16.HDL.docx

Emulacja, ingenium, imaginacja, cudowność

Rywalizacja (łac. aemulatio, od łac. aemulari ‘naśladować, współzawodniczyć’). Budzenie uczuć współzawodnictwa, rywalizacji bywa środkiem w perswazji o charakterze agitacyjnym. Celem mówcy jest takie przedstawienie retorycznego dyskursu, aby wywołać u słuchaczy chęć dorównania lub prześcignięcia proponowanych postaw, przymiotów itp.[1]

………….

Ingenium (z łac. ingenium lub acumen, z gr. fίsilis) są to wrodzone zdolności poety, jego talent. Pojęcie to pojawiło się w dziele Horacego Ars poetica.

Według Horacego (List do Pizonów) dzieło musi być jednorodne, jednolite, oparte na jednej koncepcji. Virtutes discendi, czyli zalety stylu, mogą się przerodzić w wady stylu. Horacy pojmuje sztukę jako opanowanie jej zasad tworzenia, jest to podstawowy wyznacznik jego teorii poezji. Warunkiem sukcesu jest wybór celu zgodnego z możliwościami twórcy i jego wrodzonym talentem. Brak harmonii między sztuką (ars) a talentem (ingenium) może prowadzić do niepowodzeń.

Z Listu do Pizonów: Czy godny pochwały utwór poetycki powstaje talentem czy sztuką, to pytanie nieraz rozstrzygano. Ja nie widzę, na co by się zdała sama nauka bez bogatej żyłki poetyckiej, ani talent bez wykształcenia: tak jedno wymaga pomocy drugiego i wchodzi z nim w przyjazne porozumienie.

„We wszystkich epokach charakteryzujących się większą lub mniejszą hegemonią retoryki podkreślano, że warunkiem niezbędnym sprawności retorycznej (gr. héksis, łac. facilitias) są przyrodzone zdolności (łac. ingenium). O ile jednak w odniesieniu do twórczości poetyckiej pojęcia „talent” i „natchnienie” uważane są za najistotniejsze, o tyle w sztuce retorycznej minimalizowano znaczenie talentu wobec wiedzy, pracy i ćwiczeń. Tendencję tę najlepiej wyraża przysłowie: Poeta nascitur, orator fit ‘poeta rodzi się poetą, mówca staje się mówcą.[2]”

………………..

Wyobraźnia (też imaginatio, phantasia, fantasia) była nowym pojęciem w myśli hedonistycznej.

Jest jednym ze zmysłów wewnętrznych, receptywno-twórczym, który swym wpływem obejmuje ludzkie poznanie intelektualne, wolę oraz uczucia, odgrywając ważną rolę w zyciu osobowym człowieka.

Wyobraźnia jest to zdolność do przywoływania i tworzenia w myślach wyobrażeń. Źródłem przechowywanych w pamięci wyobrażeń, są wrażenia zmysłowe. Często odróżnienie tych wrażeń od wyobrażeń jest trudne, gdyż w ciągłym strumieniu świadomości, z jakim mamy do czynienia w praktyce, występują one jednocześnie obok siebie. Dobrym dowodem na to jest sen i marzenia senne, podczas których powstają wyobrażenia odizolowane od wrażeń zmysłowych. Działaniu wyobraźni, w porównaniu do efektów pracy zmysłów, przypisuje się większą aktywność i mniejszą złożoność oraz intensywność (np. E. Husserl).

W nurcie parmenidejsko-platońskim wyobraźnię poznawczo dezawuowano, ponieważ jako władza zmysłowa nie jest w stanie ująć bytu prostego, niezmiennego i niematerialnego (prawdziwy byt Parmenidesa, Platońskie idee). Platon wyjaśniał, że spośród czterech typów poznania, dwie pierwsze należą do nauki, a dwie pozostałe do opinii. Najwyższe jest poznanie racjonalne, na które składa się intuicja jako domena matematyki. W pierwszym w ogóle nie ma wyobrażeń, w drugiej pojawiają się tylko w funkcji pomocniczej. Pozostałe typy poznania (należące do opinii) opierają się na przekonaniach bądź na wyobraźni i mają niewielkie znaczenie z punktu widzenia prawdy.

Arystoeles odrzucił stanowisko Platona. Idee zastąpił pojęciami powtsjącymi przy współudziale wyobrażeń pochodzących od poznawalnego zmysłowo świata. Uważał, że przedmioty właściwe dla poszczególnych zmysłów zbiegają się w zmyśle wspólnym, a ten związany jest z wyobraźnią, na która pada światło intelektu czynnego. Pozwala to na odsłonięcie koniecznych, niezmiennych i powszechnych aspektów poznawanego swiata, które jako pojęcia przejmowane są przez intelekt bierny.

Arystoteles podawał zasady, którymi wyobraźnia kieruje się łącząc ze sobą wyobrażenia: podobieństwo, kontrast, styczność. Korzystając z tych zasad, wykorzystuje się wyobrażenia w zaawansowanych mnemotechnikach, przy czym zwiększeniu ich trwałości sprzyjają przeżycia emocjonalne, doświadczane w trakcie ich tworzenia, organizowanie wyobrażeń w kompleksy, tworzenie układów powiązanych jakąś zasadą (asocjacje) oraz przywoływanie ich z dużą częstotliwością.

Platon łączył twórczość artystyczną z wyobraźnią, ale utrzymywał, że wyobraźnia nie ma dostępu do świata idei i dlatego sceptycznie traktował jej mozliwości poznawcze. Natomiast Arystoteles uważał, że uczestniczy ona w procesie poznawczym, a tworzone przez nią obrazy znajdują się między zmysłami a myślą.

Obok intelektu (ratio) oraz pamięci (memoria) była władzą duszy w średniowiecznej myśli. Pod nazwą imaginatio wymieniali ją m. in. Mateusz z Vendôme i Godfryd. Poeta jest twórcą materii dzieła, którą powołuje do istnienia mocą swej wyobraźni.

Tatarkiewicz w Dziejach sześciu pojęć wśród nazw zdolności (jakimi posługuje się estetyka) wymienia przykładowo wyobraźnię, talent i smak.

………………….

Potoczne rozumienie pojęcia cudowności: jest to występowanie w obrębie świata przedstawionego w dziele literackim postaci fantastycznych, zjawisk nadnaturalnych, motywacji wykraczających poza pojęcia zdroworozsądkowe itp. Występowała np. w antyku – w eposach, w których bóstwa aktywnie uczestniczyły w akcji utworu, ale również w eposach nowożytnych, w których bogowie mitologiczni zostali zastąpieni przez postaci chrześcijańskie (np. Jerozolima wyzwolona T. Tassa).

Tasso: Cudowność powinna opierać się na religii.

Dwa aspekty cudowności: cud pozornie prawdopodobny i cud chrześcijański.

Pojęcie cudowności pojawia się u Arystotelesa: Podobizny rzeczy oglądamy z przyjemnością, dlatego że jednocześnie widzimy sztukę, która je stworzyła, np. sztukę malarską lub rzeźbiarską; ale czyż z większą przyjemnością nie będziemy oglądać samych rzeczy naturalnych, w których możemy dostrzec przyczyny? We wszystkich tworach natury tkwi coś cudownego.

Autor Poetyki był zwolennikiem poznawczych walorów poezji. Wymagał od twórców przedstawiania zdarzeń możliwych, a zarazem zgodnych z potoczną wiedzą i rzeczywistością postulowaną. Dopuszczał wprawdzie przedstawianie rzeczy niemożliwych, ale skłonny był na to ustępstwo jedynie w przypadku twórców wysoko utalentowanych, tym samym w poezji waloryzował prawidła ściśle artystyczne. Kategorię cudowności omówił Arystoteles bliżej w teorii tragedii (dzieli tragedie na: proste, zawikłane, patetyczne, zawierające czynnik cudowności)  i eposu, a zatem włączył do problematyki natury genologicznej, traktując jako aprobowany w dziele element intelektualnej, zaskakującej niespodzianki, jakiej odbiorca nie oczekiwał (w dramacie) lub która niezgodna jest z jego wiedzą, rozumem (epopeja), lecz sprawia przyjemność.

Cudowność to łączenie prawdopodobnego z nieprawdopodobnym.

1