poprawiona diagnoza.doc

Jadwiga Pytlarczyk

podstawą planowania procesu edukacyjnego
i wczesnej interwencji specjalistycznej

Spis treści

Wstęp……………………………………………………………….

1.    Uzgodnienia terminologiczne  i podstawy prawne....................

2.    Istota, cele  i zakres diagnozy ..........................………………

3.    Procedura i narzędzia do diagnozy…………………………

4.    Obserwacje pedagogiczne a analiza gotowości dziecka do podjęcia nauki w szkole (diagnoza przedszkolna). Dokumentacja nauczyciela ……….......................................................................

5.    Wyniki  działań diagnostycznych  a  planowanie  pracy  i  wczesna  interwencja  specjalistyczna

6.    Materiały pomocnicze ……………….......................................

7.    Bibliografia  …………………………………………………….

Wstęp

Prawidłowy rozwój oraz integracja funkcji percepcyjnych i motorycznych dziecka leży u podstaw umiejętności niezbędnych do codziennego funkcjonowania oraz osiągnięcia gotowości do nauki w szkole a potem sukcesu w kolejnych etapach edukacyjnych. Rola nauczyciela w przedszkolu i szkole polega na wspieraniu wszechstronnego rozwoju dziecka/ucznia. Aby wykonać to trudne zadanie  trzeba poznać punkt wyjściowy do działań nauczycielskich czyli aktualny poziom rozwoju każdego dziecka. Często obserwujemy różnorodne problemy i trudności w poszczególnych obszarach rozwoju, utrudniające, czy nawet uniemożliwiające dziecku wykonanie różnych zadań. Czasami są to poważne deficyty a czasem przemijające trudności. Nauczyciel powinien starać się dokładnie i wszechstronnie poznać swoich podopiecznych, środowisko ich życia i działania. Pomocą dla pedagoga będzie znajomość prawidłowości rozwojowych dziecka odpowiednio do jego wieku. Pozwoli to ocenić czy obserwowany poziom rozwoju konkretnego dziecka, jego zachowanie są zgodne z normą wskazywaną przez specjalistów z  zakresu psychologii rozwojowej czy może jest inaczej.

Pamiętaj!

Rozwój dziecka nie przebiega w sposób harmonijny i linearny. Dzieci rozwijają się w różnym tempie i według własnych wzorców rozwojowych, za które odpowiedzialne są cechy osobowościowe i temperamentalne. Wyposażenie genetyczne dziecka i środowisko kulturowo-społeczne, w jakim się dziecko rozwija ma na ten proces ogromny wpływ.

Ustalenie poziomu rozwoju dziecka ułatwi podjęcie decyzji o dalszych oddziaływaniach. Przeprowadzenie diagnozy podopiecznych to punkt wyjściowy do pracy każdego nauczyciela. Dotyczy to pracy nauczyciela zarówno w przedszkolu jak i w  szkole.

Niniejsze opracowanie to krótki poradnik dla nauczyciela przedszkola oraz klasy I szkoły podstawowej. Poznanie dziecka w tym okresie i właściwe zaplanowanie z nim pracy /ewentualnie podjęcie wczesnej interwencji specjalistycznej/ będzie miało swoje konsekwencje w postaci sukcesu szkolnego lub niepowodzenia. 

I.     Uzgodnienia terminologiczne  i podstawy prawne

Zainicjowana reforma oświaty wprowadza zmiany w ważnych aktach prawnych dotyczących  systemu oświaty. Nowe akty prawa oświatowego to m.in.:

§                                                                                              Ustawa z dnia 19 marca 2009 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 56, poz. 458)

§                                                                                              Rozporządzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego (Dz. U. nr 4, poz. 17)

Wśród rozlicznych zagadnień poruszanych przez zmieniające się prawo, ważne miejsce zajmuje indywidualizacja oddziaływań polegająca na różnicowaniu wymagań w zależności od potrzeb i możliwości dziecka. To ważne szczególnie w okresie przedszkolnym, kiedy różnice indywidualne pomiędzy dziećmi urodzonymi w tym samym roku mogą sięgać nawet kilku lat. Zasada ta obowiązuje także później, w edukacji szkolnej. Podstawa programowa kolejnego etapu edukacyjnego zakłada, ze szkoła oraz poszczególni nauczyciele będą podejmować działania mające na celu zindywidualizowane wspomaganie rozwoju każdego ucznia, stosownie do jego potrzeb i możliwości.

Monitorowanie rozwoju i osiągnięć rozwojowych dzieci opiera się na humanistycznej koncepcji rozwoju człowieka, która zakłada odrębność i indywidualność każdej jednostki. Postępy i zmiany w rozwoju mają więc prawo przebiegać w tempie charakterystycznym dla każdego dziecka. Różnice indywidualne sprawiają, ze trudno wyznaczyć sztywne granice oczekiwań kierując się tylko wiekiem dziecka.

Zadanie nauczyciela polega na systematycznym obserwowaniu poziomu umiejętności, ocenie tempa zmian, wykrywaniu tendencji rozwojowych i określaniu potrzeb oraz zainteresowań każdego wychowanka. Analiza rozwoju powinna być dokonywana na podstawie systematycznie prowadzonej obserwacji dziecka i jego wytworów we współpracy z rodzicami. Uzupełnieniem wiedzy o dziecku będą tworzone przez nauczyciela sytuacje zadaniowe, pozwalające zauważyć konkretne umiejętności.

Należy jednak zwrócić uwagę, ze nowa podstawa programowa wychowania przedszkolnego posługuje się dwoma pojęciami: obserwacje pedagogiczne i diagnoza przedszkolna. Pierwsze z nich w rozumieniu prawodawców oznacza poznanie możliwości i potrzeb rozwojowych dzieci, drugie analizę gotowości dziecka do podjęcia nauki w szkole. Co ważne w jednym z obowiązujących aktów prawnych pojęcie diagnoza występuje w znaczeniu takim, jakie autorzy podstawy programowej wychowania przedszkolnego nadali pojęciu obserwacje.

Jest to Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 stycznia 2003 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach. Mówi ono, ze publiczne przedszkola i  szkoły, a także placówki, o których mowa w art. 2 pkt 3, 3a, 5 i 7 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, zwane dalej "placówkami", organizują i udzielają uczniom, ich rodzicom oraz nauczycielom pomocy psychologiczno-pedagogicznej /…/

Pomoc psychologiczno-pedagogiczna polega w szczególności na:

1) diagnozowaniu środowiska ucznia;

2) rozpoznawaniu potencjalnych możliwości oraz indywidualnych potrzeb ucznia i umożliwianiu ich zaspokojenia;

3) rozpoznawaniu przyczyn trudności w nauce i niepowodzeń szkolnych;

4) wspieraniu ucznia z wybitnymi uzdolnieniami;

5) organizowaniu różnych form pomocy psychologiczno-pedagogicznej

Liczne publikacje opisując proces poznawania możliwości wychowanka posługują się także pojęciem diagnoza. Rozważając istotę, cele i przebieg tego procesu  będą za autorami stosowała nazwę diagnoza. Czym jest diagnoza (nazwana w podstawie programowej wychowania przedszkolnego obserwacjami pedagogicznymi)?

Termin – diagnoza – pierwotnie związany był z medycyną, a później pojęcie to upowszechniło się w naukach społecznych, a także technicznych. Posługują się nim również psychologia i pedagogika. Istnieje zatem diagnoza psychologiczna i pedagogiczna, przy czym na ogół przypisuje się większe znaczenie diagnozie psychologicznej, natomiast diagnoza pedagogiczna traktowana jest często jako rodzaj diagnozy wstępnej (Kaja B., 1987, s. 24).

We współczesnym ujęciu podkreśla się wagę zarówno doświadczenia, jak i rozumowania, jako dwóch filarów, na których opiera się diagnozowanie. Doświadczenie gromadzi dane empiryczne, które stanowią podstawę opisu i na drodze rozumowania prowadzą do postawienia diagnozy. Rozumowanie polega tu na przeprowadzaniu wielu operacji myślowych: różnicowania, sprawdzania hipotez, wyjaśniania przyczynowego i celowościowego, weryfikacji formułowanych sądów. W ten sposób diagnoza oznacza zebranie w odpowiedni sposób danych, które wymagają interpretacji, oceny, a następnie określenie badanego złożonego stanu rzeczy, co odróżnia diagnozę od prostego zbierania informacji i ich porządkowania (E. Jarosz, 2003, s. 675).

Termin diagnoza  pochodzi od greckiego słowa diagnosis, co oznacza rozróżnianie, osądzanie i funkcjonuje jako specjalistyczny odpowiednik słowa rozpoznanie. Jest rozpoznaniem badanego stanu rzeczy, przez zaliczenie go do znanego typu albo gatunku, przez przyczynowe i celowościowe wyjaśnienie tego stanu rzeczy, określenie fazy obecnej oraz przewidywanego dalszego rozwoju /S.Ziemski, 1973, s.68/

Diagnoza to rozpoznanie  jakiegoś obiektu, zdarzenia czy jakiejś sytuacji w celu zdobycia dokładnych informacji i przygotowania się do działań. Wśród różnych rodzajów diagnozy, W Okoń  rozróżnia także diagnozę pedagogiczną dotyczącą np. jakichś trudności wychowawczych lub innych / W. Okoń, 1987, s.52/

Diagnoza  to działalność rozpoznawcza czyli zdobywanie informacji służących poznawaniu dzieci, uczniów. Umożliwi to zrozumienie ich zachowań oraz wyniki w nauce. Pozwoli to także zaplanować dalsza pracę wychowawczo-dydaktyczną. / J.Strykowska, 2003, s.70/.

II.             Istota, cele  i zakres  diagnozy

Istota diagnozy i jej zakres

Jak już wcześniej ustalono sporządzenie diagnozy jest jednym z obszarów pracy nauczyciela. Diagnozowanie to proces ciągły, pozwalający na uchwycenie wielkości i zakresu zmian dokonanych w dziecku /czy dokonujących się/ i określenie „co dalej” czynić, by wspierać rozwój. W praktyce oświatowej najczęściej stosowane jest wąskie ujęcie diagnozy rozumiane jako stosowanie testów wiadomości i umiejętności szkolnych. Ponieważ przedmiotem pedagogiki przedszkolnej/szkolnej jest nie tylko kształcenie, często utożsamiane z nauczaniem, ale rozwój całej osobowości dziecka, tak wąskie ujęcie diagnozy jest niewystarczające dla potrzeb wychowania. Słusznym jest więc przyjęcie założenia, że dla celów wychowania diagnoza powinna mieć charakter psychopedagogiczny. Takie ujęcie pozwoli uchwycić cechy wewnętrzne dziecka /właściwości/ oraz sytuacyjne wyznaczniki jego zachowań i na tym tle zaprojektować dalsze działanie (D. Waloszek, 1992, s. 9).

Diagnoza wymaga podejścia systemowego. Systemowość oznacza, że podczas obserwacji i poznawania, dziecko  należy postrzegać na tle środowiska i innych czynników determinujących, które mają ogromny wpływ na jego rozwój. Umiejętności i zachowania dziecka trzeba  analizować z uwzględnieniem np. sytuacji wychowawczych związanych z uczeniem się i  organizacją środowiska uczenia się dziecka /zagospodarowanie przestrzeni w klasie, dobór i dostępność zabawek, pomocy dydaktycznych, sprzętów/. Istotnym elementem diagnozy jest też poznanie warunków życia dziecka w rodzinie, na  podwórku i w przedszkolu/szkole, jego relacje z rówieśnikami i dorosłymi, sposoby reagowania dziecka na zadania, na sytuacje trudne itp. Właściwe działania wspomagające rozwój dziecka uwzględniają także stan zdrowia, zróżnicowanie rozwojowe i kulturowe dziecka, jego zainteresowania i dotychczasowe doświadczenia,  itd.

J.Strykowska dzieli diagnozę / 2003, s.71/ na:

1) Opisową – poznanie jakie dziecko jest  i jakie ma możliwości. Dotyczy to:

- rozwoju fizycznego

- rozwoju  emocjonalnego i społeczno-moralnego 

- rozwoju umiejętności językowych

- rozumienia pojęć matematycznych

- wiedzy o środowisku społeczno-kulturowym i przyrodniczym

- rozwoju  procesów poznawczych

-  innych elementów

2) genetyczną – próba wyjaśnienia zależności i przyczyn aktualnego poziomu rozwoju /i często problemów i deficytów/ . Pozwoli to na  dobór metod i form pracy z dzieckiem lub zniwelowanie problemów i trudności. Dotyczy:

- warunków życia, funkcjonowania dziecka w przedszkolu/szkole i poza nim;

- stopnia zaspokojenia potrzeb dziecka

- rodzaju wpływów osobowych na dziecko

- stanu zdrowia, przebytych chorób i urazów

- sytuacji rodzinnej

- zdarzeń traumatycznych

- i innych czynników

Postawienie dobrej diagnozy  wymaga zatem uwzględnienia szeregu aspektów /Czajkowska I., Herda K., 1989/:

v    Aspekt medyczny – dotyczy rozwoju fizycznego i motoryki oraz stanu zdrowia;

v    Aspekt psychologiczny – dotyczy funkcji emocjonalno – motywacyjnych, osobowości, socjalizacji, funkcjonowania procesów poznawczych, lateralizacji, koordynacji różnych funkcji;

v    Aspekt społeczny – dotyczy środowiska rodzinnego i funkcjonowania w grupie przedszkolnej /szkolnej;

v    Aspekt pedagogiczny – obejmuje wiedzę i umiejętności odpowiednio do wieku dziecka i wymagań wynikających z podstawy programowej, a także rozpoznanie różnorodnych trudności i problemów.

Nauczycielskie rozpoznawanie to w szczególności  aspekt pedagogiczny, ale  należy też brać pod uwagę rolę pozostałych aspektów.

Uwzględnianie wszystkich aspektów diagnozy pozwoli nauczycielowi na przejście przez wszystkie ważne fazy tego procesu:

- fazę  rozpoznawania, gromadzenia informacji o wiedzy, umiejętnościach i

    zachowaniach dziecka

-  fazę szukania przyczyn zaobserwowanego stanu

-  fazę ustalenia powiązań pomiędzy różnymi aspektami

- fazę określenia stopnia zaawansowania danego zjawiska np. trudności,
   deficytu

-  fazę  stawiania prognozy

-  fazę ewaluacji działań

Tylko takie podejście do procesu diagnozy daje szansę na planowanie efektywnego postępowania pedagogicznego mającego na celu wspieranie indywidualnego rozwoju dziecka i rozwiązanie ewentualnych trudności.

Diagnoza psychopedagogiczna jest zbieraniem informacji o dziecku, rozpoczynającym się od oceny faktycznych umiejętności i zachowań w relacji do oczekiwanych /prawidłowości rozwojowe/. Jest to diagnoza wstępna, na początku kontaktów nauczyciela z dzieckiem.. Proces edukacyjny w placówce wyznaczają cele, do których nauczyciel – wychowawca zmierza. Aby osiągnąć założony cel /lub zbliżyć się do niego/, nauczyciel musi znać aktualny, w chwili objęcia dzieci oddziaływaniem, stan ich rozwoju w różnych sferach, by odpowiednio do tego dobrać sytuacje, strategie, środki jego wspomagania. Diagnoza jest częścią procesu formułowania celów edukacyjnych nauczyciela i celów dla dziecka, czyli tzw. celów operacyjnych. Zanim nauczyciel podejmie decyzje o tym, co i jak chciałby dzieciom przekazać, jakie sytuacje stworzyć, aby pobudzić ich aktywność musi ocenić, co dzieci wiedzą, co potrafią zrobić, jakimi dysponuje środkami, o co musi zadbać. Musi wyznaczyć punkt wyjścia, którym są wiedza, zainteresowania, umiejętności  i doświadczenia dzieci. Np. jeżeli chce rozwijać poczucie wartości u dzieci czy umiejętności matematyczne, to nie wystarczy wiedzieć, jakie są prawidłowości rozwojowe w tym względzie i jakie można formułować na tej podstawie oczekiwania i cele. Ważne jest by umieć zdiagnozować, opisać i ocenić, jaki poziom rozwoju w tym zakresie reprezentują dzieci. Cele bazują na oczekiwaniach i standardach programowych. Formułujemy je na podstawie wiedzy o zachowaniach dzieci w danym stadium rozwojowym i indywidualnych cechach  charakteryzujących dziecko lub określoną grupę /tego, co dzieci mogą zrobić i jak mogą zrobić/ .

Odnosząc powyższe  rozważania do praktyki, należy przyjąć, iż pierwsze kontakty nauczycielki z dziećmi (wrzesień, październik) powinny być nastawione na zbieranie ogólnych informacji o nich samych i o ich zachowaniach,  umiejętnościach i wzajemnych relacjach /diagnoza wstępna/.

Dopiero na tej podstawie nauczycielka może próbować udzielać odpowiedzi na następujące pytania: