JK-06_JK06-dabrowska1.pdf

115

A NNA D A˛BROWSKA

Akty etykiety j˛zykowej wyra˙aja˛ce

brak zgody z opinia˛ rozmówcy

Motto:

Grzeczno´´ jest dawanie na to baczno´ci, aby nasze rozmowy i uczynki czyniły przyjemno´´ drugim i nam

samym.

L. Gautier

Poj˛cie etykiety j˛zykowej rozumiane jest jako „typ normy mieszcza˛cej si˛ w ramach

nadrz˛dnej normy obyczajowej” 1 . Znajomo´´ norm obyczajowych (oraz etykiety j˛zyko-

wej) wymaga poznania nieraz bardzo skomplikowanych reguł post˛powania, zwia˛zanych

z danym typem sytuacji. Znajomo´´ tych reguł – ró˙nych dla ró˙nych ´rodowisk społecz-

nych – jest bardzo wa˙na, a nawet konieczna dla zyskania miana człowieka umieja˛cego

si˛ zachowa´, nie sprawiaja˛cego mimowolnie swoim post˛powaniem przykro´ci. J˛zyko-

we zachowania grzeczno´ciowe realizowane sa˛ przez ró˙ne akty etykiety j˛zykowej.

Zgodnie z ustaleniami M. Marcjanik aktem etykietalnym jest „wypowied´, która w kon-

kretnej sytuacji komunikatywnej pełni jedna˛ z funkcji etykietalnych” 2 .

Umiej˛tno´´ stosowania w praktyce skomplikowanych zasad etykiety j˛zykowej jest

jednym z przejawów kompetencji j ˛ zykowej. Odpowiednie posługiwanie si ˛ aktami ety-

kiety j˛zykowej pozwala na sterowanie zachowaniem rozmówcy (np. tzw. grzeczno´´

negatywna mo˙e wyzwoli´ agresj˛ słowna˛, a uprzejmo´´ – za˙egna´ zarysowuja˛cy si˛

konflikt). Przyczyna ˛ grzeczno´ci werbalnej jest – u´wiadamiana lub nie – ch ˛ ´ okazania

szacunku rozmówcy i – w nie mniejszym stopniu – ukazanie siebie w pozytywnym ´wiet-

le. Oczywi´cie, grzeczno´´ taka mo˙e wynika´ z przyzwyczajenia.

116

II.

W niniejszym opracowaniu chc ˛ przedstawi´ akty etykiety j ˛ zykowej o ogólnym znacze-

niu «nie masz racji, nie zgadzam si˛ z toba˛, mam inne zdanie na ten temat». Sformułowania

takie stosowane sa˛ zwykle w trakcie rozmowy (dialogu, polilogu) i wyra˙aja˛ negatywna˛

postaw˛ jednego z rozmówców wobec opinii prezentowanych przez interlokutora. Zakła-

dam, ˙e niezgodne z regułami dobrego wychowania sa˛ sformułowania typu: bzdury pan/i/

opowiada , co te˙ pan/i/ bredzi , tak mo˙e mówi´ tylko idiota , to kompletne banialuki itp.

Interesuje mnie wyra˙enie tej lub podobnej tre´ci, ale podane w sposób nieobra´liwy dla

partnera rozmowy, z którym si˛ – w odniesieniu do jakiej´ wypowiedzi – nie zgadzamy.

W gr˛ wchodzi wi˛c informacja dwupoziomowa, wypowied´ maja˛ca dwie warstwy se-

mantyczne – dosłowna˛ oraz druga˛, która˛ mo˙na okre´li´ jako podtekst. Dla opisywanej tu

sytuacji komunikacyjnej obie sa˛ jednakowo wa˙ne: dosłowna nie jest (nie musi by´)

zaprzeczeniem informacji ukrytej. Przykładowo w wypowiedzi:

– My´l˛, ˙e nie jest dokładnie tak, jak pan/i/ mówi

pierwsza˛ warstwa˛ znaczeniowa˛ jest: «rzeczywi´cie my´l˛, ˙e jest (troch˛) inaczej»; druga˛:

«uwa˙am, ˙e jest pan/i/ niedouczony/a/, mówi pan/i/ bzdury». Dwa poziomy komuniko-

wanej tre´ci nie koliduja˛ ze soba˛ – przeciwnie, przy zadaniu sobie trudu rozszyfrowania

podtekstu, uzupełniaja˛ si˛.

Mo˙na jednocze´nie przyja ˛ ´, ˙e taka replika kierowana jest – ´wiadomie lub nie – do

dwóch rodzajów odbiorców: tych, którzy przyjmuja˛ ja˛ dosłownie (za dobra˛ monet˛),

i bardziej wra˙liwych i wyrafinowanych, bez trudu umieja˛cych wyłuska´ dezaprobat˛

partnera rozmowy. Zazwyczaj sa˛ to ludzie umieja˛cy doceni´ uprzejma˛ form˛ wypowiedzi.

Niezwykle wa˙ny jest wi˛c sposób podania gorzkiej pigułki dezaprobaty.

III.

Rozmow˛ prowadzi´ nale˙y elegancko, swobodnie i bez wywy˙szania si˛, a w zwia˛zku

z tym „cierpka˛ tre´´ ujmowa´ w niecierpkie słowa” 3 . Je´li nie zgadzamy si˛ z kim´, nie

wierzymy w podawane przez niego informacje, wa˛tpimy w jego kompetencje w danym

zagadnieniu, nale˙y rozmow ˛ prowadzi´ „w sposób nieantagonizuja ˛ cy” 4 . Polega to m.in.

na tym, by nie wygłasza´ sa˛dów zbyt kategorycznych, które sama˛ forma˛ mogłyby dotkna˛´

rozmówc˛. Dlatego te˙ zamiast To niemo˙liwe , lepiej jest powiedzie´ – Czy to mo˙liwe?

Zamiast Wszyscy o tym wiedza˛ – Na ogół panuje opinia. Zamiast To nieprawda! –

Słyszałem inna˛ wersj˛ wypadków 5 . Szczero´´ w stosunkach towarzyskich nie popłaca.

Prawda – pisał sto pi˛´dziesia˛t lat temu A. Fredro – „jest jak ogie´ : grzeje, ale i pali

zarazem. Oby to chcieli pozna´ i pami˛ta´ ci, co si˛ weredykami lubia˛ nazywa´” 6 .

Nieopanowane mówienie wprost temperuje ogłada towarzyska. W poradnikach dobrego

wychowania zwraca si˛ uwag˛, by rzeczy niemiłych nie mówi´ wprost, dzi˛ki czemu

mo˙na unikna˛´ dotkni˛cia rozmówcy, a nawet obra˙enia go. „Nie wolno przerywa´

słowami: To nieprawda, To nie tak, Nie ma pan słuszno´ci, Co te˙ pan mówi, Ja to wiem

lepiej, Ale˙ nie tak, ja to pa´stwu lepiej opowiem, Chyba pan sam nie wierzy w to, co

117

opowiada. Pozwoli´ doko´czy´, a potem: tak - a ja sa˛dzi łe m, ˙e rzecz ma si˛ tak a tak;

pozwoli pan, ale wła´nie w tej sprawie czytałem takie a takie szczegóły, mo˙e z nieco

innego stanowiska; je´li si˛ nie myl˛, to sprawa ta tak si˛ raczej przedstawia ” 7 .

Przeszło sto lat temu uwa˙ano, ˙e niegrzeczno´cia ˛ jest mówienie „z pop ˛ dliwo´cia ˛ ”:

Ja tak nie my´l˛, nie jestem zdania Pana i sugerowano sformułowania łagodniejsze, np.

Mo˙e si˛ myl˛, ale., Nie mówi˛ tego z pewno´ci, wszelako my´l˛... itd. 8 Do mowy przeciw-

nej grzeczno´ci zaliczano te˙ wyra˙enia, „które poni˙aja˛ drugich”, np. Mylisz si˛ – Nie

rozumiesz mnie – Nie ma w tem sensu – Nic temu nie wierz˛ – To głupstwo . Zalecano wi˛c

inne, grzeczniejsze: Czy tylko pewnym jeste´? lub Obaczmy, roztrza˛´nijmy 9 .

Przez półtora wieku bardzo zmieniły si˛ wymogi grzeczno´ci, znacznie zani˙one zostały

kryteria, według których uznaje si˛ kogo´ za dobrze wychowanego. Wiele osób mo˙e zdziwi´

si˛ widza˛c, jakie odezwania w XIX wieku uchodziły za sprzeczne z normami grzeczno´ci. Nie

trzeba jednak si˛ga´ a˙ do epoki romantyzmu. Oto co pisze I. Gumowska:

„Babcie z «dobrych domów» opowiadaja˛, ˙e gdy dziadek stwierdził: «Mylisz si˛,

kochanie», oznaczało to szczytowe nasilenie kłótni. Dzi´ ich wnuczki słysza ˛ od m ˛ ˙ów:

«Głupstwa gadasz», a oni od ˙on: «Brednia, nonsens, tylko idiota potrafi co´ podobnego

wymy´li´» ”10 .

Jeszcze kilkadziesia ˛ t lat temu odnosza ˛ ce si ˛ do sposobu wysławiania wymagania

stawiane ludziom były bardzo wysokie. Gwałtowne ich obni˙enie nasta˛piło w Polsce

w wyniku ogromnych strat poniesionych przez warstw˛ inteligencji (prawie całkowity

zanik tzw. starej inteligencji) oraz bardzo du˙y awans kulturowy i socjalny ni˙szych

warstw ludno´ci wiejskiej i miejskiej, które – wykorzenione i pozbawione ´rodowisko-

wych wzorców kulturowych – zatraciły swoja˛ to˙samo´´. Dlatego te˙ mówienie wprost,

bez ogródek, „ra˛banie” prawdy w oczy, postawa: co w my´li (sercu) to na j˛zyku, nie

wydawały si˛ czym´ złym i moga˛cym obrazi´ ludzka˛ godno´´. Nie jest to zjawisko

charakterystyczne tylko dla przemian społecznych i kulturowych zachodza˛cych w Polsce

po roku 1945. Prawidłowo´cia˛ historyczna˛ jest to, ˙e jednym z procesów porewolucyjnych

sa˛ daleko ida˛ce zmiany m.in. w obyczajowo´ci i w j˛zyku. Od czasów wielkiej rewolucji

francuskiej wiadomo, ˙e stare wzorce j˛zykowe, ła˛czone z odchodza˛ca˛ i przegrana˛ war-

stwa˛ społeczna˛, zast˛powane sa˛ nowymi wzorcami, czerpanymi z mowy plebejskiej. Było

tak w j˛zyku francuskim po latach rewolucji francuskiej 11 , w j˛zyku rosyjskim po rewo-

lucji pa´dziernikowej 12 , a w j ˛ zyku polskim po przej ˛ ciu władzy przez komunistów.

Grzeczny i kulturalny inteligent był wrogiem klasowym, a tym samym wzorcem wybitnie

negatywnym. A dzi´ t˛sknimy do pozostałych potomków starej inteligencji, którzy kultur˛

i umiej ˛ tno´´ zachowania si ˛ wynie´li z domu rodzinnego. Takich, o których mo˙na

powiedzie´, ˙e maja˛ dobra˛ kindersztub˛, konieczna˛ do prowadzenia grzecznej rozmowy

towarzyskiej.

IV.

Materiał, b˛da˛cy podstawa˛ niniejszego opracowania, stanowia˛ repliki zasłyszane w ró˙-

nych rozmowach towarzyskich, prowadzonych głównie przez dorosłych przedstawicieli

inteligencji lub przytaczane przez nich wypowiedzi, których u˙ywaja˛ sami lub te˙ spotkali

118

si ˛ z nimi u swoich rozmówców. Brałam pod uwag ˛ jedynie te wypowiedzi, co do których

nie było wa˛tpliwo´ci, ˙e sa˛ grzecznym wyra˙eniem braku zgody z opinia˛ rozmówcy.

Kategoryczne wypowiedzi wprost typu: To nieprawda, nie ma pan/i/ racji , Sprawa

wygla˛da zupełnie inaczej , Czytałem na ten temat wi˛cej i znam si˛ na tym lepiej etc.

powinny sta´ si˛ przedmiotem oddzielnego studium, podobnie jak j˛zykowe formy nie-

zgadzania si˛ z rozmówca˛ charakterystyczne dla ró˙nych subkultur, np. młodzie˙owej,

robotniczej, czy te˙ wła´ciwe dla poszczególnych familiolektów. Forma zaprzeczenia

zdaniu interlokutora zale˙na jest – w du˙ym stopniu – od stosunków ła˛cza˛cych rozmów-

ców. Im wi˛kszy dystans mi˛dzy nimi, tym ogl˛dniej wyra˙a si˛ opinie niezgodne z sa˛dem

rozmówcy, a wi˛c staranniej dobiera si˛ słowa.

Rozmowa towarzyska jest forma˛ kontaktu j˛zykowego, cia˛głym stwarzaniem nowych

sytuacji, jest gra˛ mi˛dzy jej uczestnikami. Umiej˛tne prowadzenie konwersacji jest sztuka˛;

wa˙na jest nie tylko umiej˛tno´´ wybrania odpowiedniego tematu – nie ka˙dy jest w danej

chwili stosowny – ale równie˙ sposób mówienia, forma wypowiedzi. Bardzo wa˙ne jest

to, jak si ˛ mówi.

Uprzejme sformułowania o ogólnym znaczeniu «nie masz racji», «nie zgadzam si˛ z toba˛»

wypowiadane sa˛ zwykle po chwili zastanowienia. Mówia˛cy wie, ˙e forma takiej repliki musi

by´ „okra ˛ gła”, by nie zraniła odbiorcy. Dlatego stosunkowo cz ˛ sto sa ˛ to wypowiedzenia

rozwini˛te lub zło˙one. Niezgadzanie si˛ z czyja˛´ opinia˛ mo˙e wyra˙a´ si˛ pytaniem o pew-

no´´ (przekonanie) rozmówcy:

– Czy jest pan tego pewny ?, Czy jest pan o tym przekonany ? lub w formie bezosobowej:

– Czy to na pewno tak jest? Bo ja słyszałem, ˙e ...

– To chyba jest niezupełnie tak; Czy to na pewno tak?; Oj, czy to tak?; Czy tak?

Mo˙na równie˙ podda´ w wa˛tpliwo´´ własna˛ wiedz˛ na ten temat:

– Nie jestem tego (taka) pewna; – Nie znam si˛ na tym, ale wydaje mi si˛, ˙e to

niezupełnie jest tak; – No, nie wiem...; – Wydaje mi si˛ (Mnie si˛ wydaje, ˙e sprawa wygla˛da

inaczej), ˙e jest to inaczej .

Innym sposobem jest wyra˙enie braku przekonania:

– Nie jestem przekonany, ˙e jest tak, jak pan/i/ mówi; – Ja bym miał/a/ wa˛tpliwo´ci ...

Mo˙na te˙ prosi´ o podanie ´ródeł informacji przytaczanych przez rozmówc˛. Pytanie

mo˙e by´ postawione wprost:

– Ska˛d pan/i/ to wie?; – Czy to na pewno tak? Bo ja słyszałam ...

W takich wypadkach pytaja˛cy uznaje swoje ´ródła informacji za lepsze i pewniejsze od

tych, z których korzysta przeciwnik w rozmowie. Strategia negacji mo˙e polega´ równie˙

na tym, ˙e odpowiedzialno´cia ˛ za nie akceptowane przez jednego z rozmówców stanowi-

sko obarcza si˛ ´ródło informacji, a nie interlokutora:

– ´ ródła, z których pan/i/ korzysta, nie sa˛ najlepsze, nie budza˛ mego zaufania.

Innym rodzajem sprzeciwu jest niedowierzanie:

– Nie słyszałem o tym; Nie wydaje mi si˛...; – Trudno (mi w to) uwierzy´; – To dziwne;

– Mówi pan/i/ dziwne rzeczy; – To niewiarygodne .

Mo˙na tylko cz˛´ciowo przyzna´ racj˛:

– Pan/i/ chyba nie do ko´ca ma racj˛; – Moim zdaniem wygla˛da to nieco (troch˛)

troszk˛ inaczej; - Jednak, prosz˛ pana, wydaje mi si˛, ˙e...

Istotne sa˛ w tych wypadkach okre´lenia nieco , troch˛ , troszk˛ , które łagodza˛ wyra˙anie

opinii sprzecznej z prezentowana˛ przez rozmówc˛.

119

Do´´ cz ˛ ste jest zaznaczanie w wypowiedzi własnej, fałszywej lub prawdziwej skro-

mno´ci:

– Moim skromnym zdaniem... i tu nast˛puje własna opinia.

Mo˙liwe jest te˙ o´wiadczenie wprost:

– Ja bym si˛ z tym nie zgodził/a/, w którym elementem łagodza˛cym jest zastosowanie

trybu przypuszczaja˛cego, b˛da˛cego forma˛ grzeczniejsza˛ od trybu orzekaja˛cego, jak np.

w wypowiedziach:

– Jestem odmiennego zdania; – Otó˙ ja sa˛dze˛ inaczej; – My´l˛, ˙e to nie tak /chyba nie

tak/. Co nie znaczy, ˙e ostatnie wypowiedzi sa˛ niegrzeczne.

Warto mo˙e w tym miejscu przytoczy´ wyra˙enie odmiennego pogla˛du podane przez

autorki ´wicze´ leksykalno-stylistycznych dla cudzoziemców. Odpowiednie formuły

grzeczno´ciowe sa˛ nast˛puja˛ce:

– Czy nie uwa˙a pan jednak, ˙e...

– Pozwol˛ sobie zauwa˙y´, ˙e...

– Czy nie zdaje si˛ panu jednak pomimo to, ˙e...

– Pan daruje, ale nie byłbym tego taki pewny.

– Prosz˛ mi wybaczy´, ale mam na to odmienny pogla˛d.

– Niestety, nie mog˛ si˛ z panem zgodzi´.

– Nie wiem, czy dobrze pana zrozumiałem, ale...

– Wydaje mi si˛, ˙e si˛ pan myli.

– Pozwol˛ sobie zauwa˙y´, ˙e pa´ skie informacje sa˛ ni e ´cisłe.

– Mam wra˙enie, ˙e jest pan w bł˛dzie.

– Chciałbym zwróci´ uwag˛ na to, ˙e do pa´skiego rozumowania wkradła si˛ drobna

nie´cisło´´ 13 .

Zwraca tu uwag˛ niezwykła uprzejmo´´ wypowiedzi, których poznanie zaleca si˛

dobrze mówia˛cym po polsku cudzoziemcom. Wszystkie wyra˙aja˛ brak zgody z opinia˛

rozmówcy i wszystkie mo˙na usłysze´ w j˛zyku mówionym, ale nie we wszystkich

sytuacjach. Sa˛dz˛, ˙e przeanalizowanie podr˛czników j˛zyka polskiego dla cudzoziemców

pod tym wła´nie ka˛tem mo˙e by´ bardzo interesuja˛ce dla bada´ polskiej etykiety j˛zyko-

wej.

W wielu przytoczonych poprzednio replikach pojawiły si˛ modulanty lub czasowniki

´wiadcza ˛ ce o niepewno´ci sprzeciwiaja ˛ cego si ˛ zdaniu partnera rozmówcy. Niepewno´´

– pozorna˛, rzadziej prawdziwa˛, lecz uprzejma˛ – wyra˙a czasownik wydawa´ si˛, modu-

lanty chyba; czy na pewno, frazy nie jestem pewny; nie jestem przekonany. Werbalne

wyra˙enie niepewno´ci jest przejawem skromno´ci i uprzejmo´ci mówia ˛ cego. U˙ywaja ˛ cy

takich sformułowa´ nie chce pokaza´ wy˙szo´ci własnej wiedzy i przekona´ nad wiedza˛

i przekonaniami rozmówcy. Przez odpowiedni dobór formuł grzeczno´ciowych (j˛zyko-

wych) stara si ˛ załagodzi´ zarysowuja ˛ cy si ˛ w rozmowie towarzyskiej konflikt, przeciw-

działaja˛c w ten sposób przerodzeniu si˛ jej w kłótni˛. Jednocze´nie takie zachowania

j˛zykowe dowodza˛ umiej˛tno´ci konwersacji oraz sa˛ wyrazem szacunku dla przekona´

drugiego człowieka.

Nale˙y jednak zaznaczy´, ˙e w wielu ´rodowiskach, zwykle ludzi niewykształconych,

bardzo cz˛sto ogl˛dny i zawoalowany sposób mówienia odbierany bywa jako kr˛tactwo.

Niech˛tnie człowiek z takiego ´rodowiska dopatruje si˛ w nim ukrytych sensów, aprobuja˛c

przede wszystkim nie wymagaja˛ca˛ rozszyfrowywania, a wi˛c łatwiejsza˛, mow˛ wprost.

Dlatego etykieta j˛zykowa inteligencji mo˙e by´ dla innych grup społecznych m˛cza˛ca,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: