Pilch Tadeusz - Andragogika.pdf - Antropologia - archiepol

Tadeusz PILCH

Andragogika

Rozdział I

CZŁOWIEK DOROSŁY

W SCENARIUSZU ŻYCIA RODZINNNEGO

Nie ma w społecznym świecie człowieka dorosłego instytucji podobnej do rodziny; podobnej

bogactwem więzi i ich szczególnym, dojmującym znaczeniem, klimatem emocjonalnym i

doniosłością dla najważniejszych procesów życia człowieka. Instytucji, która byłaby nie do

zastąpienia żadną formą organizacji ani żadną formą aktywności. I jest to twierdzenie słuszne

zarówno w odniesieniu do dziecka, człowieka młodego, jak i człowieka dorosłego. A już

szczególnej roli nabiera rodzina w życiu człowieka starego. Rodzina jest zjawiskiem

niepowtarzalnym i niezastępowalnym.

Nie znamy epok ani kultur, w których żyła i rozwijała się ludzkość, aby nie istniały określone

formy życia rodzinnego. Niemal zawsze rodzina, mała czy duża, monogamiczna czy

poligamiczna, patriarchalna czy demokratyczna stanowiła centralną kategorię życia społecznego,

wokół której koncentrowały się główne procesy i zjawiska społeczne, takie m.in., jak procesy

legislacyjne, obrzędowość i zjawiska kultury, normy religijne i obyczajowe, zjawiska i procesy

gospodarcze.

Świat życia rodzinnego otacza człowieka i towarzyszy mu od narodzin do śmierci. Człowiek

dorosły wszelkimi swoimi funkcjami uwikłany jest w scenariusz pisany losami własnej rodziny.

Jest owocem określonego scenariusza rodziny macierzystej i sam w dojrzałym życiu pisze

scenariusz życia swoich dzieci. Ta determinacja losu indywidualnego przez kształt własnej

rodziny jest tak zniewalająca , że nieuchronnie prowadzi do powielania się kalki pokoleniowej.

Wskazuje w ten sposób na olbrzymią siłę wzorotwórczą własnej rodziny oraz pewien fatalizm

ludzkiego losu, który jest programowany niemal bez jego udziału w rodzinie macierzystej.

Byłoby czynnością banalną wskazywanie detalicznych związków człowieka dorosłego z

określonymi funkcjami rodziny, przejawami jej życia lub procesami dezintegracyjnymi. Każdy

człowiek dorosły, poza wąskim marginesem ludzi osamotnionych, wtopiony jest w

wielowymiarowy świat rodziny. Jest jego kreatorem lub tylko uczestnikiem. Jest szczęśliwy lub

nieszczęśliwy, aktywny lub bierny, ale zawsze w kontekście określonego układu rodzinnego.

Rodzina wyznacza aspiracje i dążenia człowieka, określa wzory i wartości, do których należy

dążyć. Każda epoka, każdy system ma swój własny styl i własne wnętrze. I cokolwiek dzieje się

w rodzinie lub wokół niej, wywiera przemożny wpływ na jej członków zarówno dzieci,

dorosłych, jak i osoby trzeciego wieku.

Spójrzmy na obraz współczesnej rodziny i przeanalizujmy procesy, którym podlega, a

zobaczymy w nich indywidualny los człowieka dorosłego.

Kryzysy społeczne i cywilizacyjne można obserwować w przeobrażeniach, jakie dokonują

się w obrębie warunków i stylów życia dotkniętych nimi rodzin. Dlatego większość sytuacji,

które pedagogika postrzega jako zjawiska niepożądane społecznie lub wręcz szkodliwe, ma swoje

źródła w wadliwym funkcjonowaniu rodziny, w jej okresowych kryzysach i zagrożeniach.

Punktem wyjścia do wszelkich analiz z zakresu patologii społecznej jest diagnoza stanu rodziny,

wszelkie działania naprawcze i profilaktyczne rozpoczyna się od wspomagania rodziny. Rodzina

jest bowiem takim typem instytucji, której nie można zastąpić żadną inną formą organizacyjną ani

żadną formą aktywności. Dowiodły tego liczne próby, z których żadna nie zakończyła się

sukcesem. Propagowany w naszym kraju model wychowania państwowego, który w znacznym

stopniu ograniczał rolę wychowania w rodzinie, przynosił wyłącznie negatywne skutki nawet z

punktu widzenia organizatorów tego systemu, nie mówiąc już o bardziej obiektywnych ocenach i

analizach funkcjonowania naszego społeczeństwa.

Dowodem na to, że rodzina funkcjonuje również jako naczelna wartość w indywidualnych

systemach wartości Polaków, są badania socjologiczne i pedagogiczne organizowane w Polsce w

latach 1970-1990. Ukazują one wyjątkową pozycję rodziny. Niezależnie od wieku, środowiska,

poziomu wykształcenia i innych właściwości badanych - rodzina wymieniana jest na pierwszym

miejscu wśród wartości życia, a w udanym życiu rodzinnym upatruje się najwyższy cel życia

człowieka.

Mimo tak wysokiej pozycji rodziny w świadomości społecznej uważamy, że jej prawidłowe

funkcjonowanie jest zagrożone poprzez niekorzystne zjawiska i warunki, które spróbujemy

poddać analizie.

Pierwszą, która źródeł zła dopatruje się W desakralizacji małżeństwa, obyczajowości

tradycyjnej, w celowych działaniach kultury masowej, w niewłaściwej polityce państwa wobec

małżeństwa i rodziny.

Druga zaś negatywne przemiany rodziny składa na karb enigmatycznych przemian

cywilizacyjnych, naturalnych procesów urbanizacji, przemian kulturowych itp. Wedle pierwszej

orientacji winę za stan rodziny ponosi w pierwszym rzędzie system i państwo. W mniemaniu

drugich winna jest współczesna cywilizacja, która niesie nieuchronną zagładę, a przynajmniej

radykalną przemianę wszelkim wartościom i instytucjom wyrosłym w kulturach minionych.

Warto jednak dodać, że zwolennicy tej orientacji także nie oszczędzają państwa i jego instytucji,

przypisując im winę zaniedbania i nieudolności.

Ze względu na źródła zagrożenia najpowszechniej dzieli się czynniki dezintegracji rodziny na

zewnętrzne i wewnątrzrodzinne. Istotą zjawisk społecznych jest niepoddawanie się ścisłym

podziałom i klasyfikacjom rozłącznym i wyczerpującym. Także i w tym przypadku proponowana

klasyfikacja zawiera grzechy logiczne i merytoryczne. Stanowi wszelako pomocne narzędzie dal-

szych analiz.

Czynniki wewnątrzrodzinne integracji

lub dezintegracji

Czynniki zewnątrzrodzinne integracji lub

dezintegracji

1. Cechy indywidualne członków

rodziny.

2. Układ międzyosobniczy, hierarchia

wewnątrzrodzinna.

3. Jakość, istota więzi emocjonalnych w

rodzinie.

4. Cele i system wartości małżeństwa.

5. Organizacja życia codziennego i

podział obowiązków.

6. Warunki ekonomiczne, stan

posiadania.

1. Polityka socjalna państwa wobec

małżeństwa i rodziny.

2. Ideologia społeczna środków

masowego przekazu.

3. Przemiany kultury i wykształcenia

społeczeństwa.

4. Procesy uprzemysłowienia i związana

z nimi ruchliwość przestrzenna i pionowa

społeczeI1stwa.

Klasyfikacja powyższa ma właściwości i zastosowanie uniwersalne. Nabiera cech odrębności

dopiero w zastosowaniu do danego społeczeństwa, systemu społeczno-politycznego lub kultury.

Nabiera też innego znaczenia dla poszczególnych członków rodziny. Dzieci są biernymi aktorami

zdarzeń, najczęściej niestety ich ofiarami. Dorosły człowiek w znacznej mierze odgrywa rolę

czynną. Niekiedy inicjującą zagrożenie, niekiedy zapobiegawczą.

Przy bliższej analizie wszystkich zewnętrznych czynników rodzinnych wpływających na

trwałość małżeństwa i jakość życia rodzinnego okaże się, że większość z tych czynników zawiera

więcej elementów zagrożenia niż utrwalania małżeństwa i rodziny. Dzieje się tak niezależnie od

intencji zawartych w poszczególnych zjawiskach. Na przykład zadaniem polityki socjalnej

państwa jest niewątpliwie umacnianie rodziny, natomiast praktyczna realizacja tej polityki niesie

negatywne konsekwencje dla losów rodziny. Mam tu na myśli np. budownictwo mieszkaniowe,

którego katastrofalna sytuacja powoduje zaburzenia w życiu młodych rodzin. Szacujemy, iż co

najmniej trzecia część młodych małżeństw jest pozbawiona warunków do normalnego życia z

powodu braku mieszkania.

Należy też wymienić niekorzystne dla rodziny zjawiska demograficzne. Od 30 lat z małymi

wahaniami obserwujemy w Polsce ujemną dynamikę przyrostu naturalnego. W najlepszym

okresie, w roku 1955 wynosił on 19,5%, w roku 1987 przyrost naturalny wynosił już tylko 6%.

Należy tu dodać, że rodzina miejska, która stanowi w Polsce blisko 60% ogólnej liczby rodzin od

lat 60. legitymuje się ujemnym współczynnikiem reprodukcji. Za tymi niepomyślnymi

wskaźnikami rozrodczości stoi spadek ilości zawieranych małżeństw. Towarzyszy temu wyższy

wskaźnik ich rozpadu. Na każde 1000 małżeństw w roku

1987 - 524 małżeństwa uległy rozwiązaniu w wyniku zgonu męża, 185 w wyniku zgonu

żony, 197 małżeństw rozpadło się w wyniku orzeczenia sądu o rozwodzie. Wzrasta w naszym

kraju liczba rodzin niepełnych. W 1988 r. było ich

1573,9 tys., co stanowi 15,4% ogólnej liczby rodzin. Jeżeli dodać do powyższych danych

jeden z najwyższych w Europie wskaźników śmiertelności mężczyzn, dwukrotnie wyższy niż w

Europie wskaźnik śmiertelności niemowląt, wysokie wskaźniki aborcji (wg oficjalnych danych

ok. 120 tys., wg nieoficjalnych danych ok. 500 tys. rocznie), wreszcie wzrastającą wciąż liczbę

rozwodów - otrzymujemy dość ponure prognozy demograficznych perspektyw polskiej rodziny.

2. Rozwody i inne przejawy dysfunkcjonalności

rodziny

Po drugiej wojnie światowej rozwody stały się zjawiskiem powszednim, a nawet masowym.

W związku z nasileniem się rozwodów w skali dotąd nie spotykanej stawia się często pytanie, czy

jest to wskaźnik kryzysu rodziny w jej tradycyjnym kształcie? Próby poszukiwania

alternatywnych form życia rodzinnego w postaci komun, rodzin zbiorowych, wspólnot kobiecych

poniosły raczej zdecydowaną porażkę. W świetle tych doświadczeń podejmowanych na całym

niemal świecie, tradycyjne monogamiczne małżeństwo okazuje się być najlepszym pomysłem na

życie rodzinne człowieka, mimo zaprogramowanej wręcz podatności na kryzysy. Kryzysy te w

swej dramatycznej postaci prowadzą do rozwodów. Spójrzmy najpierw na demograficzą stronę

tego zjawiska. W liczbach bezwzględnych ilość orzeczonych rozwodów wykazuje stałą tendencję

wzrostową (11 012 w roku 1950,34574 w roku 1970,49095 w 1985 r.). Wskaźnik rozwodów na

1000 mieszkańców będący miarą bardziej obiektywną, na przestrzeni ostatniego 35-lecia uległ

trzykrotnemu zwiększeniu i wynosił w roku 1985 - 1,4. W latach 90. obserwuje się zahamowanie

dynamiki wzrostu rozwodów, a nawet realny spadek wskaźników rozpadu małżeństw, w 1990 -

rozwiodło się 42,436 małżeństw a w 1994 -30 tys.

Zjawisko rozwodów staje się coraz bardziej powszechne w naszym kraju, co znakomicie

obrazują powyższe dane. Dzieje się tak z małymi wyjątkami na całym świecie. Poza Rumunią,

gdzie w 1967 roku wprowadzono drastyczne ograniczenia ustawowe w orzekaniu rozwodów, we

wszystkich krajach europejskiego i anglosaskiego kręgu kulturowego ilość rozwodów w ostatnim

20-leciu podwoiła się, a niekiedy i potroiła. Polska plasuje się ze swymi wskaźnikami w grupie

krajów o średnim wskaźniku rozwodów.

Na szczególny charakter rozwodu jako zjawiska nie tylko prawnego i socjalnego, ale może

głównie kulturowego wskazują następujące okoliczności. Najniższy wskaźnik rozwodów

charakteryzuje kraje o silnych tradycjach religijnych (Portugalia, Grecja), kraje, w których

rodzina stanowi wartość tradycyjnie wysoką, a nawet sakralną (Irlandia, Włochy), w

społecznościach wiejskich o silnych więziach osobowych, przywiązaniu do tradycji i żywych

mechanizmach kontroli. To ostatnie twierdzenie zilustrujemy przykładem Polski. Wskaźnik

rozwodów na wsi jest mniej więcej czterokrotnie niższy niż w miastach. Jest to względnie stała

tendencja, która utrzymuje się od lat powojennych. Występuje również widoczna zależność

między wielkością miasta a ilością rozwodów. Zdecydowanie przodują wielkie miasta i miasta

przemysłowe (Szczecin - 3,07 na I tys. ludności, Warszawa - 2,95, Łódź - 2,99, Wrocław2,7).

Dane te dotyczą 1985 r. W latach 80. w Polsce rozwodziło się rocznie ok. 50 tys. małżeństw, co

oznacza, że na każde 1000 zawartych małżeństw ponad 200 rozpada się na skutek rozwodu.

Gwałtownie wzrasta liczba rozwodzących się małżeństw, które posiadają dzieci. Rocznie ok. 50

tys. dzieci w wyniku rozwodu rodziców zostaje zagrożonych sieroctwem społecznym, a w

każdym razie narażonych na drastyczne obniżenie poziomu życia.

Gwałtownym zmianom sytuacja w tym zakresie uległa w latach 90. Już w roku 1989 liczba

rozwodów spadła do 47 tys. W kolejnych latach następował stały spadek liczby rozwodów: w

1990 r. - 42 tys, w 1991 r. - 34 tys, w 1992 r. - 31 tys. w 1993 r. - 26 tys. Natomiast w 1994 r.

krzywa rozwodów zaczyna powoli piąć się do góry i wynosi 30 tys. rozwiązanych małżeństw.

Szacunki z roku 1995 wskazują na utrzymywanie się tendencji do powolnego wzrostu liczby

orzeczonych rozwodów.

Nie zmieniają się natomiast proporcje rozwodów w mieście i na wsi . Aczkolwiek na wsi

dynamika rozwodów jest nieznacznie większa niż w mieście, to ogólne proporcje rozwodów w

tych dwu środowiskach są zbliżone do wskaźników z lat 80.

Wśród przyczyn znacznego spadku rozwodów w latach 80. prawnicy wymieniają zmianę

procedur prawnych, jakie zostały wprowadzone w tym czasie.

Analizy statystyczne dostarczają ciekawych informacji o tym, kto się rozwodzi najczęściej, a

tym samym o poziomie zagrożenia trwałości małżeństwa. Relatywnie najczęściej rozwodzą się

osoby z wyższym wykształceniem (7,0 na tysiąc mężczyzn z tym wykształceniem i 7,4 - kobiet).

Wśród grup zawodowych najczęściej rozwodzą się prawnicy, dziennikarze, artyści, lekarze.

Niekorzystne rokowania dla trwałości małżeństwa stanowi młody wiek nowożeńców. O ile

mężczyźni, którzy nie ukończyli 20 lat stanowią wśród nowożeńców 3%, to wśród

rozwiedzionych procent mężczyzn, którzy żenili się przed 20 rokiem życia wzrasta do 7%. Wśród

kobiet ten sam wskaźnik wzrasta z 22,6% do 28,3%. Najniższą trwałością charakteryzują się

małżeńswa zawierane za zezwoleniem sądu opiekuńczego, a więc pomiędzy nieletnimi.

Rozwód jest zjawiskiem, w którym główną rolę odgrywa człowiek dorosły. W procedurze

rozwodu odbija się scenariusz jego osobistych doświadczei1, jego mądrości lub bezradności

wobec rzeczywistości. Jeśli jednak nawet człowiek dorosły jest wobec niektórych aspektów

rozwodu bezradny - to cóż mówić o dziecku, które zawsze jest bezradnym uczestnikiem dramatu.

Kolejną okolicznością, która rozwód w Polsce czyni niezwykłym i dramatycznym jest naj

dłuższy w Europie okres wspólnie przeżyty przez rozwodzące się małżeństwa. Średni okres

wspólnego życia rozwodzących się małżeństw wynosi ok. 11 lat. Wskazuje to na rodzaj i

charakter przyczyn rozwodów, na ich trwałość i brak mechanizmów skutecznej pomocy rodzinie

w kryzysie.

Oto jak się rozkładają główne przyczyny rozwodów w Polsce. W roku 1985 sąd orzekł w

naszym kraju 49 095 rozwodów. Najczęściej występującą przyczynę dość enigmatycznie

określano jako niezgodność charakterów

(l3 572), następnie - nadużywanie alkoholu (lI 995), niedochowanie wierności małżeńskiej (lI

843), naganny stosunek do członków rodziny (6754), a w dalszej kolejności - niedobór seksualny

(1372), nieporozumienia na tle finansowym (l094), trudności mieszkaniowe (586) oraz inne

(1879). Kiedy zatem upraszczająco twierdzi się, że powszechność zjawiska rozwodów oznacza

głównie emancypację moralną określonych grup społecznych, to trudniej już uznać za oznakę

wyzwolenia z konwenansów środowiskowych - alkoholizm, znęcanie się nad rodziną i zdradę

małżeńską, które to zjawiska są dominującymi przyczynami rozwodów.

Rozwód w sensie formalnym jest kategorią prawną. W sensie socjologicznym jest

Pilch Tadeusz - Andragogika.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: