Ujmując rzecz najogólniej, filozofią możemy nazwać spekulatywne, refleksyjne i systematyczne dociekania na temat wszechświata oraz miejsca, jakie zajmuje w nim człowiek. Podstawowymi działami filozofii są: metafizyka, epistemologia, aksjologia i logika.
Metafizyka, nauka zmierzająca do poznania istoty rzeczywistości, zajmuje się rozważaniami na temat natury bytu. Zadaje ona następujące pytanie: "Co naprawdę realnego pozostanie, gdy odrzucimy wszystkie nieistotne elementy egzystencji?". Sposób, w jaki postrzegamy nasze relacje z wszechświatem i ze społeczeństwem, wynika z naszych przekonań na temat natury rzeczywistości. Wynikają one z prób odpowiedzi na najważniejsze pytania o to, co jest, a co nie jest realne. Czy istnieje duchowy wymiar egzystencji, czy też rzeczywistość ma charakter wyłącznie materialny? Jak powstał wszechświat?
Rozważania na temat natury rzeczywistości doprowadziły metafizyków do różnych wniosków. Zwolennicy idealizmu definiują rzeczywistość w kategoriach duchowych czy też niematerialnych, podczas gdy dla realistów jest ona zbiorem pewnym przedmiotów istniejących niezależnie od postrzegających je ludzi. Natomiast przedstawiciele pragmatyzmu utrzymują, że nasze pojęcie rzeczywistości opiera się na doświadczeniu.
Teorii i praktyki nauczania nie sposób rozpatrywać w oderwaniu od kwestii metafizycznych. Treści, doświadczenia oraz umiejętności zawarte w programie nauczania odzwierciedlają koncepcję rzeczywistości przyjętą przez społeczeństwo, które wspiera działalność szkoły. Formalne kształcenie polega w przeważającej mierze na tym, że twórcy programów nauczania, nauczyciele i autorzy podręczników opisują uczniom pewne aspekty realnego świata, na przykład na zajęciach z historii, geografii lub chemii definiują określone wycinki rzeczywistości.
Epistemologia, nauka o poznaniu i wiedzy, ma ogromne znaczenie dla ludzi zajmujących się edukacją. Ta dziedzina filozofii wyznacza podstawy wiedzy, starając się znaleźć odpowiedzi na następujące pytania: W jaki sposób zdobywamy wiedzę? Jaki proces poznawczy leży u podłoża naszej wiedzy o świecie i społeczeństwie? Na czym opieramy przekonanie, że coś jest prawdą? Czy przyjmujemy, że źródłem naszej wiedzy jest boskie objawienie, dowody empiryczne czy też indywidualne, subiektywne doświadczenie?
W dziejach cywilizacji były okresy, gdy wierzono, że wiedza pochodzi od Boga, czy też innej istoty nadprzyrodzonej, i objawia się w postaci prawd boskich osobom obdarzonym specjalną łaską. Według wielkich religii - judaizmu, chrześcijaństwa, islamu, hinduizmu, buddyzmu - prawdy te są zawarte w świętych księgach, takich jak Biblia czy Koran. Wyznawcy tych religii wierzą w istnienie transcendentnego, uniwersalnego, duchowego autorytetu, który - wyprzedzając ludzkie doświadczenie i pozostając w oderwaniu od niego - objaśnia jego sens. Prawdy objawione są uniwersalne, znajdują potwierdzenie w każdym miejscu i czasie. Takie stanowiska filozoficzne, jak idealizm czy realizm, chociaż nie zawsze odwołują się do religii, również uznają istnienie pewnego uniwersalnego źródła wiedzy. Inne kierunki, jak na przykład pragmatyzm, przyjmują, że poznanie jest oparte na ludzkim doświadczeniu, a zwłaszcza na dających się powszechnie potwierdzić dowodach empirycznych. Egzystencjalizm, kierunek kładący duży nacisk na subiektywizm, zakłada, że poznanie jest u każdego człowieka uwarunkowane jego cechami psychicznymi oraz tym, jak postrzega on swoje potrzeby.
Ponieważ epistemologia zajmuje się formułowaniem najbardziej ogólnych i podstawowych koncepcji na temat poznania, ściśle wiąże się z metodami nauczania i uczenia się. Na przykład zwolennik idealizmu może utrzymywać, że poznanie, czy też proces poznawczy, w rzeczywistości polega na odkrywaniu idei, które są obecne - w stanie uśpionym - w naszym umyśle. Dla idealisty odpowiednią metodą edukacyjną byłby dialog sokratejski, podczas którego nauczyciel, zadając uczniowi pytania pomocnicze, sprawia, że w jego świadomości budzą się utajone idee. Zwolennicy realizmu wychodzą z założenia, że źródłem wiedzy są nasze odczucia na temat przedmiotów znajdujących się wokół nas. Z tych odczuć formujemy pojęcia. Abstrahując na podstawie danych dostarczanych nam przez zmysły, tworzymy pojęcia będące odpowiednikami realnie istniejących przedmiotów. Nauczyciel, który wybierze strategię nauczania opartą na proponowanym przez realizm modelu odczucie - abstrakt, będzie się starał objaśnić uczniom zjawiska naturalne, przeprowadzając odpowiednie doświadczenia. Z kolei pragmatyk utrzymuje, że wiedzę zdobywamy dzięki interakcjom z otaczającym nas światem, biorąc udział w sytuacjach wymagających rozwiązywania problemów. Dlatego właśnie rozwiązywanie problemów jest odpowiednią metodą nauczania dla nauczycieli pragmatystów.
Aksjologia to nauka o wartościach. Podejmuje ona próbę ustalenia, jakie zachowanie jest dobre, a jakie złe. Aksjologia dzieli się na etykę i estetykę. Etyka to filozoficzne rozważania na temat wartości moralnych i zasad moralnego postępowania. Estetyka bada wartości związane z pięknem i sztuką. Podczas gdy metafizyka stara się opisać ogólną naturę bytu, aksjologia poszukuje recepty na moralne zachowanie przedmiotem troski osób zajmujących się edukacją. Na dobrą sprawę każdy z nas ulega wpływowi ludzi, którzy chcą, by przyswoił sobie takie a nie inne zasady postępowania. Dzieciom nieustannie mówi się, co mogą, a czego nie mogą robić. W wypowiedziach typu "Należy myć ręce przed jedzeniem", "Nie wolno tłuc szyb w szkole" albo "Trzeba kochać swoją ojczyznę" niewątpliwie zawarte są sądy na temat wartości. Zanim człowiek osiągnie dojrzałość, otaczający go ludzie podejmują niezliczone próby kształtowania jego zachowania, tak by odpowiadało obowiązującym normom. Rodzice, nauczyciele i społeczeństwo w bezpośredni sposób nagradzają lub karzą za określone działania w zależności od tego, czy jest ono zgodne z ich koncepcją poprawności, dobra i piękna, czy też odbiega od ustalonych kryteriów. We współczesnym świecie jak najbardziej realnym problemem staje się konflikt wartości. Hierarchie wartości oparte na ideach nacjonalistycznych stanowią przyczynę licznych antagonizmów między narodami i prowadzą do wojen, a wewnątrz państw konflikty wartości rodzą się na linii podziałów klasowych i społecznych.
Logika zajmuje się zasadami czy też wzorcami poprawnego myślenia. Bada reguły prawidłowego wnioskowania, dzięki którym możemy we właściwy sposób formułować założenia i argumenty na poparcie stawianej tezy.
IDEALIZM JAKO SYSTEM FILOZOFICZNY
Podstawowym założeniem idealizmu jest uznawanie za fundament rzeczywistości pierwiastka rozumowego, duchowego i idealnego. Opiera się on na twierdzeniu, że rzeczywistość ma zasadniczo naturę duchową czy mentalną i że niemożliwe jest poznanie czegokolwiek prócz idei. Objaśniając świat, idealizm umieszcza rzeczywistość absolutną wyłącznie w umyśle i głosi pogląd, że wszechświat jest przejawem wyższej inteligencji i woli.
Co się tyczy natury ludzkiej, idealizm stoi na stanowisku, że duchowa esencja człowieka jest jego najważniejszą i trwałą właściwością. To umysł dostarcza podstawowej siły życiowej, która jest u każdej osoby źródłem żywotności i dynamizmu. Obecność umysłu objawia się wątpieniem - wątpienie to myślenie, myślenie zaś dowodzi istnienia intelektu czy też umysłu.
Edukacyjne cele idealizmu:
1. zachęcenie uczniów do poszukiwania prawdy
2. dążenie do dobra, prawdy i piękna
3. proces nauczania – uczenia się powinien pomagać uczniom w pełnym zrealizowaniu potencjału właściwego istocie ludzkiej
4. szkoła, jako instytucja społeczna, powinna zapewniać uczniom dostęp do wiedzy zawartej w spuściźnie kulturowej , aby umożliwić im zapoznanie się z nią, uczestniczenie w niej i wniesienie do niej własnego wkładu.
Idealistyczny program nauczania można postrzegać jako hierarchiczny układ, w którym najwyższą pozycję zajmują dziedziny o największym stopniu ogólności, to znaczy filozofia i teologia, objaśniające najważniejsze dla człowieka związki: relacje z bogiem i relacje z kosmosem. Im bardziej szczegółowy przedmiot, tym niższe jest jego miejsce w hierarchii. Przedmioty plasujące się na wyższych szczeblach są abstrakcyjne i nie podlegają ograniczeniom związanym z czasem, miejscem i okolicznościami. Ze względu na to, że mają charakter ogólny, mogą znajdować zastosowanie w wielu różnych sytuacjach.
Nauczyciel o orientacji idealistycznej odgrywa w relacji z uczniem szczególną rolę. Jest dorosłą osobą, która zdążyła już uzyskać perspektywę kulturową i - dokonawszy syntezy różnych postaw życiowych stworzyła własny, harmonijny system wartości. Chociaż uczeń jest niedojrzały i dopiero poszukuje perspektywy, której mogą mu dostarczyć treści kulturowe, nie należy przez to rozumieć, że jego osobowość może stać się przedmiotem manipulacji ze strony nauczyciela. Uczeń dąży do tego, by w dojrzały sposób wejrzeć we własną osobowość. Duchowa natura i osobowość każdego człowieka są istotnym dobrem. Dlatego też nauczyciel powinien szanować ucznia i pomagać mu w uświadomieniu sobie pełni własnej osobowości. Ponieważ nauczyciel jest wzorcem i dojrzałym przedstawicielem kultury, niezwykle ważną kwestią staje się sprawa selekcji do tego zawodu. Nauczyciel powinien być uosobieniem wartości, kochać swoich wychowanków, a także być osobą entuzjastycznie nastawioną do swojej pracy.
Idealistyczny program nauczania
Idealiści utrzymują, że program nauczania powinien być zestawem przedmiotów czy też dyscyplin wiedzy, które mają zasadniczo charakter pojęciowy i ideacyjny. Owe różnorodne systemy pojęciowe skupiają się na poszczególnych aspektach absolutu i starają się je objaśniać. Jednak podstawą wszystkich tych systemów jest ta sama, jednocząca je idea czy też przyczyna.
Donald Butler w swojej książce Idealism in Education (Idealizm w edukacji), wyróżnił kilka właściwości, którymi powinien się cechować dobry nauczyciel. Według Butlera wskazane jest, by nauczyciel (1) uosabiał dla ucznia kulturę i rzeczywistość, (2) dysponował wiedzą z dziedziny psychologii, (3) prócz tego, że posiada kwalifikacje pedagogiczne, wykazywał się entuzjastycznym podejściem do pracy, (4) umiał zdobyć przyjaźń i szacunek uczniów, (5) budził w swoich wychowankach zapał do nauki, (6) zdawał sobie sprawę z tego, że nauczanie ma wymiar moralny i powinno zajmować się doskonaleniem człowieka oraz (7) przyczyniał się do kulturowego odrodzenia każdej kolejnej generacji.
Idealizm, stanowisko filozoficzne, według którego zarówno istota ludzka, jak: wszechświat mają naturę duchową, głosi, że dobro, prawda i piękno są odwieczną częścią spójnego i niezmiennego kosmosu, w którym zachodzą określone relacje.
Szczególne znaczenie w praktyce edukacyjnej mają następujące koncepcje wywodzące się z filozofii idealistycznej:
1. Kształcenie to proces polegający na rozwijaniu potencjału danego człowieka.
2. Uczenie się to proces odkrywania przez ucznia prawd obecnych w jego umyśle pod wpływem stymulacji dostarczanej przez nauczyciela.
3. Nauczyciel powinien stanowić wzorzec moralny i kulturowy i uosabiać najwyższe wartości humanistyczne.
Realizm w edukacji
Realizm, podobnie jak idealizm, należy do najstarszych stanowisk filozoficznych w myśli zachodniej. W przeciwieństwie do zwolenników idealizmu realiści twierdzą, że przedmioty istnieją niezależnie od spostrzegającego je ludzkiego umysłu. Doktryna realizmu opiera się na następujących założeniach:
1. Żyjemy w świecie rzeczywistym, w którym istnieje wiele rzeczy, na przykład ludzie i przedmioty.
2. Przedmioty rzeczywiste istnieją niezależnie od tego, jaki czynimy z nich użytek.
3. Przedmioty te mogą być przez nas w jakimś stopniu poznane rozumowo.
4.Człowiek powinien się w życiu kierować przede wszystkim wiedzą na temat tych przedmiotów, praw nimi rządzących i ich wzajemnych relacji.
We współczesnym systemie oświaty trudno jest znaleźć przykłady zastosowania teorii idealistycznych natomiast z realizmem rzecz ma się przeciwnie. W wielu szkołach średnich i wyższych na programy nauczania oparte na treściach przedmiotowych składają się odrębne segmenty wiedzy, jak na przykład historia, język, matematyka oraz nauki przyrodnicze i tym podobne. Każdy z tych przedmiotów odzwierciedla pewien aspekt systematycznie gromadzonej przez ludzkość wiedzy na temat rzeczywistości
Zwolennicy realizmu w edukacji formułują jej nadrzędny cel w taki sam sposób, jak czynił to Arystoteles - ich zdaniem należy przede wszystkim wspierać człowieka w dążeniu do szczęścia, dając mu sposobność rozwinięcia w pełni tych możliwości, które zapewnią mu osiągnięcie doskonałości. Szkoła powinna zatem wypełniać następujące zadania:
1. Rozwijać najbardziej wartościową zdolność człowieka, jaką jest umiejętność racjonalnego myślenia, przekazując mu odpowiednio uporządkowaną wiedzę.
2. Dostarczać ludziom motywacji do samo określania się, polegającego na racjonalnym dobieraniu celów, do samorealizacji osiąganej dzięki rozwijaniu w pełni tych możliwości, które sprzyjają osiągnięciu doskonałości, oraz do wewnętrznej integracji, czyli stworzenia rozsądnej hierarchii zobowiązań i oczekiwań wobec życia.
Program nauczania według stanowiska realistycznego
Nauczyciel - zwolennik realizmu dostrzega w rzeczywistości pewien obiektywny porządek. Przedmioty należące do tej rzeczywistości można klasyfikować na podstawie zachodzących między nimi podobieństw strukturalnych. Na poszczególne dyscypliny naukowe lub przedmioty akademickie, na przykład historię, geografię, języki, matematykę, biologię, botanikę i chemię, składają się zespoły powiązanych ze sobą pojęć oraz uogólnienia, które opisują i objaśniają interakcje pomiędzy fragmentami rzeczywistości reprezentowanymi przez te pojęcia. Kształcenie odbywające się w szkole funkcjonującej zgodnie z założeniami realizmu polega na tym, że pedagog uczy uczniów jakiejś umiejętności bądź przedmiotu. Jakkolwiek takie stwierdzenie może się wydawać banalne, to jednak bardzo precyzyjnie definiuje ono akt nauczania, wskazując na trzy jego elementy składowe. Są to: nauczyciel, umiejętność lub przedmiot oraz uczeń. Nauczyciel, posiadający wiedzę z zakresu danego przedmiotu i znający metody dydaktyczne, jest specjalistą w dziedzinie pedagogiki. Uczeń jest postrzegany jako osoba, której przysługuje podstawowe prawo do samookreślenia się, samorealizacji i wewnętrznej integracji.
W myśl koncepcji realistycznej nauczyciel musi się biegle posługiwać różnymi metodami dydaktycznymi, do których należą między innymi wykład, dyskusja czy eksperyment.
Realizm teistyczny, czyli tomizm, wykrystalizował się w formie koncepcji filozoficznej w średniowieczu ( Tomasz z Akwinu 1225-1274). Od XIII w. stał się dominującym sposobem postrzegania świata i wywarł ogromny wpływ na myśl zachodnią.
Według tomistów - podobnie jak według innych przedstawicieli stanowisk realistycznych - najważniejszym celem formalnej edukacji jest nauczanie przedmiotów akademickich. Tomiści używają na określenie takiego przedmiotu nazwy scientia, która oznacza dla nich pewien wycinek zgromadzonej, uporządkowanej i usankcjonowanej wiedzy. Zakres wiedzy z danego przedmiotu obejmuje treści, których prawdziwość została potwierdzona doświadczalnie albo rozumowo - za pomocą dowodu przeprowadzonego w ramach nauk teoretycznych. Nauczyciele, będący ekspertami w dziedzinach, którymi się zajmują, przekazują te treści uczniom; ci ostatni winni wykorzystać swoje intelektualne zdolności, by zrozumieć i opanować reguły, na których opiera się dany przedmiot, oraz nauczyć się, jak je stosować.
Edukacja moralna
Jednym z głównych zadań edukacji tomistycznej, szczególnie w szkole katolickiej, jest wpajanie wartości duchowych. Ponieważ jej celem jest uformowanie jednostki na podobieństwo Chrystusa, kształcenie obejmuje również studia religijne i teologiczne. Oprócz przekazywania wartości w procesie nauczania szkoła ułatwia ich przyswajanie, zapewniając uczniowi odpowiednie środowisko oraz stwarzając okazję do uczestniczenia w religijnych praktykach, obrządkach i rytuałach.
Niemniej już Tomasz z Akwinu zwracał uwagę na to, że wiedza nie jest tożsama z moralnością. Choć dana osoba może znać podstawowe prawdy wiary i nauczyć się religijnych przykazań, wiedza ta nie czyni z niej jeszcze dobrego człowieka. Jednak inteligentni ludzie, mężczyźni i kobiety, potrafią odróżnić dobro od zła, kiedy są postawieni przed koniecznością wyboru. Człowiek jest obdarzony wolną wolą, a to oznacza, że potrafi opracowywać i oceniać różne strategie działania możliwe do zrealizowania w danej sytuacji.
Edukacja moralna w duchu tomistycznym to proces wdrażania ucznia do praktykowania cnoty. Uczeń musi znajdować w swoim otoczeniu wzorce wartości, które uzna za godne naśladowania.
Relacja nauczyciel - uczeń według koncepcji tomistycznej
W ramach tomistycznej filozofii edukacyjnej wypracowano pewne definicje, które mogą się okazać użyteczne nawet dla osób nie uznających teologicznych założeń obowiązujących w tej koncepcji. Tomiści dokonali rozróżnienia między wychowaniem a kształceniem oraz między myśleniem a uczeniem się. Nie negując faktu, że wychowanie i kształcenie to procesy ze sobą związane, oddzielali wychowanie, pojęcie bardziej obszerne, od kształcenia, jednego z jego składników. To rozróżnienie umożliwia określanie zakresu kompetencji i odpowiedzialności nauczycieli.
Według tomistów wychowanie - wszechstronne kształtowanie danego człowieka jest procesem trwającym przez całe jego życie. W procesie tym bierze udział wiele osób i instytucji, takich jak rodzina, Kościół, czy ogólnie - społeczność. Kształcenie, czyli formalna edukacja, leży w gestii nauczycieli, którzy są odpowiedzialni za uczenie dzieci i młodzieży w wyspecjalizowanej instytucji, czyli szkole.
Tomasz z Akwinu postrzegał nauczanie jako powołanie, uważał je za działanie w służbie ludzkości. Nauczyciel, wiedziony dążeniem do służenia innym, powinien odnajdywać motywację w umiłowaniu prawdy, ludzi i Boga. W odróżnieniu jednak od romantycznych pedagogów naturalistycznych, takich jak Rousseau czy Pestalozzi, którzy również głosili doktrynę miłości, nauczyciel-tomista wiele wagi przywiązuje do rozwijania intelektu. Jako wierni wyznawcy idei Arystotelesa, tomiści podkreślali, że prawdziwa miłość przychodzi dzięki poznaniu i opiera się na rozumie.
Według koncepcji tomistycznej można wyróżnić dwa aspekty nauczania: kontemplacyjny i aktywny. Wymiar kontemplacyjny przejawia się w tym, że nauczyciel poświęca sporo czasu na studiowanie materiałów i przygotowanie lekcji. Większość pracy wykonywana jest w zaciszu biblioteki. Nauczyciel powinien posiadać gruntowną znajomość przedmiotu, którego uczy, czy będzie to teologia, matematyka, czy któraś z nauk przyrodniczych. Jednocześnie jest aktywną osobą, która angażuje się w pracę z uczniami i przekazuje im wiedzę.
Naturalizm, w przeciwieństwie do idealizmu, realizmu i tomizmu, nie wypracował jasno sformułowanych pojęć ani spójnych koncepcji. W dodatku istnieje wiele odmian naturalizmu, na przykład Jan Jakub Rousseau (1712-1778) kilkakrotnie zmieniał zapatrywania, raz przyjmując romantyczną koncepcję natury ludzkiej, innym razem skłaniając się ku racjonalistycznym poglądom oświeceniowym. Johann Heinrich Pestalozzi (1746-1827), który wykorzystał idee Rousseau, opracowując swoją metodę nauczania, był człowiekiem wierzącym. Herbert Spencer (1820-1903), twórca podstaw socjologii, zastosował darwinowską teorię ewolucji do opisu stosunków społecznych.
Naturalizm, zwłaszcza jako filozofia edukacyjna, opiera się na następujących przekonaniach:
1. Człowiek, określając cele edukacyjne, musi zwrócić się ku przyrodzie i własnej naturze, które są częścią porządku naturalnego.
2. Kluczem do zrozumienia natury jest poznanie zmysłowe; wrażenie stanowi fundament naszej wiedzy na temat rzeczywistości.
3. Ponieważ procesy naturalne przebiegają powoli, stopniowo i mają charakter ewolucyjny przy opracowywaniu teorii edukacji, zwracali się ku człowiekowi.
Podczas życia - od niemowlęctwa po wiek podeszły - człowiek przechodzi kolejne stadia rozwoju. Każde z tych stadiów zaczyna się wtedy, gdy człowiek jest na nie przygotowany pod względem fizycznym i psychicznym, gdy jest w stanie wykonywać ćwiczenia i brać udział w zajęciach, które rozwijają jego osobowość. Etapy rozwoju mają charakter kumulatywny, ponieważ prowadzą do następnych faz. Z teorią stadiów rozwoju wiąże się szczególny sposób pojmowania wychowawczej "adekwatności". Według naturalistów nie polega ona na przygotowaniu danej osoby do tego, by odpowiednio odgrywała swoją rolę społeczną. Adekwatność edukacyjna oznacza uczenie tego, na co dana osoba jest gotowa w określonej fazie rozwoju. Wychowanie nie powinno zatem sprowadzać się do wyszkolenia dobrego księcia albo wieśniaka. Należy raczej zadbać o to, by było ono stosowne do osiągniętego przez daną osobę stadium rozwoju.
W Emilu Rousseau tak bardzo skupił się na procesie edukacji swojego bohatera, że takie zagadnienia, jak osobowość, charakter i cechy nauczyciela mogą łatwo umknąć uwadze czytelnika. Jednak warto przyjrzeć się postaci mentora, gdyż ilustruje ona ten typ osoby, którą Rousseau uważał za idealnego "naturalnego" wychowawcę. Pozwoli nam to nie tylko dobrze zrozumieć jego traktat pedagogiczny, ale także zorientować się, jak jego poglądy zaważyły na progresywistycznej koncepcji nauczyciela zorientowanego na dziecko. Ich relacje miały charakter nieformalny i swobodny.
Pragmatyzm a edukacja
Starsze, bardziej tradycyjne koncepcje filozoficzne opierały się na postrzeganiu rzeczywistości jako zastanego porządku - prawda według nich jest dana a priori, czyli wyprzedza ludzkie doświadczenie i jest od niego niezależna. Pragmatyści polemizowali z tym poglądem i twierdzili, że prawda jest próbnym twierdzeniem, wywiedzionym z ludzkiego doświadczenia. Mimo iż mogłoby się wydawać, że wiele łączy takie podejście z naturalizmem, omówionym w rozdziale piątym, to jednak filozofowie pragmatystyczni dbali o weryfikowanie konsekwencji ludzkiego działania za pomocą rygorystycznych metod naukowych. Odrzucając metafizyczne spekulacje wcześniejszych filozofów, pragmatyści tacy jak Charles S. Peirce (1839-1914), William James (1842-1910), George Herbert Mead (1863-1931) i John Dewey (1859-1952) twierdzili, że filozofia powinna służyć rozwiązywaniu ludzkich problemów. Ich zdaniem daną koncepcję należy oceniać na podstawie tego, jakie konsekwencje przyniosło jej zastosowanie; prawda to uzasadnione twierdzenie, sformułowane na podstawie konsekwencji zastosowania danej hipotezy podczas rozwiązywania problemu.
Rekonstruowanie doświadczenia a edukacja
J. Dewey twierdził, że edukacja powinna polegać na rekonstruowaniu doświadczenia, czyli dostarczać takich doświadczeń, które pogłębiają sens poprzednich i prowadzą do nowych. W swojej koncepcji rozwoju jako celu edukacji ściśle wiązał działanie z rozumowaniem. W szerokim rozumieniu rozwój polega na tym, że uczeń uświadamia sobie wzajemne powiązania między doświadczeniami a konsekwencjami swojego postępowania. Dzięki pracy intelektu uczeń uzyskuje wgląd w relacje między doświadczeniem a działaniem i jego konsekwencjami, a następnie - w procesie symbolizacji przetwarza te relacje w znaczenia. Rozumowanie pojmuje się jako proces łączenia znaczeń czy symboli umożliwiający wyciąganie wniosków na podstawie manipulacji tymi znaczeniami. Rozumowanie weryfikowane jest za pomocą metody prób i błędów. Nie można mieć pewności co do tego, czy jest ono słuszne, dopóki się go nie przetestuje, czyli nie wprowadzi w czyn. Testem dla myśli jest jej empiryczna weryfikacja. Zdaniem Deweya nawet od dawna żywione idee i wartości ulegają zmianie za każdym razem, kiedy są testowane empirycznie.
Rekonstrukcja doświadczenia może dotyczyć zarówno jednostki, jak i społeczeństwa. Chociaż każdy człowiek gromadzi swoje własne doświadczenia, dorobek rasy ludzkiej jest dobrem powszechnym. W swojej koncepcji kontinuum doświadczeniowego Dewey dokonał połączenia doświadczenia osobistego i zbiorowego. Zgodnie z teorią kontinuum doświadczeń wszyscy ludzie są tacy, jakimi uczyniły ich przeszłe doświadczenia; podobnie grupy są wytworem własnej przeszłości. Zarówno w wypadku jednostki, jak i grupy teraźniejszość jest odbiciem.
Chociaż pewnych śladów myśli egzystencjalnej można się doszukać w dziełach XIX w. autorów, takich jak Saren Kierkegaard (1813-1855), Friedrich Nietzsche (1844-1900) czy Fiodor Dostojewski (1821-1881), największą popularność zyskała ona w XX stuleciu, a zwłaszcza w czasie II wojny światowej i po jej zakończeniu. Do czołowych rzeczników egzystencjalizmu XX wieku należą: niemieccy filozofowie Karl Jaspers (1883-1969) i Martin Heidegger (1889-1976), żydowski myśliciel Martin Buber (1878-1965) oraz Francuzi Gabriel Marcel (1889-1973), który przyjął perspektywę chrześcijańską, i Jean Paul Sartre (1905-1980), który był ateistą. Trzeba też wspomnieć o pracach wybitnego teologa protestanckiego, Paula Tillicha (1886-1965).
Niektórzy egzystencjaliści wykorzystywali także metodę fenomenologiczną opracowaną przez Edmunda HusserIa (1859-1938). Husserl twierdził, że filozofia powinna się zajmować analizowaniem zjawisk - fenomenów - czyli istoty rzeczy, będących bezpośrednim doświadczeniem tego, co dane.
Nauczanie i uczenie się oparte na egzystencjalizmie
Najbardziej istotną rolę w procesie uczenia się odgrywa nie to, jak zorganizowany jest program nauczania, ani to, jak jest ustrukturyzowana wiedza, ale to, jakie znaczenie nadaje jej uczeń. W ujęciu egzystencjalistycznym uczeń konstruuje znaczenie danego przedmiotu, interpretując go na...
AGARR