Logoterapia a pomaganie w kryzysie psychicznym – studium przypadku
Piotr Szczukiewicz
Instytut Psychologii Universytetu Marii Curie – Sklodowskiej w Lublinie
1.Wstęp
Zamiarem niniejszego artykułu jest wykazanie użyteczności podejścia logoterapeutycznego do pomocy osobom przeżywającym frustrację egzystencjalną w związku z trudną sytuacją życiową. Logoterapia zostaje tutaj ukazana zarówno w sensie szerokim, jako wszelka pomoc psychologiczna oparta na założeniach antropologicznych zaczerpniętych z logoteorii V. E. Frankla; jak też jako specyficzna metoda terapeutyczna mająca własne metody oraz specyficzne cele. W tym celu przedstawiony zostanie proces pomocy psychologicznej pacjentowi, przeżywającemu kryzys psychiczny po stracie osoby najbliższej (żony). Autor pragnie wykazać, że przyjęta w logoterapii koncepcja człowieka ma praktyczne znaczenie dla udzielania profesjonalnej pomocy psychologicznej, a logoterapia jest szczególnie przydatna w identyfikowaniu tych aspektów sytuacji traumatycznej, które wprowadzają zaburzenia w procesie orientowania się na wartości, udaremniają dążenie do sensu i nasilają lęk egzystencjalny.
I. LOGOTERAPIA A KRYZYSY PSYCHICZNE
Geneza logoterapii
Poglądy Frankla na psychoterapię i pomoc drugiemu człowiekowi wyraźnie wskazują na inspirowanie się podejściem psychologii egzystencjalnej (por. Frankl 1978, 1998). Przedstawiciele tego kierunku, jak np. Karl Jaspers (1990), Ludwik Binswanger (1963) czy Rollo May (1989) odwoływali się do koncepcji bytu ludzkiego, które kreślili fenomenolodzy i filozofowie egzystencjalni. Uznali, iż tylko w ten sposób można uchwycić specyficznie doświadczenia jak: wolność, lęk egzystencjalny, cierpienie czy poszukiwanie sensu. Psycholodzy i psychiatrzy tego kierunku korzystali zwłaszcza z metody fenomenologicznej, dążąc do uchwycenia istoty zjawisk obecnych w życiu psychicznym człowieka, a nie ich przyczyn. Przeciwstawiali się też różnym formom redukcjonizmu w naukach o człowieku, jak np. biologizmowi, determinizmowi, socjologizmowi (por. Hall, Lindzey, 1994). Frankl nie sięgnął wprawdzie bezpośrednio do psychologii egzystencjalnej, ale również wprost odwoływał się do antropologii filozoficznej. Sięgał jednak przy tym bardziej do filozofii klasycznej, niż do egzystencjalizmu. Jego dążeniom również przyświecała chęć uchwycenia prawdziwie ludzkich doświadczeń, które do tej pory albo opisywano językiem patologii, jak w analizach psychoanalityków, albo były pomijane, jak w terapii behawioralnej.
Drugim źródłem logoterapii są niewątpliwie doświadczenia traumatyczne samego Frankla. Kilkuletni pobyt w obozie koncentracyjnym był sytuacją ekstremalnym i uświadomił Franklowi, że istotą ludzkich dążeń jest pragnienie sensu. To wtedy właśnie w poszukiwaniu odpowiedzi na sens cierpienia Frankl zwrócił się ku wymiarowi duchowemu ludzkiego istnienia. Ślady doświadczeń obozowych znajdziemy praktycznie w każdej książce Frankla, począwszy od „Psycholog w obozie koncentracyjnym”, a skończywszy na „Homo patiens”.
Frankl w sposób programowy chciał przeciwstawić się redukcjonizmowi w naukach o człowieku, zwłaszcza w medycynie i psychologii, oskarżając współczesne teorie, którymi posługują się ludzie zajmujący się pomocą innym, o nihilizm i relatywizm. Jak pisze K. Popielski (uczeń Frankla, kierownik Katedry Psychoterapii i Psychologii Zdrowia KUL): „Franklowi zależało na dostarczeniu praktyce psychoterapeutycznej takiej koncepcji człowieka, która byłaby metodą myślenia o nim w procesie psychoterapii, bez konieczności redukowania go do rzędu rzeczy” (1987b, s.16). Dlatego koncepcja Frankla ma z jednej strony charakter analizy egzystencjalnej zbliżony do innych nurtów psychologii egzystencjalnej posługujących się metodą fenomenologiczną, a z drugiej prezentuje własną ontologię ludzkiego bytu opartą na teizmie.
Pojęcie kryzysu
Do psychologii klinicznej i psychiatrii pojęcie kryzysu wprowadził E. Lindemann w artykule z 1944 roku w „American Journal of Psychiatry” (101) pt: „Symptomatology and managment of acute grief”, gdzie opisuje typowy wzorzec żałoby u ofiar katastrofalnego pożaru oraz reakcje odbiegające od tego wzorca będące zachowaniem obronnym. Zwrócił on szczególną uwagę na osoby o nieadekwatnej reakcji żałoby na sytuację porzucenia, separacji lub utraty i uznał to za charakterystyczne dla wielu tzw. przypadkowych kryzysów. Osoby, które nie mogły poradzić sobie z sytuacjami kryzysowymi i skłonne do zachowań obronnych stanowią zdaniem Lindemana, grupę ryzyka w której może wystąpić patologia i stąd wymagają one specjalnych wczesnych interwencji kryzysowych.
Pojęcie kryzysu wiąże się też z nazwiskiem G. Caplana, który opisał model reakcji kryzysowej z uwzględnieniem faz jego przebiegu (1964). Traktuje on kryzys jako okres przejściowy, który może być zarówno szansą rozwoju, jak i okresem podwyższonej podatności na zaburzenia psychiczne. Caplana również mówi o możliwości minimalizacji patologii poprzez interwencję kryzysową za pomocą środków psychoterapeutycznych. Wskazanie na kryzys jako szansę rozwojową sprawia, że w koncepcji Caplana można doszukiwać się wątku kryzysów normatywnych stanowiących niezbędny element rozwoju, który to wątek pojawił się na co najmniej 10 lat przed Caplanem i wiąże się z psychologiem rozwojowym. R. J. Havighurstem i psychoanalitykiem E. H. Eriksonem (por. Szczukiewcz 1998).
Terminologia dotycząca zjawisk kryzysowych nie wydaje się dostatecznie uporządkowana. Trudno o wyraźne ustalenie relacji między słowem kryzys a np. terminami: konflikt, uraz, uraz psychiczny, doświadczenie urazowe, stres pourazowy, stres traumatyczny, trauma, zdarzenie urazowe, krytyczne wydarzenie życiowe. Czasem wspomniane terminy funkcjonują jako słowa bliskoznaczne czy wręcz synonimy, a niekiedy nadaje im się wąski specyficzny charakter. Brak również wyczerpujące typologii zjawisk kryzysowych. Na potrzeby niniejszego artykułu proponuję wyróżnienie tylko dwóch podstawowych typów kryzysów: sytuacyjnych (inaczej mówiąc: krytyczne zdarzenia życiowe) i rozwojowych.
Kryzys rozwojowy a kryzys sytuacyjny.
Kryzysy rozwojowe związane są z okresami rozwojowymi, zwłaszcza z przełomami występującymi w rozwoju. Ich wystąpienie można przewidywać zwłaszcza co do czasu wystąpienia, jak i charakteru lub natury kryzysu. Kryzysy rozwojowe wiążą się z procesem rozwoju, a więc np. przekształceń w systemie potrzeb, procesach wartościowania, itp. Z reguły kryzys wykazuje silną polaryzację czy też biegunowość, co wiąże się z ewentualnym pozytywnym lub negatywnym jego rozwiązaniem. Jednym z najbardziej znanych kryzysów rozwojowych jest kryzys poczucia tożsamości, którego biegunem przeciwstawnym jest dyfuzja, rozproszenie ról życiowych. Istotnym faktem jest, że napięcia towarzyszące kryzysom rozwojowym pobudzają kształtowanie się nowych sprawności i umiejętności niezbędnych w następnych okresach życia. Kryzysy rozwojowe bywają określane mianem kryzysy normatywne, aby podkreślić ich naturalny charakter.
Kryzysy sytuacyjne odnoszą się do krytycznych zdarzeń życiowych, zdarzeń o charakterze traumatycznym. Stąd określenie bliskoznaczne to kryzysy urazowe. Krytyczne zdarzenia życiowe występują losowo i raczej niespodziewanie, obejmują tzw. sytuacje trudne. Z reguły są one niemożliwe do przewidzenia i przygotowania się na ich przyjęcie, przeżycie ich czy zastosowanie odpowiednich środków zaradczych (np. śmierć bliskiej osoby, ciężka choroba, kalectwo, utrata majątku, rozwód). W czasie trwania kryzysu spowodowanego taka sytuacją normalna aktywność jednostki i jej społeczne interakcje są zakłócone lub nawet całkiem przerwane.
Potencjał pozytywny kryzysu (pojawienie się pozytywnych skutków w wyniku jego przezwyciężenia) jest o wiele większe w kryzysach rozwojowych. Siła i zakres wpływu krytycznych zdarzeń życiowych na zdrowie i funkcjonowanie psychiki jest bardzo zróżnicowana, ale z reguły stwarzają one większe zagrożenie niż kryzysy rozwojowe. Cechą wspólną kryzysu sytuacyjnego i kryzysu rozwojowego jest wymaganie od jednostki zwiększonego wysiłku adaptacyjnego. W obu wypadkach także można mówić o zakłóceniu dotychczasowej linii życiowej, choć z reguły zdarzenia traumatyczne bardziej zakłócająco wpływają na jej bieg. Ponadto w obu wypadkach będziemy mogli też mówić np. o zagrożeniu dla wewnętrznej integracji czy dużych zmianach w przestrzeni życiowej.
Pomoc psychologiczna jest możliwa w obu rodzajach kryzysów psychicznych aczkolwiek należy podkreślić pewne różnice w podejściu do wyróżnionych typów kryzysu. W kryzysach sytuacyjnych większy nacisk należy położyć na dawanie wsparcia psychicznego i zapewnianie poczucia bezpieczeństwa oraz stworzenie możliwości do werbalizacji zdarzeń i uczuć. Opowiedzenie traumatycznego wydarzenia i przeżyć z nim związanych porządkuje własne doświadczenia i pozwala je asymilować. Zwierzanie się otwiera też dostęp do społecznego wsparcia i pozwala na uzyskanie informacji o potencjalnie skutecznych sposobach radzenia sobie z trudną sytuacją. W kryzysach rozwojowych większego znaczenia nabiera fakt rozpoznania zadań rozwojowych jakie stoją przed osobą, której chcemy pomagać oraz określenia jak wspomagany postrzega te zadania rozwojowe. Pomoc w kryzysach rozwojowych wymaga silniejszego zorientowania na proces wewnętrzny a nie usunięcie urazowej sytuacji (jak klient widzi swój problem, co przeżywa, a nie co mu się zdarzyło). Wskazane są też działania psychoedukacyjne w kierunku spostrzegania swego problemu jako rozwojowego, normatywnego.
Logoterapia jako metoda terapeutyczna
Logoterapia z wielu względów może być użyteczna w postępowaniu z osobami w stanie kryzysu psychicznego. Dotyczy to zarówno samych założeń tej koncepcji pomagania jak też zastosowania specyficznych technik oraz typowych dla tego kierunku celów terapeutycznych. Należy jednak podkreślić, że określenie „logoterapia” bywa nieco wieloznaczne. Termin ten może pojawiać się w dwóch znaczeniach. Niekiedy miano działań logoterapeutycznych uzyskuje wszelka pomoc psychologiczna, która wykorzystuje założenia antropologiczne jakie czyni logoterapia. Chodzi tu przede wszystkim o przyjęcie trójwymiarowego modelu człowieka (por. Frankl 1998, Popielski 1994, 1996). Model ten zakłada, że istnienie człowieka realizuje się na płaszczyźnie biologicznej, psychicznej i duchowej. Filozoficznym uzasadnieniem tego modelu jest koncepcja człowieka w filozofii klasycznej oraz pojęcie Boga, jako bytu absolutnego. Filozofia ta zakłada między innymi realne (nie tylko intencjonalne) istnienie rzeczywistości duchowej oraz istnienie obiektywnej hierarchii wartości. Trzy płaszczyzny ludzkiego istnienia przenikają się, ale nie dają się do siebie sprowadzić, nie można też którejś z nich odrzucić. W wymiarze biologicznym człowiek jest bardzo zależny od uwarunkowań i okoliczności i żyje ściśle według zasady homeostazy (utrzymania równowagi). W wymiarze psychicznym zasada homeostazy również obowiązuje, choć determinizm jest mniejszy. W wymiarze duchowym nie obowiązuje zasada determinizmu ani homeostazy. Człowiek ma możliwość swobodnego zajmowania postawy wobec okoliczności i uwarunkowań. W obrębie wymiaru duchowego, równowaga nie jest żadnym godnym pożądania stanem, lecz raczej stanowi wskaźnik zagrożenia frustracją egzystencjalną.
Jeżeli w procesie niesienia pomocy psychologicznej profesjonalista odwołuje się do wspomnianych założeń i skupia swoją uwagę np. na problematyce sensu życia, cierpienia czy śmierci, to możemy mówić o logoterapii w znaczeniu ogólnym. Przy takim rozumieniu prawie każdy może być logoterapeutą – dowolna metoda może być wykorzystana w duchu logoterapii. W praktyce bowiem ukierunkowanie pacjenta na świat wartości, duchowość, wprowadzenie do problematyki sensu jest bowiem możliwe także w innych kierunkach psychoterapii, o ile nie redukują bytu ludzkiego. Działania pomocowe stąd wynikające będą logoterapią w sensie ogólnym, choć wcale nie muszą być psychoterapią. Będą raczej poradnictwem psychologicznym lub psychoedukacją.
Logoterapia może być też rozumiana jako specyficzna metoda działań psychoterapeutycznych, zarówno jeśli chodzi o zastosowane techniki jak też obszar problemów oraz cele terapii. I tak wyróżnia ją: wykorzystanie własnych technik terapeutycznych, (takich jak dialog sokratejski, intencja paradoksalna i derefleksja); charakterystyczny obszar poruszanych problemów (koncentracja na „cierpieniu nieprzezwyciężalnym”, pustce egzystencjalnej i frustracji dążenia do sensu) oraz specyficznie formułowane cele terapii (zorientowane na sferę duchowości: reorganizacja hierarchii wartości, odkrycie sensu, uświadamianie duchowości). Dalsze uwagi będą dotyczyły logoterapii w sensie specyficznym.
Techniki logoterapii
Na pierwszym miejscu należy wymienić technikę dialogu sokratejskiego, która polega na prowokowaniu refleksji nad sensem poszczególnych działań i istnienia w ogóle (por. Frankl 1998). Nazwa odnosi się do metod działania Sokratesa, który mówił iż filozof jest „akuszerem” prawdy – to znaczy musi pomóc wydobyć ją z drugiego człowieka, jak dziecko z łona matki. Technika ta może mieć np. postać pytań otwartych o filozoficznym zabarwieniu, ukierunkowanych na istotny obszar egzystencji, który nie w pełni znajduje odbicie w świadomości pacjenta. Np.: „co nadaje sens pana życiu?”. Oczywiście obowiązuje tu też ogólna zasada „podążania za klientem”, to znaczy pytanie z kategorii dialogu sokratejskiego nie może być nieuzasadnione kontekstem. Jeśli np. pacjent powie: „Miałem w tym tygodniu straszny sen, śniło mi się, że umieram”, to pytanie wprost o sens życia może zabrzmieć zbyt natrętne. Kiedy jednak dowiemy się czegoś więcej o klimacie tego snu nasyconego lękiem przed śmiercią, to można wtedy będzie zapytać np.: „czy są sprawy dla których byłby pan gotów oddać życie?”.
Z logoterapii wywodzi się także technika intencji paradoksalnej (por. tamże). Istotą tej techniki jest „zapragnąć tego, czego człowiek się boi”, przy czym dokonuje się wskutek osobistej decyzji (stąd nie można utożsamiać tej metody z techniką paradoksu w terapii systemowej). I tak, pacjent, który boi się brudu, powinien absurdalnie pragnąć, żeby jak najbardziej się zabrudzić, a ktoś, kto boi się kompromitacji, sam siebie przekonuje, że chce się kilka razy dziennie skompromitować. Trzeba podkreślić, że jest to technika racjonalna, a więc zdziwienie, uśmiech czy wręcz dowcipkowanie na temat zalecenia terapeuty (które jest odbierane jako absurdalne) jest naturalne. Aura absurdalności pozwala pacjentowi dystansować się od swoich objawów. Dlatego też pewna doza humoru jest potrzebna także ze strony terapeuty. Może on sobie pozwalać na dowcipne komentarze, jak np.: „jestem rozczarowany, jeszcze dzisiaj nie widziałem, żeby pan drżał, albo się czerwienił – chyba za słabo pan tego pragnie”. Kratochil (1978) opisuje przykłady skutecznych interwencji paradoksalnych m.in. wobec pacjentów z lękiem przed śmiercią i z natręctwami myślowymi. Wbrew pozorom, intencja paradoksalna nie powstała na bazie założeń terapii behawioralnej. Istotą jej działania jest odblokowanie zdolności do autotranscendencji i przekraczania własnych ograniczeń psychicznych. Stąd tak istotna doza humoru, który wprowadza postawę autodystansu. „W końcu przecież humor jest prawdziwie ludzkim objawem i jako taki umożliwia człowiekowi dystansowanie się od wszystkiego, a więc i od siebie samego (...). Zmobilizowanie tej istotnie ludzkiej zdolności jest naszym właściwym zadaniem, kiedy stosujemy intencję paradoksalną” (Frankl 1998, s.143).
Typowa dla logoterapii jest też technika derefleksji (por. tamże). Z reguły jest wykorzystywana w pracy z nerwicami seksualnymi. Polega ona na odwróceniu uwagi od przeżywanego aktu płciowego, w celu obniżenia hiperintencji (czyli spostrzegania własnej sprawności seksualnej jako wymagania stawianego przez partnera) oraz hiperrefleksji (czyli koncentrowania uwagi na przebiegu własnej aktywności seksualnej).Terapeuta dąży do odwrócenia uwagi od zafiksowanego dążenia. Zaleca np. mężczyźnie, który ma problemy z erekcją do powstrzymanie się od kontaktu seksualnego, proponuje natomiast podjęcie rozmowy o miłości lub wspólnych przeżyciach. W ten sposób odblokowuje myślenie mężczyzny skupione do tej pory na wydolności seksualnej i umożliwia pełniejsze zaangażowanie się w bliski kontakt z partnerką. W przypadku nerwicy lękowej w ten sposób może działać skupienie uwagi na jakiejś pracy, idei czy osobie. W języku logoterapii można powiedzieć, iż takie odwrócenie uwagi od głównego dążenia może odblokować dążenie do sensu – naturalne dążenie do nadawania znaczenia może wtedy znaleźć drogę spontaniczną. Derefleksja jest godna zalecenia także w poza klinicznych zastosowaniach: może uwolnić psychiczną energię rozwojową zafiksowaną do tej pory na konkretnym zadaniu życiowym (np. karierze).
Obszar problemów i cele logoterapii
Logoterapia koncentruje się na problemach wynikających z frustracji egzystencjalnej, kiedy to zostaje zablokowane ludzkie dążenie do sensu. Objawia się to sytuacjami, kiedy to człowiek nie znajduje uzasadnienia dla swego istnienia, kiedy wątpi w sens swoich poczynań lub w ogóle we wszelkie racje swego życia. Frustracja egzystencjalna sama w sobie nie jest problemem psychopatologicznym, ale może być jednym z czynników prowadzącym do nerwic lub depresji, nierzadko z tendencjami samobójczymi. Tam gdzie czynnik frustracji egzystencjalnej był decydujący w pojawieniu się nerwicy, Frankl proponuje używać określenia: nerwica noogenna. Badania empiryczne wskazują, że w populacji osób chorych na nerwice etiologia noogenna ma dość znaczny udział – od kilkunastu do kilkudziesięciu procent (por. Kratochvil 1978, Siwiak-Kobayashi 1987). Znaczna część problemów na jakich koncentruje się logoterapia wynika właśnie z kryzysów psychicznych związanych ze zdarzeniami życiowymi. Śmierć bliskiej osoby, albo informacja o nieuleczalnej chorobie, często naruszają dotychczasowy sposób spostrzegania i uzasadniania sensu swego istnienia.
Do typowych dla logoterapii obszarów problemowych odnoszą się specyficzne cele pomocy psychologicznej. Logoterapia koncentruje się zwłaszcza na poszerzaniu i reorganizacji hierarchii wartości. Frankl dzieli wartości na wartości twórcze (np., praca), wartości doznaniowe (np. poznanie, sztuka, miłość) oraz wartości postawy (np. godność, honor). W przypadkach ciężkich i nieuleczalnych chorób, bez możności realizacji wartości twórczych i doznaniowych logoterapeuta analizuje z pacjentem jego wartości postawy. Chodzi tu o sposób, w jaki ktoś przyjmuje swoje cierpienie. Według Frankla ostateczny sens cierpienia jest możliwy do znalezienia poprzez nawiązanie do wartości absolutnych. Nie unika w związku z tym refleksji nad godnością osoby, wolnością, czy życiem religijnym. W wypadku nerwic noogennych terapia ma bardziej przyczynowy charakter. Logoterapeuta poszukuje z pacjentem konkretnego celu życia. Na przykład: zajmując się problemem „bilansowych” samobójców, którzy nie potrafią znaleźć wartościowej odpowiedzi na pytanie „czego jeszcze mogę spodziewać się od życia”, poprzez dialog sokratejski stawia problem: „czego jeszcze życie oczekuje ode mnie?”. W ten sposób od dążeń do osiągnięcia poczucia zadowolenia i własnego szczęścia przechodzi do dążeń skoncentrowanych na realizacji celów i wartości ponad osobistych.
II. OPIS PRZYPADKU
Dane ogólne o pacjencie:
Marian S. lat 49. Mieszka w Lublinie. Jest osobą niewidomą, pracuje w spółdzielni inwalidów, ma drugą grupę inwalidzką. Przed pięcioma tygodniami zmarła mu żona. Państwo S. nie mieli dzieci.
Powód zgłoszenia:
Do wizyty w poradni dochodzi głównie dzięki interwencji siostry zmarłej żony. Niepokoi ją stan w jakim znajduje się szwagier po śmierci żony, która zmarła 5 tygodni temu. To siostra żony uzgadnia telefonicznie wstępne spotkanie. Zdaje sobie sprawę jak ciężko jest obecnie żyć szwagrowi. Żona była osobą niedowidzącą, rencistką, ale ze względu na większą samodzielność pełniła niekiedy rolę opiekunki męża. Odprowadzała go na przystanek, a potem pomagała dotrzeć do domu po pracy. Siostra żony martwi się o przyszłość szwagra. Widzi, że nie może sobie poradzić ze stratą żony. Przejawia się to w jego nerwowym zachowaniu. Nie może sobie znaleźć miejsca: z jednej strony nie chce przebywać w domu, w którym czuje się niesłychanie samotny, z drugiej; mieszkanie u przyjaciół i rodziny też jest męczące. Czuje się ciężarem dla innych, nie chce sprawiać kłopotu. Uskarża się na dolegliwości fizyczne: duszności, bóle głowy, bezsenność, niechęć do jedzenia. Szczególny niepokój rodziny wywołują wyrażane głośno zamiary odebrania sobie życia.
Nawiązanie kontaktu:
W rozmowie pan Marian jest dość aktywny. Zapewnia, że jest tu dobrowolnie, to znaczy nie przychodzi namówiony przez siostrę żony, lecz jest to jego decyzja. Liczy, że psycholog lepiej go zrozumie, niż rodzina. Dość chętnie dzieli się swoim doświadczeniem i wyjaśnia swoje cierpienie. Podkreśla, że stracił najbliższą osobę, przyjaciela i opiekuna. W jego wypowiedziach ujawnia się poczucie żalu, poczucie straty i krzywdy. Czuje się pokrzywdzony przez los. Uważa, że los obszedł się z nim szczególnie niesprawiedliwie. Jak mówi: „jeśli jest Bóg, to dlaczego najpierw nie zabrał mnie, żona dałaby sobie lepiej radę beze mnie”. Podkreśla, że jego życie już się skończyło, nie ma po co żyć. Rodzice pana Mariana już nie żyją, przy czym ojciec zmarł pół roku temu – jest to doświadczenie nadal obecne w jego myślach. Żyje jeszcze brat, ale z nim nie utrzymuje kontaktu „mieszka w drugim końcu Polski”.
Podkreśla kilkakrotnie, że u rodziny i swoich znajomych nie dostrzega zrozumienia. Jak twierdzi, wszyscy radzą mu teraz co robić i jak myśleć. A on nie potrafi tak jak oni mu radzą. Nie może przestać myśleć o tym, co było. Czuje, że wspomnienia go zabijają, bo pogłębiają poczucie żalu. Nie może jednak zapomnieć o wspólnie spędzonych latach. Nie może powiedzieć sobie: „to się nie odstanie” i dalej spokojnie pracować.
Przyznaje, że myśli czasem o samobójstwie. Złości się, że ktoś z przyjaciół samobójstwo nazwał tchórzostwem. Uważa, je za rozsądne wyjście, bo położyłoby kres jego cierpieniu. Co prawda widzi zatroskanie rodziny ze strony żony i przyjaciół ze związku niewidomych, docenia je, ale czuje się jak przedmiot podawany z rąk do rąk. Pan Marian porównuje się sam do bezpańskiego psa. Praktycznie nie mieszka w domu, gdyż rodzina żony zdecydowała się go przyjąć do siebie. Mieszka głównie u nich. Rodzina ta zajmuje trzy pokoje: siostra żony z mężem, matka, dwóch dorastających synów. Na weekendy często zapraszają go znajomi, i u nich wtedy nocuje. Czasem próbuje nocować u siebie, ale nie może spać, pali dużo papierosów, czyje, że nie może się oderwać od wspomnień. Pan Marian ma też kłopoty z chodzeniem do pracy, bowiem nie zawsze może teraz dotrzeć na przystanek, gdzie podjeżdża autobus pracowniczy. Podobnie ma kłopoty z powrotami. Właściwie znajomi prawie zawsze organizują kogoś, kto z nim wychodzi, ale on zdaje sobie sprawę, że przez to jest dla nich kłopotem. Na samodzielność nie może się zdobyć: musiałby nauczyć się poruszać w terenie o małej ilości znaków orientacyjnych i przezwyciężyć niechęć do „pustego mieszkania”. Padały propozycje, że ktoś z nim tymczasowo zamieszka, ale na razie je odrzuca.
...
AGARR