rozdz4.pdf

IV. ROZWÓJ I ROZMIESZCZENIE LUDNOŚCI

1. Liczba i rozmieszczenie

Na ziemiach polskich na początku XX wieku, a dokładniej na początku 1900

roku, mieszkało 25 562,5 tys. osób. Opieramy się tu, podobnie jak dla lat później-

szych, na danych zaczerpniętych z najlepszej pracy poświęconej stosunkom demo-

graficznym w Polsce w okresie międzywojennym, której autorem był prof. Stefan

Szulc (1936, tabl. 12), wówczas naczelnik Wydziału Statystyki Ludności Głównego

Urzędu Statystycznego, a w latach 1945–1949 Prezes GUS. Obliczenia swoje oparł

na wynikach spisów ludności – rosyjskim z dnia 9 lutego 1897 r., austriackim

z 31 grudnia 1900 r. i pruskim z 1 grudnia 1900 r. – ustalając liczby ludności

na podstawie danych powiatowych (czasem interpolowanych dla części powiatów

wchodzących później do Polski), lub nawet gminnych, dla każdej z czterech grup

województw przyjętych w polskiej statystyce międzywojennej. Dla lat następnych,

do czasu pierwszego polskiego spisu ludności z 1921 r., korzystał z austriackiego

i pruskiego spisu z 1910 r., statystyki Warszawskiego Komitetu Statystycznego,

polskiego spisu z 1919 r. oraz sporządził własne szacunki. Niestety, ze względów

zarówno źródłowych jak i metodycznych, w tym podstawowym opracowaniu brak

podziału na ludność miejską i wiejską (tab. IV.1). Inne źródło podaje, że w 1900 r.

na obszarze przyszłego państwa polskiego w miastach mieszkało 4,45 mln ludno-

ści, w tym: w grupie województw centralnych 1,83 mln, wschodnich 0,36 mln,

zachodnich 0,93 mln i południowych 1,33 mln (GUS, 1939, tabl. 2).

W ciągu czternastu lat, do początku 1914 r., liczba ludności na późniejszym

terytorium Polski wzrosła do 30,3 mln, czyli prawie o 19%. Najludniejszym obsza-

rem były województwa centralne, skupiające przed wybuchem I wojny światowej

41,4% ludności oraz województwa południowe (27,1%). Znacznie słabiej zaludnio-

ne były województwa wschodnie (17,8%) i zachodnie (13,7%). Województwa cen-

tralne charakteryzował również szybki wzrost liczby ludności (o 22%), podobnie

jak i grupę województw zachodnich (o 21%), zaś najsłabiej rozwijała się ludność

w zaborze austriackim, czyli w grupie województw południowych (o 14%).

W wyniku I wojny światowej, nazywanej wówczas Wielką Wojną, a przede

wszystkim w wyniku ewakuacji ludności z terenów objętych działaniami wojenny-

mi, liczba ludności, liczona od 1 stycznia 1914 r. do 1 stycznia 1919 r., zmniejszyła

się o ponad 4 mln osób, czyli o 13%. Pomimo znacznego powojennego przyrostu

Ludność Polski w XX w.

naturalnego i repatriacji dopiero w 1927 r. Polska osiągnęła poziom ludności

z roku 1914. Największe straty wojenne poniosły województwa centralne (1,6 mln

osób) i wschodnie (1,5 mln osób), natomiast stosunkowo niewielki ubytek ludno-

ści miały województwa zachodnie (tab. IV.2).

Tabela IV.1. Rozwój liczby ludności Polski, 1900–1939 (tys.)

Table IV.1. Population growth, 1900–1939. number as of January 1 (in thousand)

Data

Year

Polska ogółem

Poland total

Grupy województw 1

Groups of voivodships

centralne

central

wschodnie

eastern

zachodnie

western

południowe

southern

1900

25 562,5

10 328,3

4 600,7

3 431,6

7 201,9

1910

28 978,2

11 915,0

5 156,6

3 939,1

7 967,5

1914

30 310 2

12 563 2

5 377 2

4 152 2

8 218 2

1919

26 282,2

10 947,9

3 852,0

3 986,8

7 495,5

1920

26 664,2

11 128,9

3 991,2

4 017,4

7 526,7

1921

26 828,5

11 241,2

4 029,6

4 069,5

7 488,3

30 IX 1921 3

27 201,3

11 378,5

4 167,1 .

4 113,3

7 542,4

1922

27 516,0

11 512,6

4 313,0

4 125,3

7 565,1

1923

28 290,6

11 783,5

4 678,9

4 029,8

7 798,4

1924

28 773,6

11 975,3

4 811,6

4 088,6

7 898,1

1925

29 233,5

12 155,3

4 930,9

4 149,5

7 997,8

1926

29 740,1

12 376,7

5 040,8

4 214,9

8 107,7

1927

30 104,1

12 539,5

5 135,4

4 263,4

8 165,8

1928

30 484,4

12 704,7

5 227,0

4 316,8

8 235,9

1929

30 909,1

12 909,8

5 313,7

4 372,5

8 313,1

1930

31 258,4

13 076,3

5 390,6

4 418,2

8 373,3

1931

31 685,2

13 261,5

5 488,5

4 472,4

8 462,8

9 XII 1931 4

32 132,9

13 470,6

5 581,5

4 525,4

8 555,4

1932

32 176,3

13 489,8

5 589,3

4 530,8

8 566,4

1933

32 638,4

13 671,7

5 692,4

4 589,9

8 684,4

1934

33 024,2

13 821,7

5 775,6

4 644,7

8 782,2

1935

33 417,6

13 997,8

5 846,4

4 700,2

8 873,2

1936

33 822,9

14 170,6

5 928,4

4 756,2

8 967,7

1937

34 221

14 339

6 007

4 815

9 060

1938

34 534

14 471

6 074

4 861

9 128

1939

34 849

14 601

6 158

4 888

9 202

1 W 1895–1914 terytoria odpowiadające powojennym grupom województw.

2 Liczby niepewne.

3 Dla terenów nieobjętych spisem 1921 r. liczby według spisów 1919 r. przerachowane na 30 IX 1921. Lud-

ność spisaną przez władze wojskowe podzielono na grupy województw szacunkowo.

4 Wojsko skoszarowane podzielono na grupy województw proporcjonalnie do liczby ludności.

Źródło: Szulc, 1936, tabl. 12; Landau i Tomaszewski, 1967–1989, IV, tabl. 2.

W dniu 1 stycznia 1919 r., na początku pierwszego roku niepodległości, Polska liczy-

ła 26 282 tys. ludności. W wyniku zróżnicowanych regionalnie strat wojennych zmniej-

szył się udział województw wschodnich (do 14,7%) w rozmieszczeniu ludności, nato-

miast wzrósł województw zachodnich (do 15,2%) i południowych (do 28,5%). Najgęściej

zaludnione była dawna Galicja (95 osób/km 2 ), województwa zachodnie (84 osoby/km 2 )

i centralne (79 osób/km 2 ), od których znacznie odbiegały pod tym względem wojewódz-

twa wschodnie z zaludnieniem 31 osób/km 2 , przy średniej krajowej 68 osób/km 2 .

Powojenny stan liczby ludności początkowo nie był znany i został ustalony post

factum , dopiero na podstawie spisu ludności. Wyniki pierwszego spisu ludności

Rozwój i rozmieszczenie ludności

były niespodzianką. Przypuszczano, że Polska będzie liczyć 30 mln mieszkańców,

tymczasem spis wykazał, łącznie z wojskiem, 25 690 899 osób, co po dodaniu zie-

mi śląskiej i wileńskiej, które w chwili przeprowadzania spisu nie należały jeszcze

prawnie do Polski, dawało zaludnienie ogółem 27 177 tys. osób, to znaczy prawie

3 mln mniej niż oczekiwano (tab. IV.3). Wśród państw europejskich dawało to Pol-

sce 6 miejsce za Rosją (105 mln), Niemcami (59), Anglią (46), Francją (40) i Włocha-

mi (38), a przed Hiszpanią (21), Rumunią (17), Jugosławią (14,5), Czechosłowacją

(13,5) i Węgrami (9 mln).

Tabela IV.2. Składniki przyrostu liczby ludności, 1895–1938

Table IV.2. Components of population change, 1895–1938

Okres

Period

Polska

Poland

Województwa (dzielnice)

Group of voivodships

centralne

central

wschodnie

eastern

zachodnie

western

południowe

southern

Ludność w tysiącach 1

Population in thousands

1 I 1895

24 019

9 589

4 338

3 256

6 836

30 310 2

12 563 2

5 377 2

1 I 1914

4 152

8 218

1 I 1919

26 282

10 948

3 852

3 987

7 495

1 I 1924

28 774

11 975

4 812

4 089

7 898

1 I 1931

31 668

13 263

5 490

4 457

8 458

1 I 1939

34 849

14 601

6 158

4 888

9 202

Przyrost rzeczywisty w tysiącach

Actual increase in thousands

10 830 2

5 012 2

1 820 2

1895–1938

6 291 2

2 974 2

1 039 2

1 632

2 368

1895–1913

896

1 382

–4 028 2

– 1 615 2

– 1 525 2

1914–1918

– 165

– 723

1919–1923

2 492

1 027

960

102

403

1924–1930

2 894

1 288

678

368

560

1931–1938

3 181

1 338

668

431

744

Przyrost naturalny w tysiącach

Natural increase in thousands

1895–1938

16 666

7 237

3 033

2 604

3 792

1895–1913

8 826

3 717

1 485

1 413

2 211

– 365 2

75 2

– 150 2

– 300 2

1914–1918

1919–1923

1 508

659

249

282

318

1924–1930

3 411

1 421

748

454

788

1931–1938

3 286

1 365

701

445

775

Przyrost (+) lub strata (–) migracyjna w tysiącach

Total net migration in thousands

1895–1938

– 5 836

– 2 225

– 446 2

– 972

– 1 426

1895–1913

– 2 535 2

– 743 2

– 517

– 829

– 3 663 2

– 1 690 2

– 1 375 2

1914–1918

– 175

– 423 2

1919–1923

+ 984

+ 368

+ 711

– 180

+ 85

1924–1930

– 517

– 133

– 70

– 86

– 228

1931–1938

– 105

– 27

– 33

– 14

– 31

1 Z wojskiem skoszarowanym.

2 Liczby niepewne.

Źródło: GUS, 1939, tabl. III.1.

Pierwsze lata niepodległości, poczynając od 1919 r. do końca roku 1923,

charakteryzował bardzo silny wzrost liczby ludności (przeciętnie rocznie 1,9%),

na który złożyła się wysoka powojenna liczba urodzeń (maksimum w latach

– 1 213

Ludność Polski w XX w.

1923–1925) oraz dwa przeciwstawne procesy migracyjne. Pierwszy, to repatria-

cja 1265 tys. osób, rozpoczęta w końcu 1918 r. i zakończona w 1924 r. Drugi

to emigracja Niemców z województwa poznańskiego, pomorskiego i Górnego Ślą-

ska, oceniana na ponad 800 tys. osób, również trwająca do 1924 r. (por. rozdział

VIII). Główne nasilenie repatriacji przypadło na lata 1921–1922 i wówczas roczny

przyrost liczby ludności sięgał 2,6–2,8%, w tym w grupie województw wschodnich

w 1922 r. wyniósł 8,5%, a równocześnie w grupie województw zachodnich liczba

ludności spadła o 2,3%.

Tabela IV.3. Ludność Polski według województw w miastach i na wsi w 1921 i 1931 r.

Table IV.3. Population by provinces, urban, rural, 1921 and 1931

Liczba ludności / Population

Wzrost liczby

ludności

Population change

Województwa

Provinces

(voivodships)

30 IX 1921 r.

9 XII 1931 r.

wieś

rural

w tysiącach / in thousands w % / in %

Ogółem 27 176,7 1, 3 6 939,2 19 919,0 32 107,3 3 8 731,0 23 184,8 25,8 16,4

Centralne 11 231,4 3 571,0 7 660,4 13377,6 4 438,4 8 939,2 24,3 16,7

Wschodnie 4 119,9 556,8 3 563,1 5550,6 765,2 4 785,4 37,4 34,3

Zachodnie 4 028,5 1 209,9 2 818,6 4481,7 1 605,2 2 876,5 32,7 2,1

Południowe 7 478,5 1 601,5 5 877,0 8505,9 1 922,2 6 583,7 20,0 12,0

m. Warszawa 936,7 936,7 × 1171,9 1 171,9 × 25,1 ×

Warszawskie 2 112,8 476,3 1 636,5 2529,2 582,5 1 946,7 22,3 19,0

Łódzkie 2 252,8 871,1 1 381,7 2632,0 1 104,2 1 527,8 26,8 10,6

Kieleckie 2 535,8 609,9 1 925,9 2935,7 750,0 2 185,7 23,0 13,5

Lubelskie 2 088,0 359,0 1 729,0 2464,9 433,7 2 031,2 20,8 17,5

Białostockie 1 305,3 318,0 987,3 1643,8 396,1 1 247,7 24,6 26,4

Wileńskie 977,9 1 178,3 799,6 1275,9 261,3 1 014,6 46,6 26,9

Nowogródzkie 823,1 83,7 739,4 1057,1 102,6 954,5 22,6 29,1

Poleskie 881,0 109,8 771,2 1131,9 148,8 983,1 35,5 27,5

Wołyńskie 1 437,9 185,0 1 252,9 2085,6 252,5 1 833,1 36,5 46,3

Poznańskie 1 967,8 667,4 1 300,4 2106,5 838,4 1 268,1 25,6 −2,5

Pomorskie 935,6 242,3 693,3 1080,1 348,4 731,7 43,8 5,5

Śląskie 1 125,0 1 300,2 4 824,8 1295,0 418,4 876,6 39,4 6,3

Krakowskie 1 992,8 480,4 1 512,4 2297,8 579,5 1 718,3 20,6 13,6

Lwowskie 2 718,0 650,2 2 067,8 3127,4 775,7 2 351,7 19,3 13,7

Stanisławowskie 1 339,2 250,6 1 088,6 1480,3 295,2 1 185,1 17,8 8,9

Tarnopolskie 1 428,5 220,3 1 208,2 1600,4 271,8 1 328,6 23,4 10,0

1 Uwzględniono obszary nie objęte spisem z 1921 r.: – w woj. wileńskim (ogółem 501,7 tys. osób) wykorzystując

dane spisu z 1919 r., – w woj. śląskim (ogółem 908,3 tys. osób) wykorzystując dane spisu z 1910 r.

2 Posiadające statut prawny miasta w dn. 1 I 1933 r. na obszarze województw centralnych i wschodnich oraz

w dn. 1 VIII 1934 r. na obszarze województw zachodnich i południowych.

3 W dalszym podziale nie uwzględniono skoszarowanego wojska: w 1921 r. – 318,5 tys. i w 1931 r. – 191,5 tys.

4 Bez m. Siemianowice Śląskie oraz wchodzących od 1934 r. w skład m. Chorzowa dawnych gmin Hajduki

Nowe i Chorzów.

Źródło: Krysiński, 1937, tabl. 1 i wyniki ostateczne spisów.

ogółem 1

total

miasta 2

urban

wieś

rural

ogółem

total

miasta 2

urban

wieś

rural

miasta

urban

Decydującym czynnikiem wzrostu liczby ludności w tym pierwszym okresie

był jednak przyrost naturalny ludności i tylko w województwach wschodnich

i zachodnich w większym stopniu ten wzrost kształtowany był przez procesy

Rozwój i rozmieszczenie ludności

migracyjne (tab. IV.2). W latach 1924–1930, po wygaśnięciu repatriacji i emi-

gracji ludności niemieckiej, rozwój liczby ludności był kształtowany przez przy-

rost naturalny, który w przeliczeniu na liczbę mieszkańców zawsze był wyższy

w dzielnicy wschodniej, i w znacznym stopniu przez ujemne saldo migracji

zagranicznych, szczególnie wysokie w województwach południowych. Nie można

pominąć znaczenia migracji wewnętrznych w rozmieszczeniu ludności, ale dla

okresu międzywojennego brak danych statystycznych pozwalających na bliższe

ustalenie kierunków i rozmiarów tych ruchów w Polsce. Przechodzenie mieszkań-

ców wsi do miast powodowało szybszy przyrost rzeczywisty ludności miejskiej

niż wiejskiej, ale nie zmieniało przestrzennego układu rozmieszczenia ludno-

ści. Nie znamy też skali przemieszczeń międzyregionalnych, choć wiadomo, że

występowały wędrówki do województw zachodnich i wschodnich. Na Pomorze

i do Wielkopolski, na miejsca opuszczone przez ludność niemiecką, napływała

ludność z województw południowych i centralnych. Do województwa białosto-

ckiego i województw wschodnich trwał napływ personelu administracyjnego na

miejsce Rosjan, osadników wojskowych oraz drobnych rolników nabywających

gospodarstwa powstające w ramach parcelacji. W okresie międzywojennym

w wyniku reformy rolnej z 1925 r. rozparcelowano około 2650 tys. ha, a prace par-

celacyjne objęły blisko 735 tys. gospodarstw chłopskich. Jak wynika z przeprowa-

dzonej niedawno analizy, w latach 1921 i 1931 nie wystąpiły w koncentracji prze-

strzennej większe zmiany: z jednej strony następowała koncentracja ludności w

miastach, z drugiej, tendencja do dekoncentracji ludności wiejskiej (Lech, 1996).

W latach 30., w wyniku kryzysu gospodarczego, znaczenie emigracji zagranicz-

nej spadło praktycznie do zera i rozwój liczby ludności zależał tylko od wielko-

ści przyrostu naturalnego, a w skali regionalnej również od wielkości i kierunku

migracji wewnętrznych.

Przeciętna roczna dynamika rozwoju ludności (%) w poszczególnych grupach

województw przedstawiała się następująco:

Lata

Year

Polska ogółem

Poland total

Województwa

Voivodships

centralne

central

wschodnie

eastern

zachodnie

western

południowe

southern

1919–1923

1,9

5,0

0,5

1,1

1924–1930

1,4

1,5

2,0

1,3

1,0

1931–1938

1,2

1,3

1,5

1,2

1,1

Drugi powszechny spis ludności z 1931 r. objął Górny Śląsk i Wileńszczyznę

i po raz pierwszy ustalił dokładną liczbę mieszkańców, czyli 31 915,8 tys. osób spisa-

nych przez władze cywilne oraz 191,5 tys. osób spisanych przez władze wojskowe.

Skoszarowane wojsko nie było uwzględniane w dalszym podziale na miasto, wieś

czy województwa, choć niekiedy rozszacowywano je na grupy województw propor-

cjonalnie do liczby ludności. Gęstość zaludnienia kraju wzrosła do 82 osób/km 2

i choć województwa wschodnie miały największą dynamikę przyrostu ludności, to

nadal były to obszary najsłabiej zaludnione (45 osób/km 2 ) w porównaniu z woje-

wództwami południowymi (107), centralnymi (97) czy zachodnimi (95 osób/km 2 ).

Przestrzenny rozkład gęstości zaludnienia według powiatów (ryc. IV.1) uzupełnia

rozkład gęstości w wielkich miastach według dzielnic statystycznych (ryc. IV.2).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: