MAŁY SŁOWNIK ZOOLOGICZNY
BEZKRĘGOWCE
GADY i PLAZY
OWADY i PTAKI
RYBY
SSAKI
WIEDZA POWSZECHNA
Warszawa 1973
Noty encyklopedyczne napisali (w nawiasie skróty nazwisk)
KRYSTYNA KOWALSKA [K.K.]
JAN MACIEJ BEMBISZEWSKI [J.M.R.]
HALINA ROLIK [H.R.]
PRZEDMOWA
Najstarsza i najliczniejsza grupa kręgowców, nazywana tradycyjnie rybami (choć w skład jej wchodzi kilka odrębnych gromad, z których tylko jedną stanowią ryby właściwe), obejmuje ok. 20 000 gatunków współcześnie żyjących oraz wiele kopalnych.
Jest to grupa niezmiernie ważna i interesująca z wielu punktów widzenia. Przede wszystkim zapoczątkowała ona ewolucję kręgowców, z niej bowiem wywodzą się pierwsze kręgowce ziemnowodne. W żadnej innej grupie nie spotyka się tak różnorodnych przystosowań do życia w diametralnie różnych środowiskach: w głębinach oceanicznych i w pelagialu, w lodowatych wodach polarnych i w gorących źródłach, w wysychających okresowo bagnistych zbiornikach i w czystych, dobrze natlenionych potokach górskich. Są tu "żywe skamieniałości", jak latimeria, prymitywne dwudyszne, gatunki przystosowane do dłuższego przebywania w środowisku atmosferycznym, jak poskoczki i żmijogłowce, a równocześnie gatunki, które osiągnęły najwyższy poziom "rybiego" etapu rozwoju, których przykładem są tuńczyki i żaglicowate. Ryby są zatem ważnym obiektem badań w dziedzinie ewolucji kręgowców, mechanizmu procesów przystosowawczych, gatunkotwórczych oraz badań nad zachowaniem się zwierząt.
Wzrost zainteresowania rybami spowodowała także literatura popularnonaukowa i przygodowa, zwłaszcza zaś reportaże z podwodnych wypraw płetwonurków i badań głębin morskich. Równocześnie wzrasta w szybkim tempie zainteresowanie gospodarcze rybami jako źródłem pełnowartościowego białka zwierzęcego.
Ryby, jak świadczą resztki kuchenne znajdowane w stanowiskach człowieka pierwotnego, były zawsze źródłem łatwo dostępnego i wartościowego pokarmu. Obecnie, w związku
Przedmowa
z klęskami głodu trapiącymi znaczną część ludności oraz stałym niedoborem białka zwierzęcego, zwrócono baczną uwagę na możliwości intensyfikacji połowów, eksploatację nowych łowisk, zwłaszcza na półkuli południowej, na zagadnienia aklimatyzacji nowych, szybko wyrastających gatunków (przykładem aklimatyzacja w naszych wodach amura, tołpygi, pelugi). Zajęto się intensyfikacją hodowli ryb, zwłaszcza w krajach nawiedzanych przez głód. Poza hodowlą w zbiornikach śródlądowych rodzi się konieczność hodowli w morskich wodach przybrzeżnych. Ponadto znaczne zwiększenie zasięgu połowów naszych statków rybackich oraz zwiększony import przetworów rybnych sprawia, iż w handlu pojawiają się ryby o egzotycznych nazwach, nigdy dotychczas nie spotykane na naszych stołach, jak np. lichia, pałasz, sajra, zębacz, o których konsumenci chcieliby się czegoś dowiedzieć.
Niepośledniego znaczenia nabiera również wędkarstwo oraz inne formy rybołówstwa sportowego. W dobie coraz bardziej odczuwanych ujemnych skutków uprzemysłowienia i technicyzacji życia wędkarstwo, odpoczynek nad nie skażonymi jeszcze wodami, ma dużą przyszłość jako zajęcie regenerujące siły fizyczne i duchowe. Liczba miłośników sportu wędkarskiego stale u nas wzrasta i tym zainteresowaniom należy także wyjść naprzeciw.
Wzrasta również liczba miłośników akwarystyki, dającej wypoczynek psychiczny, a równocześnie często jedyną możliwość obcowania ze zwierzętami, obserwacji ich biologii i obyczajów nawet w warunkach zagęszczonego mieszkania w wielkim mieście.
Konieczność zaspoKojenia z tak różnorodnych źródeł płynących zainteresowań rybami sprawiła trudności w odpowiednim doborze haseł. Słownik zawiera ich ok. 700. Uwzględniono wszystkie gatunki krajowe (w wodach śródlądowych Polski oraz w Bałtyku żyje ich niewiele ponad 100) i aklimatyzowane lub przewidziane do aklimatyzacji. Znalazły się tu również opisy gatunków oraz wyższych jednostek systematycznych, omawianych w podręcznikach i cytowanych w literaturze popularnonaukowej. Obok gatunków znanych w światowym rybołówstwie trzeba było również omówić nowe, które dopiero wchodzą na rynek handlowy, w przyszłości jednak, w związku ze zmniejszaniem się zasobów ryb poławianych tradycyjnie i w wielkich ilościach, będą stanowiły znacznie większy niż obecnie odsetek w połowach. Uwzględniono także gatunki najczęściej u nas spotykane w hodowli akwariowej. Stąd też wybór z ok.
20 000 gatunków ryb był dość utrudniony i Czytelnik nie zawsze znajdzie w Słowniku interesujący go obiekt.
Trudności sprawiała również polska nomenklatura ryb, gdyż wiele gatunków często opisywano pod różnymi nazwami polskimi. Autorzy starali się wybrać najpowszechniej używane, umieszczając inne, również znane, w synonimach, od których odnośniki kierują do właściwej nazwy. W przypadku gdy dany gatunek stał się już asortymentem handlowym pod inną nazwą niż dotychczas używana, dawano przeważnie pierwszeństwo nazwie handlowej, ze względu na upowszechnienie jej wśród konsumentów.
W Słowniku poza hasłami gatunkowymi omówiono również tam, gdzie to było niezbędne, rodzaje, w większości przypadków również rodziny (do których należą objęte Słownikiem gatunki), rzędy i wyższe jednostki systematyczne oraz niektóre podrzędy. Konieczne to było w rzędach obejmujących czasem setki gatunków o bardzo różnym wyglądzie zewnętrznym, trybie życia, przystosowaniach, o których przynależności do danego rzędu świadczą tylko cechy anatomiczne trudno uchwytne dla niespecjalisty. Na przykład w rzędzie okoniokształtnych niezbędne było omówienie wyraźnie wyodrębniających się okoniowców, wargaczowców, głowaczowców itp. Było to tym bardziej konieczne, że systematyka ryb znajduje się wciąż jeszcze w stadium doskonalenia; istnieje na jej temat wśród specjalistów wiele rozbieżności. Niektórzy z nich uważają owe podrzędy za samodzielne rzędy, gdy inni przeciwnie - wymienione w Słowniku rzędy traktują jako podrzędy. Ten ostatni pogląd reprezentują już zresztą nieliczni ichtiologowie.
Poza hasłami z zakresu systematyki uwzględniono również pewną liczbę haseł z morfologii, fizjologii, biologii, ekologii, rozrodu i rozmieszczenia geograficznego ryb, a także ich użytkowania gospodarczego.
Układ haseł w Słowniku jest alfabetyczny. Hasła powtarzające się w tekście noty encyklopedycznej oznaczono pierwszą literą; w przypadku haseł wielowyrazowych - pierwszymi literami (niezależnie od przypadku i liczby). Pozioma strzałka ->-sygnalizuje, że pojęcie następujące po niej stanowi samodzielne hasło w Słowniku. Skorowidz zawiera tylko nazwy łacińskie.
Słownik wyposażono w pocztówkę dźwiękową z nagraniami głosów ryb oraz w komplet 6 barwnych slajdów (patrz str. 311).
Słownik został opracowany przez zespół pracowników Instytutu Zoologicznego PAN w Warszawie. Autorzy wyrażają
wdzięczność dr Matyldzie Gąsowskiej i prof. dr Kazimierzowi Kowalskiemu za krytyczną ocenę tekstu i wnikliwe uwagi, które umożliwiły usunięcie szeregu niejasności. Dziękujemy również p. Marii Kamieńskiej i p. Józefowi Konarzewskiemu z PPH Centrala Rybna w Warszawie za udostępnienie materiałów własnych, dotyczących polskiego nazewnictwa ryb.
AUTORZY
A
akantody -^ fałdopłetwe.
akarka paskowana (Nannacara anomalii) - gatunek z rodziny -s-pielęgnicowatych. Samiec ma wydłużoną tylną część płetwy grzbietowej i odbytowej. Ciało ma barwę oliwkowozieloną z rozrzuconymi gdzieniegdzie błękitnymi plamkami, a krawędź płetwy grzbietowej czerwoną; samica jest mniej barwna od samca. A.p. osiąga długość 7 cm. Samica składa ok. 100 jaj, których strzeże przeważnie tylko samiec. A.p. występuje w wodach Ameryki Południowej. Bywa często hodowana w akwariach, także u nas w Polsce. [J.M.R.]
akary (Aequidens) - rodzaj z rodziny ->pielęgnicowatych. Samce różnią się od samic wydłużeniem tylnej górnej części płetwy grzbietowej i odbytowej oraz żywszym ubarwieniem. Należące tu gatunki osiągają długość od 7 do 20 cm. Są drapieżne. Rodzice opiekują się ikrą i wylęgłym potomstwem. Zamieszkują wody Ameryki Środkowej i północnej części Ameryki Południowej. Niektóre gatunki bywają często hodowane w akwariach (w Polsce m. in. a. błękitna (Aequidens pulcher),
a. karłowata (Aequidens curviceps) i a. z Maroni (Aequidens marani). [J.M.K.]
aklimatyzacja - całokształt procesów zachodzących w organizmach w związku z przystosowywaniem się ich do zmienionych warunków środowiska. A. może w konsekwencji doprowadzić do zmian morfologicznych. Wyróżnia się a. naturalną i sztuczną. A. naturalna bywa wynikiem migracji ryb bądź też ich zawleczenia do innej krainy zoogeograficznej. Może też być wynikiem istotnych zmian środowiskowych, zachodzących na terenie występowania danego gatunku. A. sztuczna jest efektem celowej gospodarki człowieka. Umożliwia hodowlę ryb na nowych terenach, różniących się warunkami życia od dotychczasowych. Aby proces a. przebiegał prawidłowo, należy uprzednio rozważyć wszelkie hydrobiologiczne i fizyczne aspekty nowego zbiornika. A. ryb często przynosi doskonałe efekty. Na przykład w 1860 r. przewieziono pstrąga z Anglii do Nowej Zelandii. Dziś NowaZelandia słynie z najobfitszych na świecie połowów tego gatunku. Z dobrymi wynikami aklimatyzowano pstrąga.
Akwarystyka 10
na Cejlonie, Tasmanii, w Kaszmirze i w południowej Afryce. W Chile i w Nowej Zelandii oraz na Tasmanii zaaklimatyzowano czawyczę. Jej a. nie udała się natomiast w Europie. W Polsce próbowano zaaklimatyzować m.in. bassa wielkogębowego i sumika karłowatego. Ten ostatni wprawdzie dobrze przystosował się do nowych warunków, ale jego przeniesienie do naszych wód należy uważać za niepożądane, gdyż jest to szkodnik wyjadający ikrę i narybek innych, cennych gospodarczo gatunków. Obecnie prowadzone są próby a. amura, tołpygi i głowacicy. Aklimatyzuje się także gatunki mające inne niż konsumpcyjne znaczenie. Do takich należy m.in. gambuzja, którą zarybiano wiele rejonów w krajach tropikalnych w celu walki z malarią. [J.M.R.]
akwarystyka - wiedza obejmująca hodowlę i pielęgnację wodnych gatunków zwierząt i roślin. Miłośnicy a. dokonują wielu drobnych spostrzeżeń, które pomagają w zdobyciu i szerzeniu informacji biologicznych. Współczesna a. stanowi dużą pomoc dla rozmaitych badań naukowych, rozwija zamiłowania przyrodnicze, estetyczne, pogłębia wiadomości nie tylko biologiczne, ale także chemiczne, fizyczne i techniczne. Pierwsze hodowle ryb w celach rozrywkowych bądź też dla celów konsumpcyjnych zaczęli prowadzić już co najmniej 2500 lat p.n.e. starożytni Sumerowie. Ryby morskie chowali na początku n.e. Rzymianie w basenach domowych, często połączonych bezpośrednio z morzem. Rozwój a. związany jest z rozkwitem nauk przyrodniczych w połowie ubiegłego
wieku. Pojawiło się wówczas słowo akwarium, którego użył po raz pierwszy w 1853 r. przyrodnik angielski P.H. Gosse. W tym samym roku otwarte zostało pierwsze publiczne akwarium w Regent Park w Londynie. W trzy lata później przyrodnik niemiecki E.A. Rossmassier napisał głośny artykuł "Jezioro w szkle". Artykuł ten zapoczątkował szeroki rozwój a. w Europie środkowej, a jego autor nazwany został ojcem a. Wkrótce potem zostają sprowadzone do Europy pierwsze ryby egzotyczne - wielkopłetw i bojownik, które dzięki swym pięknym kształtom, barwom i niezwykle ciekawemu trybowi życia szybko zdobyły popularność. Miłośnicy hodowli rybek akwariowych zaczęli stowarzyszać się w kołach, związkach, zaczęto wydawać czasopisma o problematyce akwarystycznej. W 1954 r. powstała w Amsterdamie Światowa Federacja Akwarystów, której celem jest międzynarodowa współpraca wszystkich miłośników a. W Polsce istnieje Polski Związek Miłośników Akwarium i Terrarium z siedzibą główną w Chorzowie, z okręgami i kołami w wielu miastach Polski. Związek wydaje czasopismo "Akwarium". Istnieje też w Polsce szereg wystaw, umożliwiających publiczności oglądanie wodnych organizmów. Są to stałe ekspozycje w ogrodach zoologicznych Poznania, Wrocławia, Łodzi, Opola, Warszawy, Płocka oraz w palmiarniach Poznania, Sosnowca i Gliwic. Przy Morskim Instytucie Rybackim w Gdyni powstało ostatnio dość duże akwarium morskie. Największe akwarium morskie (-^-oceanarium) założono w 1955 na
11 aloza
Florydzie, w pobliżu Miami. Inne, bardziej znane akwaria, znajdują się: w Neapolu, Monako, w Płymouth i na Hawajach. [J.M.R.]
albakora (Germo alalungd) - gatunek z rodziny ->-makrelowatych, blisko spokrewniony z tuńczykiem i patudą. Specyficzne dla a. są płetwy piersiowe: szablastego kształtu, bardzo wydłużone, sięgające poza połowę ciała. Posiada ona grzbiet i boki niebieskie o metalicznym połysku, a brzuch srebrzystobiały; płetwy grzbietowe i ogonowa mają barwę brązową. A. osiąga długość 1,5 m. Szeroko rozprzestrzeniona w tropikalnej strefie mórz. Ma duże znaczenie gospodarcze. [J.M.R.]
albakora żółtopletwa (Germo albacora) - gatunek z rodziny -»-makrelowatych, blisko spokrewniony z tuńczykiem. Ciało jej jest bardziej wydłużone niż tuńczyka; druga płetwa grzbietowa i odbytowa są
bardzo wysokie, ostro zakończone. Małe płetwy grzbietowe
i odbytowe mają barwę jasnożółtą; reszta ciała jest ubarwiona jak u albakory. A.ż. to największy gatunek z rodzaju Germo; osiąga długość ponad
2 m. Zamieszkuje pelagial mórz i oceanów strefy tropikalnej i subtropikalnej. Ze względu na bardzo smaczne
mięso jest ceniona w przemyśle spożywczym. [J.M.R.]
albula (Albula yulpes) - gatunek z rodziny albulowatych (Albulidae), z rzędu - śledziokształtnych, blisko spokrewniony z tarponem i elopsem. Ma ciało wydłużone, wrzecionowate, nieco bocznie spłaszczone; otwór gębowy dolny uzbrojony w drobne ząbki. Grzbiet jest oliwkowaty, boki srebrzyste, brzuch biały, a płetwy szarawe. A. osiąga długość ok. 1 m. Jej larwy są zupełnie przezroczyste, tasiemcowate, upodabniające się do rodziców dopiero przy długości ok. 8 cm. A. zamieszkuje wody strefy gorącej. Zwykle przebywa w morzu, wchodzi jednak też do wód słonawych i śródlądowych. Ma mięso smaczne, ale ościste. Jest ceniona jako atrakcyjna ryba sportowa. [J.M.R.]
alestes Chapera, szaper (Ales-tes chaperi) - gatunek z rodziny -^kąsaczowatych. Samiec jest zwykle nieco większy i ma bardziej zaostrzoną płetwę grzbietową niż samica. A.Ch. osiąga 10 cm długości. Lubi wodę lekko kwaśną, miękką o temperaturze od 20° do 30°C. Najchętniej zjada larwy owadów; może też wyskakiwać nad powierzchnią wody i chwytać przelatujące owady. Jest rozprzestrzeniony w wodach zachodniej Afryki. Bywa hodowany w akwariach. [J.M.R.]
aloza (Alosa alosa) - gatunek z rodziny -^śledziowatych, blisko spokrewniony z parposzem, od którego jest nieco większy. Osiąga 75 cm długości i 4 kg wagi. Żyje w pelagicznej strefie morza. Na tarło wędruje do rzek, niekiedy
aloza amerykańska 12
bardzo daleko od ujścia. Wędrówki te rozpoczyna w marcu lub kwietniu; przestaje wówczas pobierać pokarm. Samica składa do 150 tyś. ziarn ikry. Wylęg następuje po upływie 4 do 5 dni. Larwy rosną bardzo szybko, spływając z prądem do morza. Głównym pokarmem a. są drobne organizmy planktonowe, które ryba ta cedzi przez swoje liczne, długie wyrostki filtracyjne; dodatkowym pokarmem bywają larwy owadów i małe ryby, głównie stynki. A. występuje wzdłuż atlantyckich wybrzeży Europy od Półwyspu Skandynawskiego po Pirenejski, wzdłuż zachodnich wybrzeży Afryki do Przylądka Blanc, w Morzu Śródziemnym i w zachodniej części Morza Czarnego; jest też sporadycznie spotykana w zachodnim Bałtyku; u wybrzeży Polski trafiają się pojedyncze okazy. A. poławia się w miejscach liczniejszego występowania; bywa spożywana na świeżo lub solona. U wybrzeży amerykańskich żyje pokrewny a. gatunek, szed. [J.M.R.]
aloza amerykańska ->szed.
amerykański sumik karłowaty
--sumik karłowaty.
amfiprion, ryba ukwialowa (Amphiprion percula) - gatunek z rodziny amtiprionowatych (Amphipriomdae), z rzędu ->okoniokształtnych. Jest jaskrawo ubarwiony. Zamieszkuje strefę raf koralowych Indomalajów. Przebywa w pobliżu wielkich ukwiałów i nie tylko chroni się w przypadku niebezpieczeństwa wśród ich potężnych, parzących czułków, ale również wpływa do wnętrza jamy chłonącotrawiącej, gdzie wyżera resztki pokarmu
złożonego przeważnie z ryb. Według ostatnich badań a. wydziela śluz, który uniemożliwia ukwiałowi wystrzelenie parzydełkowej baterii. Stwierdzono również, że a. izolowany od ukwiału łatwo pada ofiarą drapieżców. Jest on zatem inkwilinem, czyli lokatorem. Być może zachodzi tu nawet przypadek ściślejszej symbiozy: ukwiał daje schronienie i pokarm, a ryba wpadająca gwałtownie jak strzała między czułki i do jamy chłonącotrawiącej stwarza prądy wody ułatwiające gospodarzowi funkcje oddechowe. Być może również, mimo woli, napędza goniące ją drapieżniki w zasięg śmiercionośnych czułków jamochłona. [K.K.]
amia, mękławka {Amia calva)
-gatunek z rodziny Amiidae, z rzędu -»-amiokształtnych, reprezentujący jedyne obok łus-kostów współczesne formy ganoidów kostnych. A. osiąga długość 1 m; samce są nieco
mniejsze od samic i w odróżnieniu od nich zaopatrzone w czarną plamę, znajdującą się w górnej części nasady ogona.
A. może żyć w zbiornikach, w których często daje się odczuć niedobór tlenu, posługując się wówczas przy oddychaniu pęcherzem pławnym jako narządem pomocniczym. Przy jego pomocy oddycha powietrzem atmosferycznym, dzięki czemu wyjęta z wody może żyć kilka dni. Tarło a. przypada w okresie wiosennym (kwiecień, maj) przy temperaturze wody ok. 25°C. U samców w tym
13 amur biały
okresie pojawia się szata godowa. Do tarła wybierane są miejsca płytkie (25 do 40 cm), porośnięte roślinnością. Samiec buduje gniazdo z resztek roślin. Często gniazda tworzą kolonie, co ułatwia samcom wspólną ochronę gniazd i świeżo wylęgłych młodych. Jedna samica składa od 20 tyś. do 70 tyś. jaj. Samiec opiekuje się młodymi aż do uzyskania przez nie ok. 10 cm długości. A. odżywia się na ogół rybami, czasem skorupiakami i mięczakami. Prowadzi zwykle nocny tryb życia. W zimie przebywa w miejscach głębszych częściowo zagrzebana w mule, popadając w stan odrętwienia. Zamieszkuje płytkie, mocno zarośnięte zbiorniki śródlądowe Ameryki Północnej. W dorzeczu Wielkich Jezior, które są północną granicą jej zasięgu, występuje pospolicie z wyjątkiem Jeziora Górnego. Znaczenie gospodarcze a. jest niewielkie z powodu niezbyt smacznego mięsa. Młode okazy (bardzo żywotne) służą za przynętę przy wędkarskich połowach innych ryb drapieżnych. [J.M.R.]
amiokształtne (Amiiformes) - rząd z nadrzędu ->-ganoi-dów kostnych. Pierwsi przedstawiciele tego rzędu pojawili się w pokładach górnego permu. Jedynym dziś żyjącym przedstawicielem jest amia. Rząd ten obejmuje kilka wymarłych rodzin ryb słodkowodnych, będących pod koniec okresu kredowego dominującą grupą ryb. A. zamieszkiwały wody strefy tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej Europy, Azji i obu Ameryk. [J.M.R.]
amur biały (Ctenopharyngodon
idella) - gatunek z rodziny
--karpiowatych. Sylwetką przypomina klenia. Ma ciało wydłużone, niskie, walcowate, pokryte dużą łuską; szeroka głowa zaopatrzona jest w otwór gębowy końcowy; występują dwa szeregi zębów gardłowych. Grzbiet jest brunatnozielony, a boki srebrzyste.
A.b. rośnie bardzo szybko, osiągając ponad 1 m długości i 32 kg ciężaru. Żywi się pokarmem roślinnym. Osobniki młodociane do osiągnięcia 2,5 cm długości zjadają plankton zwierzęcy, a potem stają się roślinożerne. A.b. dojrzewa w 6 lub 7 roku życia. Ma ikrę pelagiczną, która rozwija się spływając z prądem rzeki. Wymaga podczas tarła temperatury wody od 20° do 23°C. Występuje w Chinach i dorzeczu Amuru. W Chinach bywa często hodowany w stawach. Obecnie (ze względu na duże walory użytkowe a.b.) prowadzi się prace nad jego aklimatyzacją na wszystkich kontynentach, zarówno w strefach zwrotnikowej i podzwrotnikowej, jak i umiarkowanej. Przed kilkunastu laty podjęto próby jego aklimatyzacji w radzieckiej Azji środkowej, w europejskiej części Związku Radzieckiego oraz w niektórych krajach Europy środkowej, a od 1964 r. także w Polsce. Udało się na razie zaaklimatyzować a.b. tylko w dorzeczu rzek Amu-Darii i Kubania. W Polsce bywa z powodzeniem hodowany w wielu gospodarstwach stawo
amur czarny 14
wych. Szczególnie dobrze rośnie w zbiornikach zasilanych w podgrzaną wodę, jak np. przy elektrowniach wodnych w Pątnowie i Koninie. Jednak w naszych warunkach nie rozmnaża się, w związku z czym materiał zarybieniowy sprowadzamy z ZSRR. Pod względem smakowym a.b. nie ustępuje karpiowi. Bywa spożywany w stanie świeżym i wędzonym. [H.R.]
amur czarny (Mylopharyngodon piceus) - gatunek z rodziny ^karpiowatych. Kształtem ciała przypomina amura białego, z którym nie jest jednak bliżej spokrewniony.
Ma zęby gardłowe jedno lub dwuszeregowe, bardzo mocne, przystosowane do miażdżenia skorup mięczaków, którymi się odżywia. Posiada ciemne ubarwienie ciała. Wyrasta ponad 1 m długości. Występuje w Chinach i w dorzeczu Amuru. Znaczenie gospodarcze ma tylko w Chinach, gdzie jest także hodowany w stawach. Przed kilkunastu laty podjęto próby aklimatyzacji a.cz. w europejskiej części Związku Radzieckiego, w Rumunii i Izraelu. [H.R.]
anabioza - maksymalne obniżenie aktywności życiowej, stanowiące przystosowanie do nie sprzyjających warunków środowiska. U ryb występuje w okresie zimowym oraz w okresie letniej suszy. Wiele
gatunków ryb strefy umiarkowanej zapada w sen zimowy. Ryby gromadzą się wówczas w głębszych, nie zamarzających partiach jezior, rzek i zalewów, zalegając nieraz w kilku warstwach, nie pobierają w tym czasie pokarmu oraz mają zwolniony proces oddychania i przemiany materii. W sen zimowy zapadają w naszym klimacie ryby karpiokształtne, gdyż jest to grupa o pochodzeniu południowym. Niektóre ryby, jak karaś, lin i muławka, zagrzebują się na zimę w muł, ulegając przy płytkiej wodzie przemarznięciu. Nie giną jednak, jeśli nie zamarzną krew i płyny wewnątrzkomórkowe ciała, które mają nieco niższą temperaturę zamarzania niż woda. Skrajnym przykładem wytrzymałości na zimno jest dalia. W strefie międzyzwrotnikowej ryby wysychających zbiorników wodnych zapadają w sen letni (->.dwudyszne). Jedne z nich otaczają się kokonem z mułu i śluzu, pozostawiając wąski kanał u szczytu głowy, przez który przenika powietrze atmosferyczne, inne ryją nory kontaktujące się zamaskowanym otworem z zewnętrznym środowiskiem. Oddychają w tym okresie za pomocą -^pęcherza pławnego, który ma u nich budowę zbliżoną do płuc (-^-oddechowy układ), i mogą przebywać w stanie a. do pół roku. Dopiero woda po przedostaniu się do kokona czy nory wywołuje duszenie się i pobudza rybę do wyjścia. Zdumiewającą żywotność wykazuje prapłetwiec, który w warunkach eksperymentalnych może przetrwać w stanie a. nawet do 4 lat. Z naszych ryb piskorz jest w stanie przetrwać przez dłuższy okres całkowite wyschnięcie zbiornika, spędzając go zagrzebany w mule. [H.R.]
15 argus
anchovis (znana też pod francuską nazwą anchois) - konserwa produkowana ze specjalnie spreparowanych sardeli europejskich, czasem ze szprotów, a także sardynek. Konserwa ta jest na ogół bardzo ostra w smaku, sporządzana w formie filetów w oleju, rozmaitych past i korków z kaparkami. [J.M.R.]
anioł morski ->raszpla.
anoplopoma, dorszyk czarny (Anoplopoma fimbria) - gatunek z rodziny ->terpugowatych spokrewniony z terpugą białoplamą. Osiąga długość 60 cm. Występuje w północnym Pacyfiku, przy czym szczególnie obficie w Morzu Beringa i przy wybrzeżach Alaski. Wysokie wartości odżywcze mięsa i wyborny smak nadały a. miano "sterleta Pacyfiku". Odłowy na skalę przemysłową trwają dopiero od kilku lat. [K.K.]
apogon (Apoffon imberbis) - gatunek morski z rodziny -»-strzępielowatych (zaliczany przez niektórych autorów do odrębnej rodziny Apogonidae). Znany jest z opieki nad potomstwem: samiec i samica wylęgają ikrę w swoich jamach gębowych. [K.K.]
arapaima (Arapaima gigas) - gatunek z rodziny Osteoglossidae, z rzędu -»-śledziokształtnych. Ma ciało pokryte dużymi łuskami oraz płetwę grzbietową przesuniętą na ogon; pęcherz pławny o gąbczastych ścianach służy jej do oddychania powietrzem atmosferycznym; czerpanie powietrza znad powierzchni wody
odbywa się z głośnym mlaskaniem. A. jest jedną z największych ryb słodkowodnych;
osiąga długość 5 m i ciężar 200 kg. Żywi się rybami, które rozciera drobnymi ząbkami, znajdującymi się na kościach językowej i podniebiennych. Dojrzałość płciową osiąga w wieku 5 lat przy długości ok. 1,7 m. Tarło odbywa
w głębszych partiach rzek. Ma niewielką płodność. Wylęgające się młode o długości 12 mm przez jakiś czas przebywają pod opieką samca. Po kilku dniach zaczynają się samodzielnie odżywiać. Wbrew rozpowszechnionej opinii a. nie trzyma młodych w jamie gębowej. Żyje w Ameryce Południowej w dorzeczu Amazonki. Miejscowa nazwa a. brzmi: piraruku, tzn. ryba czerwona. Nazwa ta pochodzi od zabarwionych na czerwono krawędzi łusek w niektórych rejonach ciała. A. jest cenioną rybą sportową. Ma mięso smaczne, chętnie spożywane przez miejscową ludność. [J.M.R.]
argentyny --srebrzykowate.
argus (Scatophagus argus) - gatunek z rodziny Scatophagidae, z podrzędu -»-okoniowców. Ma zmienne ubarwienie ciała, najczęściej szarozielonkawe z odcieniem fioletu, a grzbiet często pomarańczowy. Osiąga długość 25 cm. W jego pokarmie znaczny składnik stanowią rośliny. Rozprzestrzeniony jest w słonych i słonawych wodach tro
ariusowate 16
pikalnej strefy Oceanu Indyjskiego i Spokojnego. Bywa hodowany w akwariach. [J.M.R.]
@ariusowate (Ariidae) - rodzina z podrzędu -gumowców. Nazwa rodziny pochodzi od greckiego boga wojny Aresa, gdyż sumy te są uzbrojone w mocny, przypominający lancę kolec w płetwach grzbietowej oraz odbytowej, a na głowie mają pancerz kostny, dochodzący do początku płetwy grzbietowej. Większość
Sumik krzyżowy
przedstawicieli tej rodziny żyje w oceanach i morzach strefy zwrotnikowej u wybrzeży Ameryki Południowej, Afryki, Madagaskaru i Azji. Z potężnego pancerza sumika krzyżowego (Arius proops), na którym widoczny jest rysunek przypominający krzyż, wykonywane są w Ameryce Południowej amulety. [H.R.]
aterynowate (Atherinidae) - rodzina z rzędu -»okoniokształtnych, blisko spokrewniona z cefalowatymi. Mają ciało wydłużone, prawie walcowate lub nieco bocznie spłaszczone; łuska bywa drobna, cykloidalna, u niektórych rodzajów ktenoidalna; brak linii bocznej. Większość a. ma drobne rozmiary. Są one mięsożerne. Występują w wielkich stadach przy wybrzeżach mórz tropikalnych, subtropikalnych i umiarkowanych;
kilka gatunków żyje w wodach słodkich. Niektóre, jak np. księżycówka, odznaczają się bardzo ciekawą biologią rozrodu. Większe gatunki, jak np. ateryna (Atherina presby-
Ateryna
ter) ze wschodniego Atlantyku i smugobok (Atherina hepsetus) występujący przy wybrzeżach zachodniej Europy i Afryki oraz w Morzu Śródziemnym, mają pewne znaczenie gospodarcze. Mniejsze gatunki słodkowodne, m.in. tęczanka mniejsza (Melanotaenia mac-cullocłli), promieniczka (Tel-matherina ladigesi) i bedocja (Bedotia geayi), bywają hodo
Tęczanka mniejsza
wane w akwariach; dochodzą one do 9 cm długości, są łatwe w hodowli, a karmione obficie dostatecznie urozmaiconym pokarmem nie zjadają jaj ani młodych. [J.M.R.]
aucha, jazgarz chiński (Siniperca chuatsi) - jeden z nielicznych gatunków rodziny -••strzępielowatych, który
17
babka kalifornijska
przeszedł do życia w wodach słodkich. Osiąga długość 65 cm. Jest drapieżnikiem, szkodnikiem ikry i narybku. Występuje w dorzeczu Amuru i
Sungary, w Korei i północnych Chinach. Ma dość duże znaczenie w lokalnym rybołówstwie, zwłaszcza w Chinach. [K.K.]
B
babka czarna (Gobius niger) - gatunek z rodziny ->.bab-kowatych. Ma zmienne ubarwienie ciała - od ciemnobrązowego przez oliwkowobru-natne do żółtobrunatnego, z dużymi, zlewającymi się ze sobą plamami na bokach; strona brzuszna jest żółtawa; u samców w okresie godowym czernieją błony podskrzelowe, płetwy brzuszne i część brzucha. B.cz. osiąga długość 15 cm
Babka czarna
i jest największą z babek występujących w Bałtyku. Żyje w strefie przybrzeżnej mórz na podłożu miękkim lub pokrytym roślinnością; czasem spotyka się ją w ujściach rzecznych. Porusza się skokami, często odpoczywając. Ma zwyczaj czepiania się pionowych pali lub zanurzonych w wodzie ścian betonowych. Odżywia się fauną denną - ślimakami, krewetkami, krabami i wieloszczetami. Daje się łatwo chwytać na wędkę. Tarło odbywa od kwietnia do września. Kleiste jaja składa na roślinach w liczbie do 25 tyś. ziarri. Świeżo wylęgłe larwy wiodą początkowo pelagiczny tryb życia, a po osiąg-
9 RłtMIT^ilJ- r»/ł/^l^lrfi/ii7fi^r _
nięciu ok. 10 mm długości schodzą na dno. B.cz. występuje w Oceanie Atlantyckim od Maroka do Wybrzeży Norwegii, w Morzu Śródziemnym i Czarnym oraz w całym prawie Bałtyku z wyjątkiem Zatoki Botnickiej. Ze względu na nieliczne występowanie (najczęściej spotykana jest parami) nie ma znaczenia gospodarczego. [J.M.R.]
babka czarnoplamka - (Cor-y-phopterus flavescens) - gatunek z rodziny ->babkowatych. Ma ubarwienie żółtoczerwone lub oliwkowobru-natne; na grzbiecie występuje kilka jaśniejszych plam. Osiąga 6 cm długości. Zamieszkuje płytkie wody przybrzeżne o porośniętym dnie. W zimie schodzi głębiej, do 15 m. W porównaniu z innymi babkami prowadzi bardziej pelagiczny tryb życia. Unika wód wyśledzonych. Tarło odbywa w czerwcu i w lipcu. Ikrę składa na pędach roślin. Występuje w Bałtyku środkowym i zachodnim, gdzie dorasta zaledwie do 4 cm długości oraz wokół Wysp Brytyjskich, sięgając w Atlantyku na południe do północnozachodnich wybrzeży Hiszpanii. [J.M.R.]
babka filipińska -^wiek i wzrost ryb.
babka kalifornijska (Typhlo
goTaius californiensis) - gatu-
babka mała
18
nek z rodziny -Aabkowatych. Dorasta do 5 cm długości. Dorosłe osobniki żyją parami w norach skorupiaków, drążonych w skałach nadmorskich. Są prawie zupełnie pozbawione pigmentu i ślepe. Świeżo wylęgłe z jaj larwy mają zarówno pigment, jak i oczy, które jednak w miarę wzrostu zwierząt stopniowo zarastają skórą. Żyje u wybrzeży dolnej Kalifornii. [J.M.R.]
babka mała (Pomatoschistus minutus) - gatunek z rodziny -4-babkowatych. Ciało jej pokrywa łuska ktenoidalna. Ubarwienie jest bladobrunatnopomarąńczowe z pięcioma ciemnymi plamami wzdłuż boków ciała. B.m. osiąga maksymalnie 11 cm, w Bałtyku tylko 7 cm. Występuje masowo na odkrytym piaszczystym dnie. W lecie pojawia się w wodach zupełnie płytkich, zimą wywędrowuje na wody głębsze. Unika wód wysłodzonych. Prowadzi wyjątkowo jak na babki ruchliwy tryb życia, poruszając się charakterystycznymi skokami. Często zagrzebuje się w piasku. Pokarm jej stanowi drobna fauna denna i plankton (głównie małże i skorupiaki). Tarło odbywa w marcu i kwietniu. Ikra składana jest pod lub do wnętrza pustych muszli małżów. Samce opiekują się ikrą do chwili wylęgu. B.m. występuje wzdłuż europejskich wybrzeży Oceanu Atlantyckiego, w Morzu Śródziemnym, Północnym i w Bałtyku, gdzie jest najpospolitszym przedstawicielem babkowatych. Jej znaczenie gospodarcze polega na tym, że stanowi ważny składnik pokarmu wielu ryb - płastug, siei, śledzi, okoni, węgorzy, a nawet żerujących w morzu płoci. [J.M.R.]
babka piaskowa (Pomatoschźs-tus microps) - gatunek z rodziny -.•babkowatych. Jej barwa ciała jest szaropopielata, dobrze dostosowana do koloru piasku; grzbiet bywa lekko pigmentowany, podbrzusze białe, nieco opalizujące. B.p. osiąga długość ok. 5 cm, w Bałtyku tylko 3 do 4 cm. Występuje w licznych stadach. Dobrze znosi silne nawet wy-słodzenie wód. Tarło odbywa w lecie. Jaja składa do pustych muszli małżów. Samiec opiekuje się ikrą. Pokarm stanowi drobna fauna denna. B.p. występuje w przybrzeżnych wodach Morza Północnego, przy europejskich brzegach Oceanu Atlantyckiego, w Morzu Śródziemnym oraz w Bałtyku, gdzie spotykana jest głównie w jego zachodniej i środkowej części. Znaczenie gospodarcze b.p. polega na tym, że stanowi ona pokarm dla wielu pożytecznych gatunków ryb. [J.M.R.]
babka potokowa (Gobźus kes-sleri) - gatunek z rodziny
-^-babkowatych. Barwa jej ciała jest czerwonobrunatna;
na bokach głowy występują jasne, okrągłe plamy z ciemną obwódką. B.p. osiąga długość 22 cm. Żyje na podłożu kamienistym. Żywi się drobnymi rybami, ikrą ryb, ślimakami, skorupiakami i larwami owadów. Zamieszkuje Morze Czarne oraz dolny bieg Dniepru, Dniestru i Dunaju;
spotykana bywa także w okolicznych jeziorach. Występuje zwykle pojedynczo i dlatego nie ma znaczenia gospodarczego [J.M.R.]
babka przeźroczysta (Aphya minuta) - gatunek z rodziny
->babkowatych. Posiada ciało białe, półprzeźroczyste; u oso
19
bników dojrzałych na wargach, na wierzchu głowy, między oczami i na gardle przed płetwami brzusznymi pojawiają się małe czarne plamki, na grzbiecie i wzdłuż boków - rząd plamek czarnozielonych, wzdłuż płetwy odbytowej - plamki czerwonobrunatne. Samce osiągają długość 6 cm, samice 5 cm. B.p. prowadzi częściowo przybrzeżny, częściowo pelagiczny tryb życia.
Babka przeźroczysta
Dojrzałość płciową osiąga z końcem pierwszego roku życia. Trze się od maja do sierpnia. W porze godowej samcom wypadają stare zęby, a na ich miejsce wyrastają nieliczne nowe. Ikra składana jest na podwodnych roślinach, do pustych muszelek małżów lub bezpośrednio na dnie. Larwy wiodą pelagiczny tryb życia. Pierwsza płetwa grzbietowa pojawia się u nich dopiero po osiągnięciu 20 mm długości. B.p. występuje w Morzu Śródziemnym i przyległych doń wodach Oceanu Atlantyckiego, w Morzu Czarnym i Azowskim oraz w zachodniej części Bałtyku. Odgrywa pewną rolę w łańcuchu pokarmowym wód jako pokarm niektórych ryb. [J.M.B.]
babka rzeczna (Gobźus fluviatilis) - gatunek z rodziny ->-babkowatych. Ma ubarwienie ciała brunatnoszare, czasem żółtawoszare, zwykle z licznymi ciemniejszymi plamami; samce w okresie tarła stają się niemal czarne. B.rz. osiąga długość 20 cm. Zwykle
przebywa na i tym. Młode c się w piasek, v jego powierz oczy i pysk. Te od kwietnia d( liczbie 730 do strzeżona prze rzałość płciową drugim roku 2 gości 9 do 12 skorupiakami, wami owadów, nymi rybami. pokarm dla wi nych. Żyje w słonawych -v, Czarnego i A w dolnych parł dających do t poławiana dli sumpcyjnych. |
babkowate, bc
- rodzina z kowców (Gobii
-^-okoniokształt bardzo liczne i ki (ok. 600) ( żonym, pokryt lub ktenoidain;
uzbrojonym w nagim; na tul bocznej, dobrzt winiety jest j nalików i por rozmieszczenie zmysłowego m nie przy okre gólnych rodzaj płetwy brzuszr zrośnięte są z( rodzaj przyssa jącej przyczepi maitych przedl komicie ułatw wanie się przs silniejszego fali w okresach PI odpływów. D:
przekracza 50 i znajduje się n;
gowiec świata, ca pygmaea
badian________________...
Bart1929