jk-rozwoj-demograficzny2003.pdf

Maszynopis artykułu opublikowanego w Roczniku Politologicznym, nr 1, Wyd.

Wydział Zarządzania i Administracji, Instytut Nauk Politycznych, Akademia

Świętokrzyska im. J. Kochanowskiego w Kielcach, Kielce 2003, s. 183-189.

Józef Kossecki

Zakład Socjologii

DOTYCHCZASOWY ROZWÓJ A PERSPEKTYWY

DEMOGRAFICZNE POLSKI I

UNII EUROPEJSKIEJ

Unia Europejska imponuje krajom naszego regionu swą wysoką stopą

Ŝyciową. Polacy i obywatele innych krajów postkomunistycznych liczą na to, Ŝe

przyjęcie do UE będzie równoznaczne z podwyŜszeniem ich własnej stopy

Ŝyciowej.

Podstawy kaŜdego dobrobytu muszą wypracować ludzie, a podstawą

kaŜdej gospodarki jest ludzka praca. Dla wszelkich przewidywań społeczno-

gospodarczych zasadnicze znaczenie mają więc analizy demograficzne.

1. Rozwój demograficzny Polski po II wojnie ś wiatowej

Po spadku liczby urodzeń i wzroście liczby zgonów w Polsce, który miał

miejsce w okresie II wojny światowej, w ciągu kilku lat powojennych nastąpił

okres kompensacji strat demograficznych spowodowanych wojną.

W 1946 roku liczba urodzeń w Polsce wynosiła 622,5 tys., zaś liczba

zgonów wyniosła w tymŜe roku 241,8 tys.; przyrost naturalny wyniósł więc

380,7 tys. W następnych latach liczba urodzeń wzrastała osiagając w 1951 roku

783,6 tys.; w następnych sześciu latach oscylowała w granicach od 778,1 tys.

(minimum osiągnięte w 1954 r.), do 793,8 tys. (maksimum osiągnięte w 1955

r.); liczba zgonów w tym czasie oscylowała w granicach od 249,6 tys.

(minimum osiągnięte w 1956 r.) do 312,3 tys. (maksimum osiągnięte w 1951 r.).

Największy przyrost naturalny w tym okresie wynosił 532,2 tys. (maksimum

osiągnięte w 1955 r.), zaś najmniejszy 492,3 tys. (minimum osiągnięte w 1952

r.). Wspólczynnik reprodukcji ludności netto osiągnął maksymalną wielkość

1,537 w 1952 r., a następnie zaczął spadać - w 1957 r. osiągnął wielkość 1,472 1 .

Od 1958 roku rozpoczął się w Polsce spadek liczby urodzeń, który trwał

do roku 1967, w którym liczba urodzeń wynosiła 521,8 tys., liczba zgonów

wyniosła wówczas 249,1 tys., zaś przyrost naturalny zaledwie 272,7 tys. - a

więc osiągnął zaledwie połowę wielkości z 1955 roku. Spadał równieŜ w tym

czasie współczynnik reprodukcji ludności netto osiągając najniŜszą w tym

1 ROCZNIK STATYSTYCZNY DEMOGRAFII 1995 , GUS Warszawa 1995, s. XXX. ROCZNIK STATYSTYCZNY

1959 , GUS Warszawa 1959, s. 30 .

okresie wielkość 1,011 w 1970 r. 2 , odpowiadającą poziomowi reprodukcji

prostej.

Dyrektor Kazimierz Dzienio z Komisji Planowania przy Radzie

Ministrów opracował wówczas 11-wariantową modelową prognozę ludności

Polski do 2040 roku. Warianty tej prognozy róŜniły się załoŜeniami

dotyczącymi współczynnika reprodukcji ludności Polski netto. Autor zakładał,

Ŝe współczynnik reprodukcji ludności netto w skali całego kraju do 1975 r.

osiągnie określone wartości - od 0,5 do 1,5 (zaleŜnie od wariantu) - a następnie

aŜ do 2040 r. utrzyma się na stałym poziomie 3 . Okazało się, Ŝe dalszy spadek -

do 1975 r. - współczynnika reprodukcji ludności netto, w skali całego kraju, do

poziomu 0,5 osiągniętego juŜ wówczas w dwu największych miastach Polski -

Warszawie i Łodzi - i jego utrzymanie się na tym poziomie przez okres Ŝycia

całego pokolenia, doprowadzić moŜe w 2040 roku do tego, Ŝe liczba ludności

Polski zmniejszy się do 18 milionów, przy czym, ludność w wieku 60 i więcej

lat stanowić będzie 45% populacji, zaś dzieci i młodzieŜ w wieku do 17 lat,

zalewdwie 9%. Takie proporcje oznaczałyby w następnym pokoleniu prawie

całkowitą biologiczną zagładę narodu polskiego 4 .

Prognoza K. Dzienio stanowiła sygnał alarmowy zarówno dla

społeczeństwa, jak i dla władz. Po przełomie politycznym w 1970 roku, ekipa E.

Gierka prowadziła politykę ekonomiczną stwarzającą bodźce ekonomiczne dla

młodych małŜeństw, zachęcające do posiadania dzieci - zasadniczą rolę

odgrywał tu rozwój budownictwa mieszkaniowego i wzrost płac realnych

Polityka ta dała rezultaty; liczba urodzeń zaczęła w następnych latach

wzrastać, osiągając w 1983 r. maksymalną dla tego okresu liczbę 723,6 tys., zaś

liczba zgonów w tymŜe roku wyniosła 352,2 tys.; oznaczało to przyrost

naturalny 371,4 tys. 5 .

Po 1983 roku liczba urodzeń w Polsce zaczęła ponownie spadać,

osiągając w 2001 r. poziom zaledwie 368,2 tys., zaś liczba zgonów w tymŜe

roku wyniosła 363,2 tys., a przyrost naturalny spadł do najniŜszego po wojnie

poziomu 5,0 tys. Trzeba przy tym stwierdzić, Ŝe spadek liczby urodzeń w Polsce

ma miejsce w okresie, gdy w wiek największej aktywności rozrodczej wchodzą

stosunkowo liczne roczniki wyŜu demograficznego. Współczynnik reprodukcji

ludności netto spada od 1984 r. i osiągnął w 2001 r. wielkość 0,62, co oznacza

reprodukcję ludności wyraźnie zawęŜoną. PoniŜej poziomu 1,000 (który

zapewnia reprodukcję prostą) współczynnik reprodukcji netto ludności Polski

spadł w 1989 roku 6 .

2 ROCZNIK STATYSTYCZNY 1971 , GUS, Warszawa 1971, s. 98.

3 Por. K. Dzienio, Modele prognoz demograficznych dla Polski do 2040 roku , "Polska 2000", nr 3/1971, s. 51-

145.

4 Por. tamŜe.

5 ROCZNIK STATYSTYCZNY DEMOGRAFII 1995 , wyd. cyt., s. XXX.

6 MAŁY ROCZNIK STATYSTYCZNY 2002 , GUS, Warszawa 2002, s. 120.

2. Sytuacja demograficzna krajów Unii Europejskiej

Podstawowym parametrem warunkującym rozwój demograficzny

kaŜdego społeczeństwa jest współczynnik reprodukcji ludno ś ci netto , który

opisuje zastępowalność pokoleń - aktualnie rodzących matek przez córki; prostą

zastępowalność pokoleń zapewnia ten współczynnik równy 1, gdy jest większy

niŜ 1 - mamy do czynienia z reprodukcją rozszerzoną, gdy zaś jest mniejszy niŜ

1 - to reprodukcja ludności jest zwęŜona - co na dłuŜszą metę oznacza

wymieranie populacji, a taka właśnie sytuacja ukształtowała się w prawie

wszystkich krajach europejskich w ciągu ostatnich kilkunastu lat.

Według danych zawartych w ROCZNIKU DEMOGRAFICZNYM 1945-

1966 , prawie wszystkie kraje europejskie w połowie lat sześćdziesiątych

wykazywały rozszerzoną reprodukcję ludności (wyjątek stanowiły Bułgaria i

Węgry). Warto przy tym podkreślić, Ŝe niektóre kraje Europy Zachodniej

charakteryzowały się w tym okresie duŜą - więkazą niŜ kraje obozu

komunistycznego - dynamiką rozwoju demograficznego (z którym szedł w

parze dynamiczny rozwój gospodarczy). Np. w 1964 r. współczynnik

reprodukcji ludności netto w Holandii wynosił 1,500, we Francji 1,373, w

Szkocji 1,440, w Anglii i Walii (1962 r.) 1,336. Wysoko rozwinięte kraje

pozaeuropejskie wykazywały w tym okresie jeszcze większą dynamikę rozwoju

demograficznego: współczynnik reprodukcji ludności netto w 1963 r. w USA

wynosił 1,564 a w Kanadzie w 1964 r. 1,660 7 .

W 1980 roku juŜ tylko w 10 następujących krajach europejskich

współczynnik reprodukcji netto był większy niŜ 1, przyjmując następujące

wielkości 8 :

Albania 1,60

Grecja 1,02

Hiszpania 1,08

Irlandia 1,52 (dane z 1979 r.)

Islandia 1,19

Jugosławia 1,04

Polska 1,07

Portugalia 1,03

Rumunia 1,14

Słowacja 1,10.

7 Por. ROCZNIK DEMOGRAFICZNY 1945-1966 , GUS, Warszawa 1966, s. 637.

8 Por. ROCZNIK DEMOGRAFICZNY 1998 , GUS, Warszawa 1998, s. 399.

W pozostałych krajach europejskich - w szczególności zaś we wszystkich

krajach, które powoływały do Ŝycia Europejskią Wspólnotę Gospodarczą - w

tym okresie liczba urodzeń nie zapewniała juŜ prostej reprodukcji pokoleń.

Po upływie kilkunastu lat i powstaniu Unii Europejskiej, w latach

dziewięćdziesiątych, juŜ tylko Albania i Islandia wykazywały rozszerzoną

reprodukcję ludności, zaś we wszystkich pozostałych krajach europejskich - w

tym we wszystkich krajach Unii Europejskiej - współczynnik reprodukcji

ludności netto spadł poniŜej 1, co na dłuŜszą metę oznacza groźbę wymierania

ludności tych krajów. W 10 krajach, które jeszcze w 1980 roku wykazywały

rozszerzoną reprodukcję ludności, w roku 1999 współczynniki reprodukcji

ludności netto spadły do następujących wielkości 9 :

Albania 1,38 10

Grecja 0,62 11

Hiszpania 0,56 12

Irlandia 0,91

Islandia 0,96

Jugosławia 0,90 13

Polska 0,62 14

Portugalia 0,72

Rumunia 0,62

Słowacja 0,64.

W rezultacie obniŜenia się liczby urodzeń zmalał w tym okresie, w prawie

wszystkich krajach europejskich, procent dzieci w całej populacji, wzrósł zaś

odsetek ludności w wieku emerytalnym.

Procentowy udział ludności w grupach wieku 0 - 14, 15 - 64, 65 i więcej

lat, według stanu z 1 stycznia 2000 roku, w krajach Unii Europejskiej (z

wyjątkiem Luksemburga, dla którego danych Rocznik Demograficzny 2001 nie

podaje) oraz w Polsce, przedstawia tablica 1 15 .

9 Por. ROCZNIK DEMOGRAFICZNY 2001 , GUS, Warszawa 2001, s. 403.

10 1990 r.

11 1998 r.

12 1998 r.

13 1995 r.

14 2001 r. - por. MAŁY ROCZNIK STATYSTYCZNY POLSKI 2002 , wyd. cyt., s. 122.

15 Por. ROCZNIK DEMOGRAFICZNY 2001 , wyd. cyt., s. 388-389.

Tablica 1. Procentowy udział ludno ś ci w wybranych grupach wieku

w krajach UE i Polski w dniu 1 stycznia 2000 r.

Kraje

0 - 14 lat

15 - 64 lat

65 i więcej lat

Austria

Belgia

Dania

Finlandia

Francja

Grecja

Hiszpania

Irlandia

Niderlandy (Holandia)

Niemcy

Portugalia

Szwecja

Wielka Brytania

Włochy

Polska

16,9

17,6

18,4

18,3

18,8

15,1

21,9

18,6

15,8

16,8

18,6

19,1

14,4

19,6

67,6

65,5

66,6

66,8

65,4

67,7

68,2

66,9

67,7

68,3

67,8

64,2

65,4

67,6

68,4

15,5

16,9

15,0

14,9

15,8

17,2

16,7

11,2

13,7

15,9

15,4

17,2

15,5

18,0

12,0

Źródło: ROCZNIK DEMOGRAFICZNY 2001 , GUS Warszawa 2001.

Dla porównania warto stwierdzić, Ŝe w innych krajach rozwiniętych

gospodarczo, o stopie Ŝyciowej porównywalnie wysokiej lub nawet wyŜszej niŜ

w krajach Unii Europejskiej, sytuacja demograficzna wygląda znacznie lepiej

niŜ w w krajach UE (z wyjątkiem Irlandii): np. w 2000 r. w USA odsetek

ludności w wieku 0-14 lat wynosił 21,3, zaś ludności w wieku 65 i więcej lat

zaledwie 12,6, w Australii odpowiednio 20,9 i 12,4, w Kanadzie w 1994 r.

odpowiednio 19,2 i 12,7 16 .

Przytoczone wyŜej dane statystyczne świadczą o tym, jak wielkie

zahamowanie rozwoju demograficznego Europy nastąpiło w okresie

funkcjonowania najpierw Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, a potem Unii

Europejskiej.

3. Prognozy rozwoju ludno ś ci Unii Europejskiej i Polski

Poczynając od 1988 roku, w wiek aktywności zawodowej wchodzą

roczniki wyŜu demograficznego urodzonego w latach siedemdziesiątych i

osiemdziesiątych. W związku z tym Polska jest obecnie rezerwuarem taniej siły

roboczej, a takŜe cennym rynkiem zbytu dla zachodnioeuropejskiego kapitału.

16 Por. tamŜe.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: