PSYCHOLOGIA OSOBOWOŚCI/ Seminarium 10. Pojęcie Ja – podmiotowy składnik osobowości/
Materiały autorskie- Anna Chryc- Gawrychowska
Podstawowe funkcje osobowości:
· konstruowanie poznawcze- nadawanie znaczenia doświadczeniom, antycypowanie przyszłości, budowanie historii własnej przeszłości, analiza i interpretacja zdarzeń;
· ewaluacja zdarzeń, innych ludzi i siebie;
· programowanie działań- stawianie celów, dobór strategii;
· sterowanie działaniem, samoregulacja.
Służą adaptacji i integracji.
Adaptacja- zmiana w zachowaniu służąca przystosowaniu się do wymogów środowiska (adaptacja autoplastyczna). Polega również na dokonywaniu zmian w świecie zewnętrznym (adaptacja alloplastyczna).
Integracja psychologiczna- utrzymywanie poczucia siebie jako jednolitego podmiotu, poczucia autonomii, kontroli nad sobą i biegiem zdarzeń nas dotyczących.
Adaptacja proaktywna- konstruowanie własnej przyszłości poprze generowanie dalekosiężnych zamierzeń służących rozwojowi i samorealizacji jednostki. Jej efektem jest wygenerowanie wyobrażeń takich jak:
· możliwe Ja (Markus);
· zadania życiowe (Cantor),
· cele i dążenia osobiste (Emmons)
· plany (Mądrzycki).
Adaptacja proaktywna dokonuje się dzięki syntezie wiedzy pochodzącej z uprzednich doświadczeń jednostki oraz wiedzy nabytej z otaczającej jednostki kultury i jej wymogów.
Rozwój osobowości na drodze adaptacji osiąga jednostka poprzez wytworzenie standardów, wpływających na powstawanie względnie stałych i silnych motywacji. Dzięki temu, w miejsce zewnętrznych wymagań, jednostka wypracowuje akceptowane przez siebie wymagania wewnętrzne. Wpływa to na wzrost wewnętrznej koherencji działań- jednostka podporządkowuje wybór celów bieżących realizacji dalekosiężnych, nadrzędnych celów.
Adaptacja poprzez konstruowanie własnej przeszłości- poznawcze uporządkowanie przeszłych doświadczeń poprzez nadanie im spójności, przewartościowywanie w celu dopasowania do pojęcia na własny temat.
Modyfikowanie zapisu pamięciowego- wymazywanie z pamięci niewygodnych dla jednostki faktów, nieświadome wypełnianie luk pamięciowych zasobami ze schematów poznawczych, dopasowywanie wspomnień do pożądanych cech obrazu siebie.
Atrybucje przyczynowe- odgrywają ważną rolę w adaptacji przeszłych doświadczeń; są szczególnie chętnie stosowane w przypadku niestereotypowych czy zagrażających doświadczeń. Często pełnią rolę neutralizującą negatywne emocje oraz przywracają wiarę w siebie, umożliwiając bezpieczny powrót do poczucia równowagi.
Typowe mechanizmy:
· egotyzm atrybucyjny,
· obronna atrybucja odpowiedzialności,
· procesy uzasadniania i usprawiedliwiania swego postępowania.
Wiedza osobista- kształtuje się od najwcześniejszych okresów życia, służy interpretacji nowych zdarzeń, sterowaniu zachowaniem. Jest jednocześnie efektem kategoryzacji doświadczeń, jak i wyznacznikiem ich interpretacji i porządkowania. Dzięki niej uruchamiamy i podtrzymujemy działanie. Ludzie różnią się między sobą skłonnością do jej stosowania. To, który z jej obszarów zostanie użyty, zależy od aktualnej sytuacji, w której znajduje się podmiot- mówiąc inaczej: zależy od tego, które z jej schematów zostały zaktywizowane i są dostępne poznawczo działającej jednostce.
Schematy chronicznie dostępne (Higgins)- często używane, znajdujące się w stałej gotowości do bycia wykorzystanymi, ważne dla samookreślenia jednostki.
Dostępność schematu powoduje, że ukierunkowuje on uwagę, wywiera wpływ na procesy:
· kategoryzacji
· interpretacji informacji
· wyszukiwania danych z pamięci
· oceniania
· inicjowania i kontroli działań.
Jednymi z chronicznie dostępnych schematów są centralne schematy ja- cechy tożsamościowe pozwalające jednostce odróżniać siebie od innych i uczestniczące w produkowaniu samooceny. Sterują odbiorem sytuacji w podobnych kategoriach podtrzymując względna stałość i spójność zachowań.
Na konstruowanie doświadczeń, w więc na przebieg tożsamości autonarracji wpływ mają ogólne przekonania co do rzeczywistości, pogląd na świat- względnie spójny zespół przekonań czy sądów lub supozycji dotyczących przyrody, społeczeństwa i jednostki ludzkiej, z którym wiążą się odpowiednie wskazania odnośnie postępowania człowieka (Mądrzycki, 1996).
KONCEPCJA JA HIGGINSA
Zakłada, że Ja można rozpatrywać z dwóch wymiarów: perspektyw, z jakich jest ono oceniane oraz obszarów Ja.
Jednostka albo sama dokonuje oceny siebie, albo polega na ocenie znaczących innych, czyli ludzi, którzy szczególnie się dla niej liczą. Ja może być oceniane z perspektywy własnej lub perspektywy znaczących innych.
Obszary Ja podlegające ocenie to ja idealne, ja realne oraz ja powinnościowe. Otrzymujemy więc sześć róznych kategorii, na bazie których możemy rozważać Ja jednostki. Napięcie, rozbieżności czy niezgodności pomiędzy nimi oraz stopień ich dotkliwości dla jednostki rodzą różne rodzaje emocji wzbudzających odmienne motywacje działania. .
Teoria niezgodności w obrębie "ja" pozwala przewidywać emocje związane z określoną formą rozbieżności w obrazie własnej osoby.
Wyróżnia się 2 główne typy rozbieżności:
· Rozbieżność ja aktualne - ja idealne: wiążą się z nią emocje: zniechęcenia, przygnębienia, smutku, depresji, związane z nieosiągnięciem zamierzonych celów
· Niezgodność ja aktualne - ja powinnościowe: emocje: podniecenie, napięcie, obawa, lęk
UJĘCIA JA
Podstawowe rozumienia pojęcia JAŹŃ:
· Wewnętrzny podmiot lub siła o funkcjach kontrolnych i kierujących w stosunku do motywów, lęków, potrzeb; widziana jako hipotetyczna całość, aspekt psychiki odgrywający szczególną rolę, np. u Adlera;
· Wewnętrzny świadek wydarzeń, składnik psychiki pełniący funkcje introspekcyjne, ma dokonywać obserwacji jaźni w znaczeniu powyżej podanym, np. ja podmiotowe Jamesa;
· Ogół osobistych doświadczeń i ekspresji,
· Synteza czy zorganizowana całość osobowa, ma przede wszystkim funkcję integracyjną, często ujmowana jako konstrukt logiczny wyprowadzany pośrednio z jednostkowego doświadczenia ciągłości własnej osoby mimo zmian w czasie;
· Świadomość czy koncepcja własnej osoby, np. „ja” w ujęciu Allporta;
· Abstrakcyjny cel czy stan końcowy jednego z wymiarów osobowości, np. finalny archetyp u Junga
Pierwsze pięć znaczeń odnosi się do funkcjonalnych aspektów osobowości, ostatnie do potencjału danej osobowości.
Baumeister (1998)- korzenie „ja”:
Doświadczenie świadomości refleksyjnej- jednostka zwraca się ku własnym stanom psychicznym, emocjom, postawom, cechom, nawykom itd. To doświadczenie pozwala nadać ja znaczenie. W ten sposób „ja”- rozumiane jako koncepcja własnego ja- nie jest dane jednostce w bezpośrednim poznaniu czy izolacji od świata zewnętrznego. Jest rezultatem wnioskowania czyli konstruktem. Stąd, wg Baumeistra najwłaściwszy termin to samowiedza. Innymi słowy: ja jest dostępne naszej samowiedzy. Możemy je obserwować w działaniu, poznajemy swoje myśli i uczucia.
Badania Greenwalda i Banaji (!989)- dane dotyczące nas samych są dogłębniej i bardziej szczegółowo przetwarzane od pozostałych informacji.
Istotą świadomości refleksyjnej jest samoświadomość. Wg Cartera i Scheiera może się ona odnosić bądź to do stanu, bądź do cechy.
Interpersonalny aspekt „ja”- afiliacja interpersonalna- społeczny kontekst jest naturalnym środowiskiem kształtowania się „ja”, które jest narzędziem w relacjach interpersonalnych. Jego zadaniem jest ułatwienie interakcji oraz relacji z innymi ludźmi. Otoczenie społeczne jest bardzo ważne w procesie kształtowania się ja. Znaczna część informacji budujących obraz ja pochodzi z porównań społecznych i nabiera sensu wyłącznie w relacji do innych (np. kształt czy wielkość ciała, charakterystyczny sposób działania, cechy osobowości). Co ciekawe- ludzie wybierają i modyfikują informacje płynące od innych o nich samych, tak by były zgodne z ich obrazem siebie, przez nich akceptowanym.
Markus (1990)- jednym z czynników kształtowania się ja jest proces internalizacji myśli, uczuć i zachowań innych ludzi; tak, że jednostka traktuje je jak swoje własne. Zawartość ja odzwierciedla pośrednio lub bezpośrednio wpływ innych. Np. postrzeganie przez dziecko swoich zdolności jest wypadkową tego, co mniemają rodzice, nauczyciele, rówieśnicy i ono same. Ja odzwierciedlone- (Cooley)- jednostka spostrzega siebie taką, jaką jest w oczach innych osób; obraz siebie tworzony jest przez jednostkę na drodze internalizacji poglądów, jakie inni mają na jej temat.
Ja widziane z perspektywy interpersonalnej spełnia ważną rolę w życiu społecznym poprzez autoprezentację, czyli przekazywanie innym informacji o sobie. W badaniach nad człowiekiem zawsze należy brać pod uwagę, czy osoby badane miały świadomość bycia obserwowanymi; ludzkie zachowanie, od emocji poprzez postawy aż po wzorce atrybucyjny zależy od kontekstu interpersonalnego.
Funkcja wykonawcza ja- adaptacyjna samokontrola: kontrola zachowania; dzięki tej funkcji ja nie jest jedynie bezradnym świadkiem wydarzeń. Jest to podejmowanie decyzji, inicjowanie działań, kontrola nad sobą i środowiskiem. Wg Baumeistera (1998), jedną z podstawowych zdolności ja jest autoregulacja- zdolność do zmiany samego siebie i uczenie się odraczania gratyfikacji. Ludzie pragną kontroli, ta potrzeba- obok potrzeby samooceny- wyznacza jedną z silniejszych osiowych motywacji w dynamice ja. Baumeister proponuje dla tej funkcji „ja” metaforę mięśnia- żeby nie ponieść porażki należy rozwijać tę umiejętność stopniowo, nie „przećwiczyć”, planować wysiłek stosownie do swoich możliwości i okoliczności.
Jaźń jako tożsamość osobista- fenomenologiczne poczucie własnego, wewnętrznego Ja, niezależnego od innych i przekraczającego biologiczne oraz psychologiczne bariery i ograniczane narzucane przez ulegający ciągłym zmianom świat.
Totalitarne ego (Greenwald)- Ja jednostki nieustannie fabrykuje i rewiduje przeszłość tak, by jej zapis i interpretacja była zgodna z potrzebami naszego Ja i nie była dla niego zagrażająca. Ta metafora odzwierciedla myśl, że Ja funkcjonuje jak rząd w państwie totalitarnym.
Baars- „ja jest wiedzą, która dostarcza układu odniesienia dla wszelkiego doświadczenia”.
Struktura ja to wynik gromadzenia, przekształcania i uogólniania informacji i doświadczeń dotyczących własnej
osoby. Stanowi o samowiedzy, samoakceptacji i zachowaniach prospołecznych. Stanowi podstawę własnej tożsamości.
STRUKTURA JA- W. James- składają się na nią „ja podmiotowe” oraz „ja przedmiotowe”.
Ja odrzucone- James- termin używany w odniesieniu do „wypróbowanego” przez jednostkę i następnie porzuconego modelu tożsamości; często w liczbie mnogiej w związku z założeniem, że większość z nas dokonuje kilku takich odrzuceń na przestrzeni życia.
Ja podmiotowe charakteryzowane jest fenomenologicznie, bez wykazywania fizycznej lokalizacji, jako byt umysłowy przejawiający się stanami świadomości, są to doznania, uczucia, spostrzeżenia, myśli, preferencje, intencje, wizje celów oraz sama świadomość tych stanów i specyficzne zdolności: koncentrowania uwagi na sobie i sprawstwa zgodnie z własną wolą.
Ja przedmiotowe definiuje się jako samowiedzę zakodowaną w strukturach poznawczych i dającą się aktualizować.
Obie sfery pozostają we wzajemnych związkach; ludzie obserwują siebie (ja podmiotowe), kategoryzują swoje zachowania i działania, rozpoznają we własnym Ja (przedmiotowym) konkretne cechy, co pociąga za sobą określony sposób ich przeżywania i wpływa na przetwarzanie informacji o sobie. Mogą one pozostawać w interakcji w mniejszej lub większej częstości; kiedy do niej dochodzi jednostka doświadcza „strumienia świadomości” (James, 1890). Gdy człowiek kieruje uwagę na siebie samego i swoje przeżycia- uruchamia samoświadomość; gdy dołącza refleksję- aktualizuje i konstytuuje Ja przedmiotowe. Procesy te przebiegać mogą naprzemiennie, fazowo.
Każda jednostka ma do dyspozycji dwie formy kontaktu z samą sobą:
· odczuwanie
· rozumowanie (wiedzenie)
Właśnie one decydują o złożoności tożsamościowej i wyznaczają różne jej formy: poczucia oraz samowiedzę. Poczucia są dane człowiekowi bez poszukiwania uzasadnień, z kolei treść samowiedzy jest pochodną autorefleksji opartej na analizowaniu samego siebie, świadomym przetwarzaniu informacji pochodzących z samoobserwacji.
Tożsamość może być rozpatrywana jako kształtowanie się czyli oczyszczanie i integrowanie „ja” w jednolitą całość; akceptacja i dokładność obrazu siebie. W procesie tym szczególnie ważna wydaje się być indywiduacja rozumiana jako proces wyodrębniania się z rodziny i ponownego zmodyfikowania relacji dziecko- rodzic oraz człowiek- społeczeństwo.
Jaźń rozumiana jako tożsamość osobista to fenomenologiczne poczucie własnego, wewnętrznego Ja, niezależnego od innych i przekraczającego biologiczne oraz psychologiczne bariery i ograniczane narzucane przez ulegający ciągłym zmianom świat.
McAdams- III poziom osobowości- poziom tworzenia pojęcia własnej osoby- tożsamości. Odpowiedzialny za kształtowanie historii życia, poszukiwanie jego sensu. Specyficzny sposób kreowania siebie, forma definiowania własnej tożsamości.
Wyzwanie związane z tożsamością wymaga od dorosłego skonstruowania pojęcia „ja”, które syntetyzuje synchroniczne i diachroniczne elementy, w taki sposób, by oznaczały, że:
a) pomimo wielu aspektów, „ja” jest spójne (koherentne) i całościowe;
b) pomimo wielu zmian, które pojawiły się w minionym czasie, „ja” z przeszłości doprowadziło, czy przygotowało scenę dla „ja” teraźniejszego, co z kolei doprowadzi czy przygotuje scenę „ja” przyszłemu (Mc Adams, 1990, 1993).
Tożsamość jest zintegrowaną i ewoluującą historią życia czy też osobistym mitem. Współcześni dorośli kreują tożsamość w swoim życiu w takim stopniu, w jakim ich „ja” może być ujęte jako spójna relacja, integrująca osobę ze społeczeństwem w produktywny i twórczy sposób oraz dostarczająca historię życia wypełnionego znaczącymi celami (purposeful life-story), i która wyjaśnia jak wczorajsze „ja” stało się dzisiejszym i przekształci się w to, spodziewane w dniu jutrzejszym.
Poziom III osobowości jest więc poziomem tożsamości i historii życia.
Poznawcze procesy kształtowania się tożsamości i podtrzymywania jej mają formy:
· tłumaczenia i uzasadniania własnych zachowań, emocji,
· reinterpretacji przeszłości,
· symulowania możliwych wariantów (chcianych lub nie) przyszłości,
· porównywania się z innymi.
Pojęcie ja, czyli pojęcie własnej osoby to zorganizowana spójnie pojęciowa całość, składająca się ze
spostrzeżeń swoich właściwości oraz spostrzeżeń swojego stosunku do innych ludzi i różnych aspektów życia,
włącznie z przypisywanymi im aspektami:
· wiedza o sobie związana z różnymi społecznymi zdarzeniami i rolami, ...
BobBudowniczy7