

Nazwa: w czasach saskich mieściła się na tym terenie hodowla królików.

Pałac w Lubostroniu , Wielkopolska

1795-1800 r., trzeci z pałaców zbudowanych w

Wielkopolsce przez architekta Stanisława

Zawadzkiego (Śmiełów, Dobrzyca), fundacja

Fryderyka Skórzewskiego (edukował się w

Warszawie, miał okazję poznać Królikarnię,

widoczne inspiracje). Ciekawa architektura i

program dekoracji wnętrza. Architektura: pojawiają

się wątki palladiańskie, wzory angielskie - realizacja

motywu symetrycznej willi, elewacja zbliżona do

Królikarni, ale lepsze odczucie form palladiańskich:

większe wyeksponowanie ciężaru bryły,

operowanie masą muru, znacznie bardziej

monumentalny, surowy portyk, całość znacznie

bliższa realizacji ideału palladiańskiego, o klasę

lepsza od Królikarni. Dekoracja: wewnątrz centralnej rotundy (miejsce najefektowniejsze, dobre do

monumentalnych dekoracji) płaskorzeźby z przedstawieniami bitew pod Płowcami i Koronowem.

1 z 5

2008-03-21 09:22

Sztuka nowoczesna polska (architektura) 06.12.2003

file:///G:/hs%20III%20rok/ihs040611/www/czapelski031206.html

Sceny wojen z zakonem krzyżackim miały symbolizować walkę Polski z Niemcami w ogóle (temat

aktualny w okresie rozbiorów, dodatkowo miałoby to dać odpór nienajlepszej opinii rodziny - matka

fundatora była przyjaciółką Fryderyka II), zarazem program przedstawiał wiarę w możliwość poprawy

stosunków polsko-niemieckich.

Położenie: pałac usytuowany bardzo efektownie - jest to charakterystyczne dla rezydencji powstałych

w końcu XVIII w, willa musiała być dobrze osadzona w krajobrazie, być jego integralną częścią (jest to

też realizacja zaleceń Palladia), większości tych rezydencji towarzyszył nieregularny park, założenia

osiowe są coraz rzadsze.

Nazwa miejscowości: nadana przez Skórzewskich (wcześniej: Piłatowo). W Lubostroniu znajdują się

kapitele przewidziane dla Świątyni Opatrzności.

Podsumowanie willi palladiańskich

Powstało niewiele takich realizacji, mimo że były bardzo prestiżowe, ukazywały dobry gust właściciela,

a wzorce angielskie były ówcześnie bardzo popularne. Przyczyny: centralne wille oparte o plany

palladiańskie (mimo ich modyfikowania) były niewygodne w użytkowaniu, niepraktyczne, trudne do

ogrzania itd.

2.8.6 Warszawskie rezydencje podmiejskie

Królikarnia i pałac w Natolinie wchodzą do grupy podmiejskich willi, otaczających Warszawę,

wygodnych, niewielkich, często nie przeznaczonych do całorocznego uży tkowania (Natolin pierwotnie

miał być tylko rezydencją letnią). Były one często powiązane z podmiejskimi rezydencjami - Warszawa

miała ówcześnie bardzo mało miejski charakter, brak ścisłej zabudowy kamienicami (prawdziwy

rozwój Warszawy jako miasta dopiero za Królestwa Kongresowego) - większość obiektów o

charakterze na poły wiejskim.

Pałac w Natolinie

1780-82 r., Szymon Bogumił Zug dla księcia Augusta Aleksandra Czartoryskiego. Pierwotna nazwa:

Pałac w Bażantarni (od czasów Jana III Sobieskiego był tam pawilon myśliwski, miejsce polowań na

bażanty), nazwa Natolin z 1807 r. Jedna z najpiękniejszych budowli tego typu w końcu XVIII w,

usytuowana bardzo efektownie, forma: niewielki prostokątny pawilon wykorzystujący wzorniki

angielskie i francuskie, głównym elementem jest charakterystyczny, otwarty salon - interesujące

rozwiązanie, pojawiające się parokrotnie u Zuga. Ponieważ pawilon był przewidziany do użytkowania

tylko w sezonie letnim, główne reprezentacyjne pomieszczenie mogło być otwarte, łączyć budynek i

wspaniałą panoramę (w środku była dekoracja groteskowa Vincenzo Brenny). W klimacie polskim

rozwiązanie dość rzadkie, jego autorem jest angielski architekt William Chambers. W początku XIX w

osiedlił się w Natolinie Stanisław Kostka-Potocki z żoną, pałac przebudowano na budynek całoroczny

wg nie najlepszych planów właściciela, w takiej postaci zachowany do dziś.

3. Założenia parkowe oraz architektura neogotycka przełomu XVIII/XIX w

W latach 70.-80. i później - popularne duże sentymentalne założenia ogrodowe, zakładane przez

arystokrację, wzorowane na aktualnych modach angielskich (ogrody anglo-chińskie Williama

Chambersa) i francuskich (koncepcje Jana Jakuba Rousseau), często o bogatym programie treściowym

odwołującym się do sentymentalnej literatury. W ogrodach tych pojawił się cały zestaw pawilonów -

element nienowy, ale w XVIII w nabrał znacznie większego znaczenia niż wcześniej. Szereg takich

ogrodów otaczał Warszawę, często były elementem rezydencji.

Ogród na Solcu

Ok. 1772 r (jeden z wcześniejszych),

założony przez Szymona Bogumiła

Zuga dla ks. Kazimierza

Poniatowskiego. Dość

2 z 5

2008-03-21 09:22

Sztuka nowoczesna polska (architektura) 06.12.2003

file:///G:/hs%20III%20rok/ihs040611/www/czapelski031206.html

charakterystyczny dla swojej epoki ze

względu na program, jak i architekta -

Zug najlepiej ze wszystkich polskich

architektów przyswoił nowy sposób

projektowania ogrodów, umiał

projektować pawilony, będące zupełnie

innym typem architektury niż

"architektura wysoka", niepodlegające jej ograniczeniom, konwencjom. Chętnie odwoływano się w

nich do pierwocin architektury (forma chatki), novum było uwzględnienie przy projektowaniu upływu

czasu, nowe budowle już od początku miały być z lekka zrujnowane. Architekturę tę traktowano

niezbyt poważnie, jako żart, można było sobie w niej na wiele więcej pozwolić. Zug zaprojektował

rozpadające się młyn, kościół, kolumnadę - były to charakterystyczne elementy takich rozwiązań, obok

sztucznych wiosek, dających arystokracji złudę obcowania z "prawdziwą naturą". Udawanie sielskiego

życia nawiązywało do popularnych ówcześnie koncepcji Rousseau oraz poglądów fisiokratycznych

(ziemia - źródło siły, utrzymująca kraj, dająca mu dobrobyt).

Ogród przetrwał dość krótko, gdyż znajdował się na terenach zalewowych Wisły, ks. Kazimierz

Poniatowski założył kolejne ogrody:

Ogród na Książęcym i ogród Na Górze

Ok. 1776-79 r., Zug. Pierwszy z nich znajdował się na skarpie wiślanej, był jednym z

najefektowniejszych ogrodów Warszawy w XVIII w., jego pozostałością jest Elizeum - grota przy ul.

Książęcej (do II wojny światowej istniał jeszcze minaret). Oprócz elementów sielskich pojawiają się też

orientalne: minaret, dom imama, dom turecki. Założeniu towarzyszył folwark - jak najbardziej

prawdziwy i dochodowy.

Kontynuacją założenia był ogród Na Górze - powyżej skarpy wiślanej, okolice ul Frascati. Jego

pozostałością jest tzw. "loża masońska" na terenie Muzeum Ziemi (willa Pniewskiego) - fragment

doryckiej kolumnady w pierwszej kondygnacji.

Zug: przyziemie willi Pniewskiego, Powązki

Ogród na Powązkach

Szymon Bogumił Zug dla Izabeli Czartoryskiej. Również jego elementem była sielska wioska.

Ogród w Mokotowie

Budowany od 1771 r do lat 80. XVIII w, projekt Zuga, przekształcany d o lat 20. XIX w., założony dla

Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej. Obecnie zachowane fragmenty - kilka pawilonów, m.in.

zaprojektowany przez Zuga gotycki gołębnik (dodatkowe funkcje: wieża zegarowa, brama wejściowa),

ok. 1780 r - jeden z wcześniejszych przykładów wprowadzania architektury neogotyckiej. Generalnie ta

architektura pojawiła się w XVIII w najpierw w obiektach swobodniejszych, np. pawilonach

parkowych itp.

Arkadia nieborowska

Początki założenia 1778 r., projekt m.in. Zuga, dla Heleny z Przeździeckich Radziwiłłowej, na terenach

w pobliżu pałacu. Najlepiej zachowany w Polsce przykład założenia sentymentalno-romantycznego.

Program i formy niektórych obiektów nawiązują do treści arkadyjskich, nazwa (podobnie jak w

przypadku wielu takich założeń) nadana arbitralnie, bez uzasadnień historycznych. Większość obiektów

powstała w latach 80., głównie działał Zug, po nim kilku innych architektów. W parku brak rezydencji -

co charakterystyczne dla takich założeń. Pobliski pałac wcześniejszy, nie tak interesujący jak ogród.

Niektóre obiekty:

Domek gotycki - ok. 1795-98 r., realizacja Zug, projekt zapewne Aleksandra

Orłowskiego. Widoczna umiejętność Zuga w kreowaniu takich budowli - domek

miał epatować swoją "dawnością", mieć formę gotycką, co ówcześnie kojarzono

3 z 5

2008-03-21 09:22

Sztuka nowoczesna polska (architektura) 06.12.2003

file:///G:/hs%20III%20rok/ihs040611/www/czapelski031206.html

głównie z ostrymi łukami, więc domek praktycznie przybrał postać jednego

wielkiego ostrołuku - pawilon jest symbolem gotyckości, jego architektura została

sprowadzona do jednego dobitnego znaku, co było wysoko cenione w dobi e

kształtowania się architektury "mówiącej". Pawilon miał kreować nastrojowy

zakątek, być miejscem zadumy i melancholii. Funkcja użytkowa: na początku XIX

w był wykorzystywany jako obiekt mieszkalny.

Świątynia Diany - ok. 1783 r., projekt Zuga. Najważniejszy pawilon, stanowiący centrum założenia,

wobec niej orientowano pozostałe pawilony, komponowano najlepsze widoki. Położona efektownie nad

wodą, zakomponowana tak, że z każdej strony zdaje się wyglądać inaczej, stoi na pograniczu pawilonu

ogrodowego i poważniejszej architektury.

Ruiny akweduktu - lata 80. Zug, bardzo efektowne.

Ważnym elementem ogrodów sentymentalnych było nie tylko kreowanie widoków, prospektów, ale też

oddziaływanie na inne zmysły, np. słuchu poprzez szmer wody itd.

Pałac Marynki w Puławach (w Marynkach)

Początek lat 90., Piotr Chrystian Aigner dla księżnej Marii Wirtemberskiej. Ciekawa, znaczna

rezydencja, z charakterystyczną dla tego okresu elewacją frontową z wgłębnym portykiem (jak w

pałacach w Tulczynie, Na Wodzie, wzorniku de Neufforge'a). Z drugiej strony widoczna pewna

zachowawczość architektury (styl lat 70.-80., a la Merlini): opilastrowanie, ozdobna balustrada, attyka,

wystawny porządek koryncki - cechy architektury bardzo wczesno klasyc ystycznej, kojarzącej się z

północną elewacją Pałacu Na Wodzie. Elewacja ogrodowa: bardziej charakterystyczny dla tego okresu

ryzalit na osi, na planie łuku odcinkowego. Typowa dyspozycja, rozpla nowanie wnętrza, realizowanie

układu z pałacu w Siernikach.

Park w Puławach przy pałacu Czartoryskich

Działał szereg architektów i ogrodników, najistotniejsze pawilony zaprojektował Aigner, dla Izabeli

Czartoryskiej. Podobnie jak w Nieborowie znacznie ciekawsze od pałacu jest założenie ogrodowe.

Świątynia Sybilli - 1798-1801 r., Aigner. Jest kopią słynnej świątyni antycznej w Tivo li, mimo tego

uważana była za najlepsze jego dzieło.

Domek gotycki - 1800-1809 r., Aigner. Zupełnie inna realizacja koncepcji niż w Nieborowie - brak

wyeksponowania ostrołuku: galeria ostrołukowa wygląda niemal jak klasyczna kolumnada, bryła

4 z 5

2008-03-21 09:22

Sztuka nowoczesna polska (architektura) 06.12.2003

file:///G:/hs%20III%20rok/ihs040611/www/czapelski031206.html

bardziej regularna, detal architektoniczny budzi skojarzenia z Palladiem. Aigner nie miał takiej

swobody projektowania jak Zug, jego budowle neogotyckie są znacznie b ardziej zdyscyplinowane,

wyglądają jak obiekty klasyczne przybrane tylko ostrymi łukami (zamiast łuków pełnych lub

belkowania). Domek jest ciekawy nie ze względu na formę, ale jego funkcję - miejsce przechowywania

pamiątek narodowych, wbudowano w niego fragmenty lapidarialne.

Kościół Wniebowziętej Bogurodzicy

1800-03 r., Puławy, Aigner, fundacja Czartoryskich, zapewne miał mieć

funkcję rodzinnego mauzoleum. Najdosłowniejsze nawiązanie do Panteonu

w architekturze przełomu XVIII/XIX w.

Pałac w Korsuniu

1787-89 r., Jan Lintzai(?) dla księcia Stanisława Poniatowskiego. Jedna z

wcześniejszych realizacji neogotyckich w większej skali, nie zachował się

jego pierwotny wygląd, obecnie jest przebudowany. Architekt mało znany, być może kształcił się w

Rzymie, zapewne sporą część życia był obłąkany. Typowe dla tak wczesnych realizacji stosowane

elementów neogotyckich: dość niezgrabne ostrołuki, czołganki. Powodem realizacji w takim stylu

mogły być anglomania fundatora oraz obecność malarza i rytownika szwajcarskiego Jana Henryka

Mintza(?), (znał najnowsze neogotyckie mody angielskie, pracował przy zakładaniu ogrodów w

Korsuniu).

powrót kontakt drukuj zapisz

5 z 5

2008-03-21 09:22

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: