Nowicka. Świat człowieka świat kultury - oprac.doc

Nowicka „Świat człowieka – świat kultury”

I.                    KULTURA

1.      Wartościujące i nie wartościujące rozumienia kultury.

·         Pojawia się neutralne, nie oceniające pojęcie kultury

·         XIXw. – dominuje wartościujące pojęcie kultury; kultura zakłada stopniowalne, klasyfikuje poszczególne zbiorowości ludzkie na wyższe i niższe, lepsze lub gorsze, bardziej lub mniej cywilizowane czy kulturalne

·         KULTURA (w znaczeniu nie wartościującym) – zespół wielu zjawisk, które się opisuje i analizuje, ale nie wartościuje, nie ocenia.

·         „być kulturalnym, niekulturalnym” – Kultura związana z ogładą w kontaktach międzyludzkich oraz z określonym stosunkiem człowieka do wysoko cenionych dóbr (naturalnych i wytworzonych przez człowieka). Niekulturalny śmieci w lesie, krzyczy J

·         wartościujące pojęcie kultury jest zdecydowanie za wąskie dla antropologów.

2.      Atrybutywne i dystrybutywne rozumienie kultury (dwa sposoby opisowego rozumienia kultury)

·         Atrybutywne – kultura „tout court” czyli kultura jako cecha stała, atrybut życia ludzkiego, kultura znamieniem ludzkości jako całości a człowieka jako przedstawiciela wspólnoty ogólnoludzkiej. Przy atrybutywnym rozumieniu kultury używamy terminu „kultura” tylko w liczbie pojedynczej!

·         Dystrybutywne – Kultura jako zbiór cech i zjawisk występujących w określonej zbiorowości . Można tu używać terminu „kultura” zarówno w liczbie pojedynczej jak i mnogiej (kultura, kultury)

              ® w sensie dystrybutywnym można mówić o konkretnym i typologicznym sposobie ujęcia kultury

                      *przynależność kultury do zbiorowości to jej związek z konkretnym społeczeństwem, np. kultura plemienia Tiw, kultura Wschodu;

kultury mające własny wymiar czasoprzestrzenny, są one wytworem zbiorowości zajmujących określone miejsce w przestrzeni i mających własną historię. Zbiorowości się rozrastają, rozwijają, ale też giną jak ich kultury.

                     *ujmując kulturę typologicznie  - kultura związana ze zbiorowością określonego typu, np. kultura robotnicza, arystokratyczna. Tez mogą mieć czasoprzestrzenny wymiar, ale jedynie dlatego, że określone typy zbiorowości i określone typy kultur mają swoje ograniczenia w czasie i przestrzeni. Jednak nie wiadomo kiedy i gdzie pojawiają się zbiorowości i kultury określonego typu.       

3.      Definicje kultury

·         Zjawisko kultury jest wyjątkowo złożone, a poszczególne definicje ujmują zazwyczaj wybrane tylko aspekty

·         Nie ma definicji uniwersalnie lepszych czy gorszych

·         Definicje mogą być mniej lub bardziej użyteczne dla określonego rodzaju badań

·         Nie powinny być przyjmowane w oderwaniu od obyczajów językowych czy praktyki naukowej

·         Pewne cechy zjawisk naukowych są akceptowane przez przedstawicieli wszystkich, nawet najbardziej od siebie odległych, kierunków antropologii, socjologii czy historii:

                         * kultura jest związana z człowiekiem na wiele sposobów:

                                    +człowiek jej twórcą

                                    + człowiek przez nią kształtowany

                                    + wyraża za jej pomocą swe potrzeby, emocje, wrażenia

                                    + człowiek tworzy kulturę, jest jej nosicielem i odbiorcą, a także                            

              manipuluje kultura jako pewnym narzędziem w życiu zbiorowym 

              [Leo Simmons]

                         *kultura jest zjawiskiem ponadjednostkowym (społecznym).  

                                    + związana z człowiekiem jako istotą prowadzącą społeczny tryb życia

                                    + Istnieje tylko dzięki życiu zbiorowości

                                    + W ramach zbiorowości jest przekazywana w przestrzeni i w czasie    

              (ulega dyfuzji)

                                    + Kultura sposobem organizacji życia społecznego

                         * kultura jest regularna.

                                    + do kultury zalicza się zjawiska rozgrywające się w zbiorowości                     (zachowania, przeżycia oraz ich materialne i niematerialne efekty),

              które odznaczają się powtarzalnością i które w związku z tym można

              ujmować w prawa.

                                    + problem: jak dalece musi być rozpowszechnione przekonanie, pogląd        

              odczucie, aby można je było uznać za przejaw kultury?

                                            ^ niektórzy badacze jak np. Stefan Czarnowski żądają     

              powszechności lub przynajmniej związku danego zjawiska

              z większością zbiorowości o szerokim zasięgu.

              ^ dla innych nawet sporadyczne pojawienie się danego

                 zachowania powtarzającego się z mniejszą lub większą

                 regularnością w określonych syt. jest warunkiem do zaliczenia

              + regularność zachowania lub reakcji nie musi być jednoznaczna z                    częstością ich występowania np. koronacja zdarza się rzadko, ale jest  

                 elementem kultury bo wzór ten istnieje w przeważającej części

                 części zbiorowości, jest dla niej sensowny i zrozumiały.[Philip Bagby]

              + elementami danej kultury są różne fakty, których konkretne jednostki

                 nie znają w szczegółach; przedmioty, z których nie korzystają, 

                 zachowania, których nie przejawiają; wystarczy nawet niejasna

                 świadomość istnienia lub mniej czy bardziej regularne stosowanie się

                  do pewnych norm, by zaliczyć je do sfery kultury.

                        * kultura jest zbiorem zjawisk wyuczonych.

                                +kultura jest przekazywana w procesie uczenia się a nie za

              pośrednictwem genów

                                 +do kultury może należeć wszystko czego człowiek może się nauczyć

4.      Istotne cechy zjawisk kulturowych.

·         Kultura ma wymiar czasowy.

   *kultura rozumiana w sensie atrybutywnym i dystrybutywnym charakteryzuje się rozciągłością w czasie

    *zjawiska kultury są przekazywane z pokolenia na pokolenie; kontynuacja dorobku zbiorowego grupy jest przedmiotem świadomej troski bądź nieświadomym odruchem jej członków

·         Kultura ma wymiar przestrzenny.

   * rozciągłość w przestrzeni odnosi się zarówno do kultury w sensie atrybutywnym jak i do poszczególnych całości kulturowych.

    * w toku rozwoju człowieka kultura rozprzestrzeniała się  od stref klimatu gorącego po strefę arktyczną

    * poszczególne kultury określonych zbiorowości wyodrębniały się między innymi w wyniku zajmowania ograniczonego obszaru

·         Kultura jest systemem.

   * zarówno w sensie atryb. jak i dystryb. kultura jest zjawiskiem złożonym z elementów tworzących całość

   * między elementami kultury zachodzi proces integracji

    * poszczególne elementy kultury pozostają ze sobą w związku a więc nie można mówić o kulturze jako zbiorze ale systemie

   * kultura ma własna, wewnętrzną logikę

·         Kultura jest prawidłowa.

*zmienia się wg pewnych praw i regularności

*można ją nie tylko opisywać, ale szukać zasad działania – dzięki temu założeniu w ogóle jest możliwa nauka o kulturze

·         Kultura jest aparatem adaptacyjnym człowieka.

*kultura jako cecha ludzkości bywa traktowana jako mechanizm adaptacyjny człowieka, a poszczególne kultury stanowią sposób adaptacji określonych grup ludzkich do konkretnego środowiska naturalnego

5.      Płaszczyzny zjawisk kulturowych

®Każde zjawisko kulturowe powinno być rozpatrywane w 3 płaszczyznach/aspektach: materialnej, behawioralnej i psychologicznej.

·         Płaszczyzna materialna:

* cała kultura rozgrywa się w jakimś środowisku (tworzywie materialnym),

*człowiek sam jest istota materialną i posługuje się przedmiotami materialnymi do osiągnięcia swoich celów.

*każda społecznie podzielana postawa odnosi się do jakiegoś materialnego przedmiotu

* Stanisław Ossowski zaproponował rozróżnienie kultury i jej materialnych korelatów:

   ^materialny korelat zjawiska kulturowego to np. przedmiot stworzony przez człowieka (flaga) lub przedmiot przyrodniczy (góra, rzeka). Ossowski wydziela aspekt materialny kultury wykluczając go z jej zasięgu. Ale nie zaprzecza istnieniu związków postaw, sposobów wartościowania i zachowań ze światem bytów materialnych.  (dzieło sztuki, dopóki pozostaje zamysłem autora, dopóty nie przybiera formy materialnej; muzyk musi mieć instrument lub odwoływać się do własnego aparatu głosowego).   Nawet sztuka – jedna z najbardziej „idealnych” dziedzin kultury ma pewien wymiar materialny!

·         Płaszczyzna behawioralna:

*w każdym zjawisku kulturowym można odkryć warstwę behawioralną

*postawy i przeżycia wyrażają się w zachowaniach motorycznych lub werbalnych

*większość zjawisk kultury łączy się z zachowaniami motorycznymi lub werbalnymi (uprawianie sztuki jest związane z motoryką bo np. malarz tworząc dzieło przygotowuje farby i płótno itp. a wszystko robi w sposób ustalony regułami)

·         Płaszczyzna psychologiczna:

* wszystkie zachowania maja u podstaw jakoś przeżywane wartości

*przedmioty materialne nabierają znaczenia tylko dzięki wymiarowi psychicznemu

*podstawowym elementem kultury są jedynie znaczenia nadawane przedmiotom materialnym i zachowaniom przez człowieka

*istota kultury są wartości i postawy, reszta zjawisk kulturowych to materialne korelaty tych wartości, postaw i przeżyć

·         Płaszczyzna aksjonormatywna:

*w kulturze można wydzielić poziom zjawisk aksjonormatywnych, który przy pewnych interpretacjach bywa sprowadzony do poziomu psychologicznego.

·         wtedy kiedy wartości i normy są interpretowane w kategoriach indywidualnych przeżyć, emocji i przekonań i gdy nie uznaje się istnienia czegokolwiek, co by poza te wyobrażenia, przeżycia, emocje i przekonania wykraczało.

6.      Treść i forma w kulturze.

Forma – bardziej konkretna warstwa kultury, łatwo dostępna dla obserwatora zewnętrznego  powierzchniowa strona zjawisk kulturowych.

Treść – bardziej abstrakcyjna warstwa kultury, treść to sens, istota, znaczenie, które w sposób bezpośredni dane jest tylko samym uczestnikom kultury.

Kultura wg Kluckhona – zespół wzorów charakteryzujących zachowania w danej zbiorowości, opis kultury zaś to opis tych wzorów, a nie konkretnych zachowań.

Wyodrębnia się dwie płaszczyzny istnienia zjawisk kulturowych:

*konkretne jednostkowe zachowania, idee, myśli, przeżycia

*wrażenia oraz wzory i instytucje, cechy i modele zjawisk ponadjednostkowych

II.                 JEDNOSTKI ELEMENTARNE W BADANIU KULTURY

1.                   Cechy kulturowe.

·         „Cecha kulturowa” – jedno z najstarszych pojęć, które służyły do dzielenia kultury na jednostki podstawowe. Pojęcie używane już w końce XIX wieku

·         dla Lintona i Kluckhona podstawą wyodrębnienia cech jest jedynie wzgląd praktyczny oraz naoczność wyodrębniania się danej jednostki.

·         Dla Malinowskiego i Radcliffe-Browna kryterium wyodrębnienia elementarnych jednostek w kulturze była organizacja społeczna oraz potrzeby leżące u jej podstaw.

·         Kluckhon dzieli cechy kulturowe na:

*uniwersalia - odnoszą się do wszystkich dorosłych członków danej zbiorowości

*specjalności – dotyczą tylko niektórych z nich

® zarówno uniwersalia jak i specjalności mogą w kulturze przybierać postać jednolitą, mogą też występować w kilku odmianach. W wypadku uniwersaliów Kluckhon nazywa te rozmaite dopuszczalne zmiany alternatywami, zaś w przypadku specjalności – wariantami.

® zaleca on klasyfikować wszystkie cechy według funkcji pełnionej w życiu społecznym; kilka cech pełniących tę samą funkcję daje cechę zbiorczą.

! Nie ma żadnego wymiernego kryterium, które pozwoliłoby stwierdzić, na jakim poziomie analizy się znajdujemy: czy mamy do czynienia z cechą, szczegółem, czy cechą zbiorczą.

2.                   Temat kulturowy.

·         „temat kulturowy” [wg Morrisa E. Oplera] – postulat lub stanowisko otwarcie głoszone lub milcząco przyjmowane, zwykle kierujące określonym zachowaniem lub pobudzające do działania.

·         Pojęciem tematu kulturowego zajmowała się też Ruth Benedict i uważała ona, że we wszystkich kulturach występują pewne wspólne tematy kulturowe i że kultury różnią się stopniem ich rozbudowania. Np. dojrzewaniu dziewcząt w jednych kulturach towarzyszy wiele obrzędów, zwyczajów, w innych prawie pomijany milczeniem.

3.      Wzór kulturowy

·         Dwa znaczenia wzoru kulturowego:

*aspekt normatywny – mniej lub bardziej ustalony w zbiorowości sposób myślenia lub zachowania

* aspekt behawioralny – pewien znamienny dla danej zbiorowości układ cech kulturowych

·         Dla każdej kultury można sformułować skalę wzorów: od prawie bezwyjątkowo przestrzeganych  i durowo wymaganych aż  do takich, które są znacznie mniej obciążone sankcjami i które są realizowane rzadko

·         Im bezwzględniej przestrzegany jest wzór, tym ważniejszy jest on dla opisu danej kultury

·         W analizie wzorów kulturowych ważne jest wyodrębnienie ich strony normatywnej (świadomościowej) i behawioralnej (pozaświadomościowej)

   ®a służy temu rozróżnienie dwóch podstawowych kategorii wzorów.

  ^^ Dwie kategorie wzorów:

*jawne- prawidłowości zachowań występujące w postaci norm świadomie formułowanych i respektowanych przez dana zbiorowość

*ukryte – prawidłowości zachowań nieuświadomione. Są one ukryte przed oczami samych aktorów, ale zarazem mogą być poznane przez zewnętrznego obserwatora.

4.      Instytucja

·         Pojęcie „instytucji” pełni rolę narzędzia badawczego pozwalającego dzielić kultury na sensowne fragmenty.

·         Instytucje to sieć społecznych i zarazem kulturowych stosunków organizujących daną zbiorowość i decydujących o jej specyfice.

·         Pojęcie instytucji obejmuje wszelkie treści zawarte w pojęciu wzoru kulturowego (zjawiska normatywne i behawioralne) oraz treść związaną z „podłożem ludzkim” i organizacja życia zbiorowego.

·         W pierwszym znaczeniu instytucja to uznany i ustalony zwyczaj rządzący określonymi stosunkami między ludźmi (np., instytucja prawa)
W drugim znaczeniu instytucja to organizacja ludzi podtrzymująca istnienie kompleksu zwyczajów rządzących stosunkami międzyludzkimi (np., instytucja kościoła katolickiego).

·         Związek instytucji i roli społecznej:

   ->osoby zaangażowane w te samą instytucję pełnią różne role. Wyróżnia się trzy rodzaje ról społecznych:

*aktorzy

*potencjalni aktorzy

*odbiorcy

·         Aktorzy, potencjalni aktorzy i odbiorcy tworzą społeczną podstawę istnienia instytucji, wymiar kulturowy wyraża się w normach i regularnościach zachowań.

·         Musi istnieć pewien zakres wspólnoty we względzie celów i zasad istnienia instytucji aby instytucja mogła funkcjonować

·         Instytucje tworzą sieć organizacji życia zbiorowego

·         Poprzez instytucje docieramy do koncepcji zbiorowości i grupy.

III.        SYSTEMOWE PODEJŚCIE DO KULTURY

1.      Relacje między elementami kultury

...