Historia Nidzicy.pdf

HISTORIA NIDZICY

POCZĄTKI NIDZICY

Pierwsze wzmianki o ziemi nidzickiej można znaleźć już u Galla Anonima. Nidzica

otrzymała dokument lokacyjny z rąk wielkiego mistrza Urlicha von Kniprodego w 1381roku.

Pierwotna nazwa to Neidenburg czyli Zamek nad Nidą. Miasto otrzymało też herb.

Naturalnie nie był to herb rycerski. Dla Nidzicy wybrano "dzikiego człowieka", który w

prawej ręce trzyma miecz, w lewej zaś winorośl, zamienioną potem na lilię. Możliwe, że

budowniczowie zamku i miasta pochodzili z z Nadrenii, a przyzwyczajeni do picia wina

próbowali zasadzić winorośl na nasłonecznionym stoku zamkowej góry. Nidzica jako

miasteczko nadgraniczne posiada dwa niezależne, powiązane ze sobą systemy fortyfikacyjne

zamek z przedzamczem i fortyfikacje miejskie, których głównym elementem był mur

obwodowy z basztami na rogach oraz mur dodatkowy nieco późniejszy od strony wschodniej.

Od strony zachodniej dostępu do miasta dodatkowo broniła Nida, a z trzech pozostałych stron

fosa zasilana wodami z odnogi Nidy. W murze miejskim istniało 16 punktów obronnych (aż 9

od strony wschodniej). Koncentracja baszt w tej części muru dawała możliwość obrony przed

nieprzyjacielem ewakuującej się ludności na zamek. Najważniejszym punktem muru

wschodniego była okrągła wieża z bramą o nazwie Ogniowa lub Wietrzna. Wiodła do niej

ulica Wietrzna - obecnie Ratuszowa. W murze południowym do 1805 roku istniała brama

zwana Mazowiecką, Działdowską lub Polską - obecnie wlot ulicy Warszawskiej do rynku. Po

przeciwnej stronie rynku w murze północnym znajdowała się brama Niemiecka wyburzona w

1804 roku. W obrębie murów miejskich były dwa duże obiekty przejmujące funkcję obronną:

Kościół św. Wojciecha i Klasztorek. Na ścianach Klasztorka od strony LO i od ulicy

Warszawskiej są widoczne ślady gdzie rozpoczynał się mur miejski. Były również dwie wieże

- okrągła w środku muru wschodniego i kościelna, usytuowana nietypowo w bok korpusu

świątyni miejskiej. Układ miejski odznaczała się dużą regularnością tworząc wyraźny

prostokąt. Centralnie usytuowany rynek, również rozciągający się z północy na południe.

Nidzicki zamek odegrał duże znaczenie tzw. " wojna głodowa". Pod koniec lipca 1414 roku

około 40-tysięczna armia polsko-litewska ponownie wkroczyła na ziemie Zakonu. 25 lipca

1414 roku armia króla Jagiełły rozpoczęła oblężenie Nidzicy, rozkładając się obozem na

wzniesieniach na południe od grodu. Miasto zdobyto bez trudu, ale oblężenie zamku, którym

dowodził sam król Jagiełło, trwało aż 8 dni. Wzgórze zamkowe pozbawione drzew i

krzewów, ze swymi stromymi zboczami uniemożliwiało skuteczny atak. Obawiając się

celnego ostrzału z kuszy przy bezpośrednim ataku król Jagiełło zastosował intensywny ostrzał

z dział. Dopiero po otrzymaniu wiadomości o upadku Olsztynka i Olsztyna obrońcy zamku

postanowili skapitulować i 6 sierpnia oddziały królewskie przepuściwszy wolno Krzyżaków

do Działdowa, wkroczyły na zamek. Zdobycie miasta i zamku wojska królewskie okupiły

stratą 400 wojowników. Królewskie zagony rozpoczęły pustoszenie pustoszenie okolicznych

miejscowości. Rozpoczęto świadome niszczenie żywności, piekarń i młynów, by głodem

pokonać Zakon. Pod koniec września 1414roku kontur Ostródy Jan von Bichau zaatakował

niespodziewanie zamek i zmusił do kapitulacji, pozostawioną w Nidzicy, polską załogą. W

październiku 1414 roku Nidzicę zajął komtur ostródzki Johann von Reichenau. W tym okresie

zginął pierwszy dokument lokacyjny i w 1420 roku chełmińskie prawa miejskie Nidzicy

odnowił ówczesny wielki mistrz Michał Kuchmeister von Sternberg. W roku 1444 Nidzica

przystąpiła do antykrzyżackiego Związku Pruskiego, razem z Działdowem, Dąbrównem i

Olsztynkiem. W sześć lat potem przybył nowy wielki mistrz Ludwik von Erlichhausen i 16

sierpnia przyjął hołd od wszystkich okolicznych stanów. Mimo to, w 1454 roku Związek

Pruski zwrócił się do króla Kazimierza Jagiellończyka z prośbą o inkorporację ziem pruskich

do Korony, również Nidzica wraz z wielu miastami wpuściła w swe mury wojska królewskie.

Dowódcą Nidzickiej załogi był Adam Wilkanowski.

WOJNA TRZYNASTOLETNIA

Tak rozpoczęła się wojna trzynastoletnia, zakończona w 1466 roku pokojem toruńskim, w

wyniku którego włączono do Polski Ziemię Chełmińską, Pomorze Gdańskie, Malbork, Elbląg

i Warmię. Krzyżacy zachowując resztę swych dotychczasowych posiadłości musieli składać

przysięgę wierności królowi polskiemu. Na terenie lenna krzyżackiego pozostała między

innymi Nidzica. Polska załoga musiała w 1466 roku opuścić miasto po to, aby Krzyżacy

oddali Polsce Nowe Miasto Lubawskie.

W dniu 14 października 1472 roku zawarto w Nidzicy porozumienie z księciem

mazowieckim w sprawie ruchu granicznego. Stronę polską reprezentowali wówczas kasztelan

Jan Lipski, Wojciech Bartnicki i marszałek płocki Jakub Golnicki.

Nidzica w pierwszym okresie swego istnienia liczyła około 600 mieszkańców. Najważniejsi

posiadali domy w rynku, plebs żył w bocznych uliczkach lub na przedmieściach. Potomkowie

niemieckich osadników-założycieli tworzyli patrycjat i decydowali o losach miasta, obok nich

żyli również pruscy autochtoni i polscy osadnicy.

Prócz cechów piekarzy, rzeźników, szewców i krawców, istniał w pierwszym okresie dziejów

cech garncarzy, od którego wzięła nazwę podmiejska Góra Garncarska.W wieku XVI

wyrabiano w Nidzicy również żelazo - z rudy darniowej. Używano do jego wytapiania

dużych ilości węgla drzewnego, którego dostarczała pobliska puszcza. Uboczną gałęzią

produkcyjną tego - zarzuconego później - prymitywnego hutnictwa był wyrób smoły i potażu.

Miastem rządzili burmistrz i rajcy, władzę sądowniczą sprawowali ławnicy, a rząd dusz

spoczywał w rękach kapłanów. Nidzica za czasów krzyżackich miała dwu księży. Jeden z

nich zobowiązany był do odprawiania polskich nabożeństw (zapewne w podmiejskim

kościele istniejącym w średniowieczu na Górze Garncarskiej). Prusowie musieli słuchać albo

polskiego, albo niemieckiego nabożeństwa, powtarzając za swoimi słowami tłumaczami

słowa modlitw.

Separatystyczna polityka ostatniego wielkiego mistrza krzyżackiego (siostrzeńca króla

Zygmunta Starego) Albrechta von Hohenzollerna sprawiła, że 24 lutego 1520 roku pojawiły

się pod Nidzicą wojska polskie. Spaliły one młyn przy zamku, wyrządziły sporo szkody

mieszczanom. Pięcioletnia wojna skończyła się hołdem pruskim na rynku krakowskim i

przekształceniem państwa zakonnego w państwo świeckie. Jednocześnie książę Albrecht von

Hohenzollern przyjąwszy luteranizm narzucił swą wiarę wszystkim poddanym. W Nidzicy

oba kościoły przejęli luteranie, na zamku zaś miejsce panów w habitach zajęli panowie

świeccy ze starostą książęcym na czele. Pierwszym starostą nidzickim był Piotr Kobierzycki.

Prawdopodobnie pochodził on z miejscowej szlachty.

Likwidacja Zakonu w Prusach sprawiła, że w nowym państwie wzmocnił się stan

szlachecki, a w gronie właścicieli ziemskich pojawili się - w wyniku sprzedaży ziemi albo

zawierania związków małżeńskich - przedstawiciele polskiej szlachty z Mazowsza lub Ziemi

Chełmińskiej.

W szesnastowiecznym osadnictwie wiejskim znaczną część przybyszów stanowili także

polscy chłopi. Niemiecki stan posiadania kurczył się nawet w miastach, zwłaszcza

pogranicznych, do których należała Nidzica.

Zastąpienie krzyżackiej polityki zaborów polityką współistnienia przyczyniło się do rozwoju

dobrobytu również w Nidzicy, położonej przy szlaku handlowym łączącym Warszawę z

Elblągiem i Królewcem.

Nadal rozwijało się sukiennictwo, browar wyrabiał piwo, a garncarze wyroby z gliny.

Ważnym zajęciem mieszkańców trudniących się rzemiosłem, zwłaszcza szewstwem i

kołodziejstwem, była uprawa roli.

Z czasem urzędnicy książęcy sprawujący władzę na zamku coraz bardziej ograniczali

średniowieczne uprawnienia samorządowe rady i burmistrza.

Neidenburg nadal pozostawał urzędową nazwą miasta, ale w codziennym użyciu coraz

częściej pojawiały się polskie formy: Nidbork, Niedzbork i ostatecznie najbardziej

rozpowszechniona - aż do wyzwolenia Mazur i Warmii w 1945 roku - Nibork.

Mimo, że w latach 1525 - 1626 w księstwie pruskim nie było wojen, to jednak należący do

księstwa mieszczanie Nidzicy mieli obowiązek dbać o utrzymanie w gotowości obronnej

wszystkich fortyfikacji, taki sam obowiązek w stosunku do zamku spoczywał na książęcych

starostach. W mieście powstało bractwo kurkowe, ćwiczące członków w umiejętności

strzelania. Położony w południowo-wschodnim narożniku murów miejskich "klasztorek" (w

czasach krzyżackich niewątpliwie wzmacniający je) przekształcił się jednak w zwykły

magazyn, a znajdujący się naprzeciwko "zameczek" - niegdyś siedziba krzyżackiego wójta w

czasie jego pobytu nie na zamku lecz w mieście - również utracił charakter militarny.

Obowiązek płacenia podatków od drzwi i okien (na cele szkolne) sprawił, że budujący się w

mieście ograniczali ilość otworów do minimum, ze szkodą dla zdrowia. Natomiast przy

stawianiu domów poza murami można było pozwolić sobie na większą wygodę.

Duże dochody przynosiły mieszkańcom Nidzicy gorzelnie i browary. Licznych

reprezentantów mieli kołodzieje, producenci sanek i niecek. Pod koniec XVI wieku dzięki

odbywającym się wielkim cotygodniowym targom Nidzica należała do najbardziej zasobnych

miast. Targi urządzano początkowo co Niedzielę, potem zaś, aby nie odrywały parafian od

modlitwy, przeniesiono je na środy i soboty.

NAJAZD TATARÓW

Wojny szwedzkie przerwały w XVII wieku pomyślną koniunkturę gospodarczą miasta.

Przemarsze wojsk w 1628 roku spowodowały tu pierwsze zniszczenia i szkody. Po bitwie pod

Prostkami w 1656 roku pojawili się Tatarzy. Miasto zamknęło przed nimi bramy. Jeden z

młodych mieszczan, nazwiskiem Nowak, dostrzegł z murów ucztującego przy olbrzymim

głazie, położonym na południowy wschód od miasta, tatarskiego wodza ze swymi

towarzyszami. Ustawił armatę, strzelił i zabił ucztujących. Utrata wodza spowodowała

wielkie poruszenie w obozie tatarskim. Ojcowie miasta byli przekonani, że powodowany

chęcią zemsty nieprzyjaciel przystąpi do szturmu. Kazali więc odszukać tego, który bez

rozkazu strzelił z armaty. Nowak, przestraszony swą brawurą, schował się już wcześniej w

kupie nawozu...Okazało się jednak, że Tatarzy - zamiast szukać zemsty - woleli gdzie indziej

poszukać łatwiejszej i bezpieczniejszej zdobyczy. Odstąpili od oblężenia. Nowak ukrywał się

jeszcze przez kilka dni i wreszcie został wydany przez żonę. Przyjęto go już nie jako

winowajcę, ale jako bohatera.

W osiem lat po napadzie Tatarów, 30 marca 1664 roku Nidzica padła łupem wielkiego

pożaru. Mieszczanie, licząc na to, że wojna już do nich nie wróci (w 1657 roku traktat

welawsko-bydgoski uwolnił księcia pruskiego od składania hołdu królowi polskiemu),

zamiast odbudowywać podcieniowe, murowane domy w rynku, woleli osiedlać się w

drewnianych domostwach na przedmieściach i Woli zamkowej. Ogradzano je wysokimi

palisadami, które posiadały solidne bramy.

Poza murami miejskimi mieszkali przede wszystkim ci, którzy mieli dużo ziemi uprawnej,

także garbarze, farbiarze, sukiennicy, czyli rzemieślnicy potrzebujący dużo wody bieżącej.

Choroby epidemiczne dość często nawiedzały średniowieczne miasta. W Nidzicy zaraza

zbierała śmiertelne żniwo w latach 1398, 1416, 1450, 1474 oraz 1527-1550. Najgroźniejsza

była dżuma, która swym zasięgiem objęła całą prowincję, a w Nidzicy pojawiła się w 1710

roku i do stycznia roku następnego pochłonęła ponad 200 ofiar (prawdopodobnie jedną piątą

lub jedną czwartą część ogółu ludności).

Nidzicę okolono wówczas rowami i palisadami, a strażnicy strzelali do osób które chciały

potajemnie opuścić miasto. Było ono otoczone kordonem sanitarnym do września 1711 roku,

a potem przez długie lata opasywały je ugory i nowe lasy, w których rozmnożyły się żubry i

niedźwiedzie.

W bramach miejskich nie było już - w XVIII wieku - mostów zwodzonych, a Brama Polska

po prostu się rozlatywała. Spadające z niej dachówki stanowiły groźbę dla przechodniów. Pod

koniec stulecia zasypano fosy (20m szerokie, 2m głębokie), urządzając w tych miejscach

ogrody. Rozbiórka murów miejskich - były one niegdyś do 5,70m wysokie, a 1,60m grube - i

spalonego w 1784 roku przedzamcza dostarczyła cegły tym, którzy chcieli się tańszym

kosztem pobudować.

Nidzicę nazywano jeszcze w 1679 roku "miasteczkiem", w 1723 roku określono już "miastem

drugiej klasy".

Reforma administracji pruskiej sprawiła, że w 1752 roku Nidzica stała się ważnym

ośrodkiem urzędniczym, jako stolica rozległego okręgu. Należały wówczas do niego

Działdowo, Olsztynek, Dąbrówno, Pasym, Szczytno i Wielbark. Nidzickie kolegium sądowe

obejmowało swym działaniem początkowo tylko Szczytno i Działdowo, od 1871 roku

również Olsztynek i Ostródę. Mimo to osiemnastowieczna Nidzica nadal pozostawała

"miastem drugiej klasy". W 1738 roku miała 1142 mieszkańców, w dwa lata potem - 1276, w

1751 roku - 1867 osób. Jeszcze zanim do miasta wkroczyły kwaterujące tu w latach 1758 -

1763, w czasie wojny siedmioletniej) wojska rosyjskie, liczba ludności spadła do 1491 osób w

1756 roku, zwiększyła się do 1554 mieszkańców w 1778 roku. W 1782 roku w 175 domach

zasadniczego miasta i w 146 domach tworzących trzy przedmieścia mieszkało w sumie 1700

osób. Do mieszczan należało 100 łanów ziemi uprawnej.

Przekształcone w 1701 roku w królestwo Prusy stawały się coraz bardziej państwem

militarnym. Nidzica niemal przez cały XVIII wiek posiadała garnizon wojskowy.

Stacjonowały tu kolejno - w kwaterach prywatnych - dwa oddziały kirasjerów, oddział

dragonów, piechoty i - od 1773 do 1792 roku szwadron huzarów. Natomiast w XIX i XX

wieku w Nidzicy nie było wojska, a więc i koszar.

W 1784 roku wystąpił do władz z petycją o uchyleniu królewskiego zamku z 23 października

1711 roku. Zakaz dotyczył niezwykle popularnej na Mazurach "Jutrzni" czyli uroczystego

nabożeństwa nocnego w Boże Narodzenie, połączonego z procesją i widowiskiem,

wskazującego niewątpliwy wpływ katolickiej "pasterki". Król pruski, jako głowa kościoła

ewangelickiego w Prusach, zakazał wprawdzie urządzenia "Jutrzni", ale przyzwyczajenie

ludu okazało się silniejsze.

Petycję Rosochy odrzucono, jednakże "Jutrznię" wbrew zakazowi urządzano nie tylko po

wsiach powiatu nidzickiego.

POŻAR MIASTA

Wiek dziewiętnasty rozpoczął się dla Nidzicy tragicznie - 5 sierpnia 1804 roku na bocznej

uliczce wybuchł pożar, a ponieważ wielu mieszkańców udało się na jarmark do Złotowa,

spaliło się w zachodniej pierzei 29 domów wraz z zabudowaniami gospodarskimi. Poza tym

pastwą płomieni padło 40 domów bocznych uliczkach, kościół, plebania, szkoła a także 13

stodół przy drodze do Litwinek.

W następnym roku - w trakcie odbudowy miasta - powiększono rynek, rozbierając Bramę

Polski i likwidując jedną z przecznic.

W dniu 28 grudnia 1806 roku wkroczyli do Nidzicy Francuzi z marszałkiem Neyem na czele.

Potem kwaterowały tu odziały księcia Bernadotte`a gen. Augereau i gen. Józef Zajączka.

Gen. Zajączek był dowódcą Korpusu Obserwacyjnego, utworzonego na początku marca 1807

roku i mającego na celu zabezpieczenie komunikacji między wojskami napoleońskimi w

Prusach Wschodnich a Warszawą. Formując nowe oddziały dowódca korpusu korzystał z

pomocy nidzickich rzemieślników. Na zamku urządzono lazaret.

Oddziały gen. Zajączka wymaszerowały z Nidzicy 10 czerwca 1807 roku w kierunku

Królewca pozostawiając po sobie dobrą opinię. Po nich, 9 sierpnia przybyły tu polskie

oddziały pułkownika Żytowieckiego, które ku zgorszeniu mieszczan zerwały z gmachów

publicznych pruskie orły... .

Francuzi pojawili się w Nidzicy jeszcze raz - w maju i czerwcu 1812roku. 18 sierpnia

1813roku wyszli z miasta ostatni żołnierze cesarza Francuzów, a wyjechali kozacy dońscy

rosyjskiego cara.

Aby ostatecznie pokonać Napoleona należało przeprowadzić kolejną mobilizację. Powiat

nidzicki dostarczył wówczas królowi pruskiemu ośmiuset mężczyzn dla batalionu piechoty i

wystawił szwadron jazdy.

W roku 1812 powstała w Nidzicy loża masońska.

Kolejna reforma administracyjna podzieliła w 1818roku dotychczasowe rozległe okręgi czy

też powiaty na mniejsze. Również zmniejszono obszar powiatu nidzickiego. Jego główne

miasto pozostało jednak nadal siedzibą wielu urzędów, zwłaszcza że w pobliskich Napierkach

było przejście graniczne do Królestwa Polskiego.

TESTAMENT GREGOROVIUSA

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: