wykorzystanie.pdf

dr Monika Sajkowska

Instytut Stosowanych Nauk Społecznych UW

Fundacja Dzieci Niczyje

Wykorzystywanie seksualne dzieci

Ustalenia terminologiczne, skala zjawiska,

oblicza problemu społecznego

Szacunki dotyczące skali wykorzystywania seksualnego dzieci zależą od sposobu

definiowania tego zjawiska oraz od stosowanych metod pomiaru. W artykule omówione

zostały terminologiczne i definicyjne różnice dotyczące problemu wykorzystywania

seksualnego dzieci, w ujęciach różnych gremiów eksperckich oraz badaczy zjawiska.

Przedstawione zostały również dwie główne kategorie metod badawczych wykorzystywanych

do oceny zakresu problemu – szacowanie liczby przypadków wykorzystywania seksualnego

dzieci w skali roku (incidence) i badania retrospektywne.

Wykorzystywanie seksualne dzieci jako

zjawisko, które dopiero niedawno stało

się w Polsce przedmiotem zainteresowania

praktyków, teoretyków i opinii społecznej,

wymaga uporządkowania kwestii termi-

nologicznych, opisu i diagnozy. Zadania

takie przysparzają jednak wiele trudności

zarówno ze względu na krótką obecność

problemu wykorzystywania seksualnego

w dyskursie publicznym w naszym kraju,

jak i z uwagi na dylematy i ograniczenia

wynikające z charakteru samego zjawiska.

Brak standardów definiowania wy-

korzystywania seksualnego dzieci oraz

trudności związane ze skonstruowaniem

wyczerpującej definicji wynikają z różnic

granic definicyjnych zjawiska w zależności

od tego, czy analizujemy je z perspektywy

norm obyczajowych czy też norm praw-

nych, czy wreszcie bierzemy pod uwagę

doświadczenia praktyków oraz potoczne

– często rozbieżne i nieprecyzyjne – konota-

cje pojęcia wykorzystywanie seksualne dzieci .

Trudności z odpowiedzią na pytanie

o skalę zjawiska wykorzystywania sek-

sualnego dzieci są dwojakiego rodzaju.

Po pierwsze, wynikają z braku lub nie-

doskonałości danych, na bazie których

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

dokonuje się szacunków jego rozmiarów.

Po drugie zaś, drażliwość problemu za-

równo dla ofiar, jak i sprawców sprawia,

że każdy sposób jego rejestracji lub retro-

spektywnej diagnozy napotyka barierę

wstydu, wyparcia z pamięci, strachu czy

obawy o brak społecznej akceptacji. Tym

samym więc ciemna liczba jest w przypad-

ku wykorzystywania seksualnego dzieci

wyjątkowo wysoka.

Wymienione wyżej ograniczenia sys-

tematycznej i trafnie opisującej rzeczy-

wistość prezentacji zjawiska wykorzy-

stywania seksualnego dzieci zdecydo-

wały o konstrukcji i treści tego artykułu.

Zostaną w nim przedstawione trzy różne,

choć mocno ze sobą związane, aspekty

problemu:

1. Trudności definicyjne – różnice per-

spektyw i spory wokół znaczenia poję-

cia wykorzystywanie seksualne dzieci .

2. Rozmiary zjawiska wykorzystywania

seksualnego dzieci – źródła danych i ich

ograniczenia, pułapki interpretacji.

3. Wykorzystywanie seksualne dzieci jako

problem społeczny – determinanty

ujawnienia i legitymizacji problemu.

1. Definicje wykorzystywania seksualnego dzieci

W literaturze przedmiotu dotyczącej

problemu włączania dzieci w aktywność

seksualną osób dorosłych używana jest

różna terminologia: wykorzystywanie sek-

sualne, nadużycie seksualne, molestowa-

nie seksualne, pedofilia . Terminy te stoso-

wane są zamiennie bądź używający ich

autorzy proponują, czasem kontrower-

syjne, rozróżnienia definicyjne dotyczące

niektórych z pojęć 1 . W literaturze anglo-

języcznej stosowana terminologia zależy

od aspektu zainteresowania autora – ter-

min child sexual abuse używany jest na

określenie zjawiska, gdy przedmiotem

zainteresowania jest dziecko jako ofiara

wykorzystywania seksualnego, natomiast

w badaniach sprawców problem zazwy-

czaj określa się jako child molesting bądź

pedophilia (Araji, Finkelhor 1986). W tym

artykule w odniesieniu do omawianego

zjawiska będę używała pojęcia wykorzysty-

wanie seksualne dzieci traktowanego jako

odpowiednik child sexual abuse w języku

angielskim. Termin pedofilia będzie tu sto-

sowany jako określenie szeroko rozumia-

nych zachowań tych sprawców seksual-

nego wykorzystywania dziecka, dla któ-

rych dziecko jest preferencyjnym obiektem

zaspokajania potrzeb seksualnych (Myers

1997; Czernikiewicz, Pawlak-Jordan 1998).

Podjęcie określonych decyzji dotyczą-

cych stosowanej terminologii nie rozwią-

zuje, co oczywiste, dylematów związanych

z rekonstrukcją treści definicji używanych

pojęć. Brak standardów w definiowaniu

różnych form krzywdzenia dzieci często

jest uznawany za znaczący czynnik hamu-

jących rozwój badań, rejestracji i praktyki

(National Research Council 1993). Reflek-

sja taka w dużej mierze dotyczy również

wykorzystywania seksualnego uznawane-

go za jedną z form krzywdzenia dziecka.

Ustalenia definicyjne dotyczące wykorzy-

stywania seksualnego dzieci ułatwia fakt,

iż niemal we wszystkich krajach ta forma

krzywdzenia dziecka jest penalizowana

przez prawo i tym samym regulacje praw-

ne pomagają wyznaczać zasadnicze ramy

1 I tak, na przykład A. Krawulska-Ptaszyńska i D. Rosiński proponują stosowanie terminu nadużycie seksualne

dziecka w przypadkach kazirodczych kontaktów seksualnych pomiędzy dzieckiem a członkami jego rodziny,

natomiast seksualne napastowanie lub molestowanie rezerwują na określenie relacji seksualnych dziecka z osobą

obcą (Krawulska-Ptaszyńska, Rosiński 1997)

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

definicyjne pojęcia. Na ogół jednoznacznie

określają one minimalny wiek, powyżej

którego dziecko może, bez konsekwen-

cji prawnych, być partnerem seksualnym

innej osoby. Zdarza się, iż ustawodawcy

czeń, w przypadku wykorzystywania sek-

sualnego litera prawa dostarcza czytelnego

kryterium definiowania zjawiska w znacz-

nie większej mierze niż w przypadku in-

nych form krzywdzenia i zaniedbywania

Wykorzystywanie seksualne dziecka to włączanie dziecka w aktywność seksualną, której

nie jest ono w stanie w pełni zrozumieć i udzielić na nią świadomej zgody i/lub na którą nie

jest dojrzałe rozwojowo i nie może zgodzić się w ważny prawnie sposób i/lub która jest nie-

zgodna z normami prawnymi lub obyczajowymi danego społeczeństwa. Z wykorzystywa-

niem seksualnym mamy do czynienia, gdy taka aktywność wystąpi pomiędzy dzieckiem

a dorosłym lub dzieckiem a innym dzieckiem, jeśli te osoby ze względu na wiek bądź sto-

pień rozwoju pozostają w relacji opieki, zależności, władzy. Celem takiej aktywności jest za-

spokojenie potrzeb innej osoby. Aktywności taka może dotyczyć:

1) namawiania lub zmuszania dziecka do angażowania się w prawnie zabronione czyn-

ności seksualne;

2) wykorzystywanie dziecka do prostytucji lub innych prawnie zakazanych praktyk o cha-

rakterze seksualnym;

3) wykorzystywanie dziecka do produkcji materiałów lub przedstawień o charakterze

pornograficznym.

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO)

bardzo precyzyjnie definiują wykorzysty-

wanie seksualne dzieci, wyliczając praw-

nie zakazane czynności oraz ich okolicz-

ności. Przykładem takiej operacjonalizacji

pojęć w przepisach prawnych jest kodeks

karny obowiązujący w stanie Kalifornia 2

(Larson, Terman, Gomby, Quinn, Behrman

1994). Inne kodeksy, w tym kodeks polski

(zobacz artykuł M. Filara w tym wydaniu

kwartalnika), nie specyfikują jednak kon-

kretnych zachowań uznawanych za formy

wykorzystywania seksualnego, ogranicza-

jąc się do wskazania na czynności lub kon-

takty seksualne z dzieckiem jako aktywno-

ści prawnie zakazane. Poza tym regulacje

prawne nie zawsze obejmują pełen zakres

zachowań, które ze względu na swój sek-

sualny charakter mogą mieć traumatyczny

wpływ na dziecko. Pomimo tych ograni-

dziecka. Podział definicji wykorzystywania

seksualnego dzieci na definicje prawne

i pozaprawne nie jest jednak kluczem do

rekonstrukcji specyficznych dla danego

rodzaju definicji znaczeń przypisywanych

temu pojęciu. Oba rodzaje definicji mają

bowiem znaczącą część wspólną, są for-

mułowane na bazie systemu wartości

obowiązującego w danym społeczeństwie,

w obu też zdarza się używanie pojęć nie-

jednoznacznych i niezoperacjonalizowa-

nych – nie są wymienione zachowania lub

stany, które są desygnatami danego pojęcia.

Definicje wykorzystywania seksualnego

dzieci konstruowane są dla różnych po-

trzeb. Ustalają je gremia ekspertów wy-

znaczających politykę społeczną, ustawo-

dawcy, badacze, psychologowie i lekarze.

Są one potrzebne, by określić specyfikę

2 Kodeks karny stanu Kalifornia Sekcja 11165.1 definiuje wykorzystywanie seksualne dziecka ( child sexual

abuse ), którym jest – zgodnie z tym kodeksem – osoba poniżej 18. roku życia, jako: każdą penetrację vaginy lub odbytu

dziecka przez penis, każdy kontakt seksualny genitaliów lub odbytu osoby z językiem lub ustami innej osoby,

każde wtargnięcie w genitalia lub odbyt przy użyciu różnych obiektów (z wyłączeniem niezbędnych czynności

medycznych), intencjonalne dotykanie genitaliów lub innych intymnych części ciała (piersi, okolice genitaliów,

pachwiny, pośladki) lub ubrania okrywającego te części ciała dziecka lub sprawcy przez dziecko w celu uzyskania

seksualnego podniecenia (przepis specyfikuje sytuacje, których to nie dotyczy, jak: pełnienie czynności opiekuńczych

lub medycznych, wyrażanie emocji i uczuć), intencjonalna masturbacja w obecności dziecka.

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

zachowań i sytuacji określanych pojęciem

wykorzystywanie seksualne dziecka, nada-

jąc tym samym temu pojęciu intersubiek-

tywne znaczenie, a także po to, by zopera-

w którym zamieszczono definicję, oraz,

co się z tym wiąże, powszechność odwo-

ływania się do wybranych definicji w li-

teraturze i innych przekazach dotyczą-

Za dziecko seksualnie wykorzystywane uznać można każdą jednostkę w wieku bez-

względnej ochrony, jeśli osoba dojrzała seksualnie, czy to przez świadome działanie, czy też

przez zaniedbywanie swoich społecznych obowiązków lub obowiązków wynikających ze

specyficznej odpowiedzialności za dziecko, dopuszcza się zaangażowania dziecka w jaką-

kolwiek aktywność natury seksualnej, której intencją jest zaspokojenie osoby dorosłej.

Standing Committe on Sexually Abused Children (SCSAC),

Wielka Brytania

cjonalizować zjawisko wykorzystywania

seksualnego w celu jego pomiaru bądź kla-

syfikacji diagnostycznej. Rozważając pro-

blem definiowania wykorzystywania sek-

sualnego dzieci, warto zastanowić się nie

tylko nad definicjami nominalnie przypi-

sywanymi temu pojęciu przez teoretyków

i praktyków, ale również nad społecznie

podzielanymi znaczeniami jemu przypi-

sywanymi przez różne segmenty opinii

społecznej bądź media. Jak z perspektywy

tych różnych rodzajów definicji zrekon-

struować można treść pojęcia wykorzy-

stywanie seksualne dzieci?

cych problematyki krzywdzenia dzieci.

Są to definicje wykorzystywania seksual-

nego dzieci proponowane przez Świato-

wą Organizację Zdrowia (WHO), Brytyj-

ski Komitet ds. Wykorzystywania Seksu-

alnego Dzieci (SCSAC), zawarte w ame-

rykańskiej, federalnej Ustawie nt. Profi-

laktyki i Przeciwdziałania Krzywdzeniu

Dzieci ( Child Abuse Prevention an d Treat-

ment Act – CAPTA) oraz definicje Davida

Finkelhora i Kathleen Faller.

Definiowanie terminu wykorzystywanie

seksualne dziecka wymaga ustaleń doty-

czących dwóch zasadniczych wymiarów

Wykorzystywanie seksualne dziecka to niewłaściwe zachowanie seksualne z udziałem

dziecka takie jak: dotykanie genitaliów dziecka i doprowadzanie do dotykania przez dziec-

ko genitaliów innej osoby, stosunek seksualny z dzieckiem, kazirodztwo, gwałt, sodomia,

ekshibicjonizm i komercyjna eksploatacja dziecka. Zachowania takie uznawane są za wy-

korzystywanie seksualne dziecka jedynie wtedy, gdy sprawcą jest osoba odpowiedzialna za

opiekę nad dzieckiem bądź spokrewniona z dzieckiem.

Child Abuse Prevention and Treatment Act (CAPTA), USA

Przedstawiona w tym artykule rekon-

strukcja treści przypisywanej pojęciu

wykorzystywanie seksualne dzieci bazuje

na analizie wielu definicji formułowanych

przez różne gremia oraz zawartych w lite-

raturze przedmiotu. Formułowane wnio-

ski, choć w dużej mierze uniwersalne,

obrazować będzie odwołanie się do kilku

przedstawionych tu definicji. Ich wyboru

dokonano ze względu na autorytet autora

(instytucji lub badacza), rangę dokumentu,

definicji: (1) rodzajów aktywności sek-

sualnej, w którą włączane jest dziecko,

oraz (2) warunków decydujących o tym,

że aktywności te uznane zostaną za

krzywdzenie dziecka (Finkelhor 1994).

Funkcjonujące definicje, zarówno praw-

ne, badawcze, jak i te, które stanowią po-

stawę klasyfikowania zjawiska przez

praktyków, w różnej mierze spełniają wy-

móg ustalenia treści wymienionych wyżej

wymiarów.

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

Definicje ogólne koncentrują się głów-

nie na wyspecyfikowaniu warunków de-

cydujących o uznaniu pewnej kategorii

zachowań za wykorzystywanie seksualne

dziecka. Różnią się one liczbą i treścią

konstytuujących je elementów, co ma zna-

czące konsekwencje dla określenia zakre-

su zjawiska określonego terminem wyko-

rzystywanie seksualne dzieci .

powodują wykluczenia zachowań seksu-

alnych wobec dziecka poza ramy defini-

cyjne wykorzystywania seksualnego.

Sprawcą w relacjach seksualnych okre-

ślanych jako wykorzystywanie seksualne

jest, na mocy większości definicji, osoba,

która ma przewagę nad dzieckiem. W ana-

lizowanych definicjach przewaga ta doty-

czy wieku, stopnia rozwoju oraz wynika

z relacji pomiędzy sprawcą a dzieckiem.

Relacje władzy, sprawowania opieki, po-

krewieństwa między sprawcą a dzieckiem

decydują o uznaniu kontaktów seksual-

nych pomiędzy nimi za wykorzystywanie

seksualne niezależnie od tego, czy dziecko

wyraża zgodę na takie kontakty czy też nie.

Na ogół sprawca jest określany jako osoba

aktywnie działająca w celu zaspokajania

swoich potrzeb. Jednak charakter tych po-

Dziecko w kontekście wykorzystywania

seksualnego definiowane jest na ogół po-

przez odwołanie się do kryteriów praw-

nych. Z wykorzystywaniem seksualnym

mamy do czynienia, jeśli określone zacho-

wania dotyczą osoby „w wieku bezwzględ-

nej ochrony”, „nie mogącej wyrazić na nie

ważnej prawnie zgody”. Prawne definicje

formułowane w kodeksach karnych po-

szczególnych krajów precyzyjnie określają

Wykorzystywanie seksualne to każdy akt pomiędzy osobami o różnym stopniu rozwoju,

którego celem jest seksualna gratyfikacja osoby na wyższym stopniu rozwoju.

Faller 1988

granice wieku, poniżej którgo kontakty

o charakterze seksualnym uznawane są za

wykorzystywanie seksualne (patrz Regulacje

prawne na temat wieku.. w tym numerze

kwartalnika). Niektóre definicje podkreślają

takie elementy charakterystyki dziecka, jak:

niedojrzałość, niezdolność do rozumienia

sytuacji. Określenia te nie mają jednak

mocy dysjuntywnej, nie pojawiają się w de-

finicjach po to, by wyróżnić pewną kate-

gorię dzieci, którą charakteryzuje np. brak

zrozumienia seksualnego charakteru in-

terakcji z dorosłym, ale po to, by uzasadnić

zajmowanie się wykorzystywaniem sek-

sualnym dzieci jako negatywnie ocenianym

zjawiskiem. Definicje wykorzystywania

seksualnego dziecka, zarówno przytacza-

ne w tym artykule, jak i inne, jedynie wy-

jątkowo koncentrują się na określeniach

dotyczących dziecka. W zdecydowanej

większości definicji cechy, zachowania

dziecka, jego ewentualne inicjowanie bądź

przyzwolenie na aktywności seksualne nie

trzeb zazwyczaj nie jest precyzowany, nie

stanowi więc ważnego kryterium defini-

cyjnego. Zdarza się jednak, iż autor defini-

cji podkreśla (np. Faller 1988), że właśnie

seksualny charakter gratyfikacji poszuki-

wanych przez sprawcę w akcie wykorzy-

stania seksualnego decyduje o wyróżnie-

niu wykorzystywania spośród innych in-

terakcji pomiędzy dzieckiem a sprawcą.

Niektóre z definicji rozszerzają odpowie-

dzialność za wykorzystywanie seksualne

dziecka na osoby, które przez zaniecha-

nie nadzoru i opieki nad dzieckiem bądź

brak reakcji na zagrażające mu sytu-

acje dopuściły do zaangażowania dziecka

w kontakty seksualne. W tym znaczeniu

sprawcą wykorzystywania dziecka będzie

również np. matka godząca się na kon-

takty seksualne swojego partnera z córką.

W myśl definicji CAPTA za wykorzysty-

wanie seksualne uznawane są jedynie rela-

cje o charakterze seksualnym dziecka z ro-

dzicem, krewnym bądź opiekunem dziecka.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: