Dlaczego studiujemy średniowieczną filozofię arabską (Mieczysław Gogacz).pdf

Mieczysław Gogacz

DLACZEGO BADAMY ŚREDNIOWIECZNĄ FILOZOFIĘ ARABSKĄ?

Powstanie kultury umysłowej Europy Zachodniej uczeni na ogół wiążą, i

słusznie, z wpływem dzieł starożytnej Grecji i starożytnego Rzymu. Dodajmy jednak,

że kształtowanie się i rozwój tej kultury w jej wersji filozoficznej i teologicznej zależy w

dużym stopniu od zespołu pism patrystycznych i tych interpretacji dzieł greckich i

rzymskich, które wiążemy z imieniem św. Augustyna, Boecjusza, Pseudo-Dionizego

Areopagtty, Plotyna, Proklosa, Kasjodora, Marcjana Capelli, Izydora z Sewilli, a

wkrótce Alkuina i Hrabana Maura.

W kronice anglosaksońskiej, w notatce z r. 596 czytamy, że "w tym roku papież

Grzegorz wezwał Augustyna z Bretanii i mnichów, aby nauczali o Bogu Anglików". W

r. 601 Augustyn z Bretanii zostaje mianowany biskupem Canterbury, a papież posyła

mu wraz z naczyniami i szatami liturgicznymi także wiele książek ("necnon et codices

plurimos"). Są to, zapewne - jak sądzi E.Gilson - właśnie "gramatica" rzymskie, skoro

Beda, czcigodny założyciel ("venerabilis inceptor") kultury europejskiej i Aldhelm z

Malmesbury piszą, że w szkołach klasztornych wykłada się grekę, łacinę, prawo

rzymskie, metrykę, prozodie, retorykę, arytmetykę, astronomię.

Augustyn z Bretanii, pierwszy biskup Anglii, to początek VII wieku, a Beda

Czcigodny to wiek VIII.

Na dworze Karola Wielkiego Alkuin, organizator szkolnictwa i życia umysłowego

Europy Zachodniej (koniec VIII wieku), wykłada poglądy św. Augustyna, który czerpie

swą myśl filozoficzną z Plotyna, kontynuującego myśl Platona. Wkrótce już jednak

uczniowie Alkuina: Fredegisus i Hraban Maurus interpretują zarówno myśl grecką i

rzymską, jak i problemy tradycji patrystycznej, neoplatonskiej i encyklopedycznej.

Te interpretacje stają się zespołem problemów filozoficznych i teologicznych w

kulturze umysłowej Europy Zachodniej. Są zresztą do dziś repertuarem filozoficznej

refleksji Europy.

Fredegisus pisze traktat o nicości i ciemności ("Epistoła de nihilo et tenebris"),

w któryż pojawia się problem natury (tworzywa) rzeczywistości, różnicy między duszą i

ciałem, stwarzania, preegzystencji dusz. Sprzeciw Agobarda wobec twierdzeń

Fredegisusa daje początek szeregowi polemik: nicość i byt, wielość dusz, poznanie i

bytowanie w dyskusji na temat znaku - symbolu - sakramentu, sposób bytowania

pojęć ogólnych, przeznaczenie, nauka i mistyka czyli wiedza o Bogu i doświadczenie

Boga, związek miedzy filozofią i teologią. Treść tych polemik to właśnie w całym

średniowieczu i aż do naszych czasów aktualna problematyka filozofii europejskiej.

Hraban Maurus dzieli świat na to, co jest, na to, co żyje, na to, co myśli. Tym

podziałem wprowadza do filozofii neoplatonizm, miesza filozofię z teologią, utożsamia

filozofię ze światopoglądem i ideologią. Eriugena genialnie i fatalnie sprecyzuje

związki między filozofią i teologią. Anzelm zmiesza metafizykę z logiką i teologią.

Abelard gwałtownie i odważnie zacznie porządkować dziedzinę wiedzy i zaufa logice.

Bernard z pasją i niespotykaną aktywnością wyakcentuje jedyność teologii jako

miarodajnej wiedzy.

Wiek XII zacznie spokojnie czytać teksty, tłumaczyć je z arabskiego na łacinę

głosząc pokojowe hasło kontemplacji. Cichną spory, akcentuje się medytację, lekturę

tekstów, zachwyt płynący ze zrozumienia ("ex cognitione dilectio et ex dilectione

cognitio").

Europa Zachodnia przejęła więc myśl grecką i rzymską, zinterpretowaną przez

patrystykę. Uczniowie Alkuina dokonują nowej interpretacji tej patrystycznej wersji

przez wybór i sobie właściwe rozwiązywanie problemów. Wynika z tego, że kultura

umysłowa Europy Zachodniej nie jest - może poza kilkoma wyjątkami - bezpośrednią

kontynuacją dorobku myśli Greków i Rzymian. Jest odrębną wersją, która powstaje

dzięki pytaniom i polemikom, podjętym na dworze Karola Wielkiego i rozwijanym w

następnych wiekach.

W tych jednak następnych wiekach stwierdza się już od X wieku obecny

niewyraźny, wprost dyskretny, a od XII wieku, w czasach kontemplacji i lektur,

zupełnie wyraźny wpływ filozofii arabskiej, głównie filozofii Awicenny.

Wielki znawca filozofii arabskiej, pani A.M.Goichon, wyróżnia kilka faz tego

wpływu na metafizykę średniowieczną:

1. Okres przed pierwszymi przekładami na łacinę arabskich tekstów Awicenny,

a więc od 1037, czyli od daty śmierci Awicenny do przekładów i wystąpień Dominika

Gundisalwi i Awendautha, autora "Księgi o przyczynach", który zmarł w r. 1187. Okres

około stu lat niewyraźnego, dyskretnego wpływu filozofii arabskiej na filozofię

średniowieczną.

2. Okres od r. 1187 do wystąpienia Wilhelma z Owernii w r. 1230.

3. Okres od 1231, czyli od dekretu papieskiego, pozwalającego na studiowanie

tekstów Arystotelesa i jego komentatorów, aż do prac Alberta Wielkiego: jego

komentarzy do Arystotelesa około r. 1260.

4. Okres od r. 1250, czyli od utrwalania się ujęć Awicenny w działach Tomasza

z Akwinu, głownia i najpierw w jago traktacie "De ente et essentia”, napisanym w r.

1253.

Ą.M.Goichon uważa, że dzięki dziełom Tomasza z Akwinu filozoficzna myśl

Awicenny jest do dziś aktualna w kulturze umysłowej Europy. Dodajmy, że jest

aktualna nawet tam, gdzie nie kontynuuje się propozycji metafizycznych Tomasza z

Akwinu. Jest aktualna także w filozoficznej refleksji tomizmu. Jej ślady wykrywamy w

precyzyjnym tomizmie egzystencjalnym, uwolnionym już od arystotelizmu i

neoplatonizmu, teraz dopiero uwalnianym od awicennizmu.

Musimy więc stwierdzić, że formuła problemów filozoficznych, którymi dziś

myślimy, została wyznaczona także przez filozofię arabską i w dużym stopniu przez

filozofię Awicenny. Ta właśnie arabska, najpełniejsza interpretacja tradycji greckiej,

zarówno platońskiej jak i arystotelesowskiej, a pośrednio neoplatońskiej i w szerokim

sensie patrystycznej, stanowi bezpośrednią, wyjściową wersję dojrzałej, wypracowanej

w XIII wieku i następnie kontynuowanej kultury umysłowej Europy.

Z tej arabskiej wersji metafizyki Arystotelesa wyprowadził swoją niezwykłą

metafizyka bytu jako istniejącego Tomasz z Akwinu. Z tej wersji wyszedł Henryk z

Gandawy w swej teorii bytu jako pomyślanego, także Jan Duns Szkot i Ockham,

akcentujący pierwszeństwo przed istnieniem porządku możliwości, będącego przecież

tylko porządkiem logiki. Z tego nurtu ujęć bytu jako pomyślanego wyrósł Kant,

fenomenologia, strukturalizm, gdy Kartezjusz, jak kiedyś Anzelm z Cantenbury, uznał

pierwszy wniosek teorii poznania za pierwsze zdanie metafizyki.

Jesteśmy teraz w czasach, w których zagubiono właśnie różnicę między teorią

poznania i metafizyką, między poznawaniem i bytowaniem, między rzeczywistością i

jej ujęciami. Dziedziczymy akcent awiceniański, lecz nie ten, który Tomaszowi z

Akwinu pozwolił wyjść z arystotelesowskiego esencjalizmu do znakomitych ujęć

egzystencjalnych, oczywiście nie egzystencjalistycznych.

Gdy to wszystko działo się w Europie Zachodniej, gdy w VI wieku, w r. 596

Augustyn z Bretanii przybywa do Anglii, wtedy trochę wcześniej, w r. 529 Cesarz

Justynian zamyka w Atenach szkoły filozoficzne. Chrześcijanie przenoszą filozofię

grecką do Azji. Powstaje szkoła filozoficzna w Edessie w r. 563, założona przez św.

Efrema. Wykłada się tam Arystotelesa. Po zamknięciu tej szkoły jej profesorowie

przenoszą się do Persji (Nisibilis i Dżundiszapur) i do Syrii (Resaina i Kinnesrin). Tu

przekłada się Arystotelesa na język syryjski. W tym samym czasie, w r. 622 powstaje

islam, który wypiera chrześcijaństwo, lecz zatrzymuje Arystotelesa. Założona w r. 750

dynastia Abbasydów gromadzi z czasem teksty Arystotelesa. Skrybowie, rozesłani na

dwory greckie i syryjskie, przepisują teksty Arystotelesa. Zachwyceni także traktatami

innych autorów, przepisują ja pod imieniem Arystotelesa. W ten sposób poznają

"Teologię Arystotelesa", która jest zespołem wypisów z „Ennead" Plotyna,

zastawionych przez Johannana aEuphemia i przetłumaczonych na arabski około r.

840 przez Ibn Abdallah Naima. Rozwija swą działalność filozoficzną współczesny

Eriugenie al-Kindi (+873). działają muttekalamini, al-Farabi i Bracia Czystości,

wreszcie Awicenna (980 - 1037).

Działa Awicenny trafiły na Zachód z dalekiej Buchary i z Iranu po ich

dyskretnym wpływie, przenoszonym przez kupców i podróżników, jednak dość

wcześnie, gdyż - jak pisze prof. A.Zajączkowski - jeszcze na przełomie XI i XII wieku,

a wiec przed najazdem Mongołów, którzy zniszczyli księgozbiory orientalne. Tekst

"Szifa" Awicenny przetłumaczyli z arabskiego na łacinę Dominik Gundisalwi i

Awendauth. Była to druga połowa XII wieku przed r. 1187, w którym zmarł Awendauth.

Wpływ arystotelizmu Awicenny na filozofię średniowieczną, ponieważ

dyskretny, jest o wiele głębszy niż wpływ arystotelizmu Awerroesa, uznanego

komentatora myśli Arystotelesa. Właśnie Awicenna był uważany za kontynuatora mało

jeszcze znanej filozofii Arystotelesa i z racji swego neoplatonizmu zarazem podobny w

wielu ujęciach do poglądów św. Augustyna. Gdy dostrzeżono niebezpieczeństwo

filozofii Awicenny, to mianowicie, że jego ujęciami myślano o bycie, o człowieku, o

Bogu i że w tych ujęciach zawierały się tezy niezgodne z Objawieniem

chrześcijańskim, zaczęto bronić się przed tą filozofią. Tomasz z Akwinu dostrzegł w tej

filozofii koncepcję bytu jako pomyślanego, koncepcję człowieka jako paralelnie

działających dwu substancji: duszy i ciała, związanych tylko przypadłościowo,

koncepcję Boga jako koniecznego, przyczynującego myślenia. Nawet jednak

przeciwnicy Awicenny byli przepojeni jego ujęciami. Dotyczy to zarówno św. Tomasza,

jak i Dunsa Szkota. Dotyczy to także nas, dziś uprawiających filozofię, wypracowaną

przez Tomasza z Akwinu i powoli uwalnianą od awicennizmu.

W przekładzie "Szifa", jak i w streszczeniu myśli Awicenny, dokonanym przez

al-Gazalego, Awicenna jawił się średniowiecznym uczonym jako metafizyk. Wpływ

jego metafizyki był możliwy i tak znaczny dlatego, że tekst "Metafizyki" ze zbioru

"Szifa" średniowiecze poznało pół wieku wcześniej niż "Metafizykę" Arystotelesa.

Ujęcia Awicenny były więc pierwszą w średniowieczu propozycją metafizyki.

Wyprzedzając Arystotelesa, Awicenna uczył poprzez swoje teksty uczonych

średniowiecza pogłębionej analizy metafizycznej, dystansującej ujęcia św. Augustyna i

Pseudo-Dionizego. Jego subtelnych ujęć nie było łatwo zdystansować.

Badania historyków filozofii coraz wyraźniej ujawniają, że właśnie Awicenna był

w średniowieczu nauczycielem myślenia metafizycznego, przeciwstawiającego

metafizykę bytu relacjonistycznej tradycji neoplatońskiej lub ulepszającego tę tradycję.

Ta rola Awicenny w kształtowaniu się europejskiej, a nawet światowej formuły

metafizyki, przechodzącej z modelu neoplatońskiego na model arystotelesowski lub

utrwalającej model relacjonistycznych ujęć bytu, nie ulega wątpliwości. W związku tym

czymś koniecznym staje się studiowanie średniowiecznej filozofii arabskiej, głownie

filozofii Awicenny, aby móc w ogóle zrozumieć i umieć dziś uprawiać metafizykę.

Dlaczego wiec badamy średniowieczną filozofie arabską?

Aby pełniej zrozumieć nurty współczesnej kultury umysłowej, wyrastającej

bezpośrednio z tradycji, kształtowanej przez filozofie arabską, która przekształciwszy

interpretacje szkoły pałacowej Karola Wielkiego - tak jak ta szkoła przekształciła grecki

i rzymski neoplatonizm, patrystykę i treść encyklopedii - stanowi nasz sposób

rozumienia rzeczywistości i wyrażania tych rozumień w metafizyce.

Aby w ogóle zrozumieć myśl Kartezjusza, Kanta, Hegla, de Saussu-re'a,

Sartre'a, Husserla, Heideggera, których ujęcia są kontynuacją i przekształceniem

neoplatońskich wątków filozofii Awicenny, tych głównie, w których przedmiotem

filozofowania jest wyłącznie myślenie.

Aby rozważając te syntezę arystotelizmu, neoplatonizmu, teologii, stanowiących

filozofię arabską, nie popełniać tych wielkich błędów metafizycznych, które popełnił

wielki Awicenna.

Aby na tle metafizyki Awicenny móc pełniej i jaśniej ukazywać niezwykłość i

wspaniałość metafizyki Tomasza z Akwinu oraz znając metafizykę Awicenny uwalniać

od niej metafizykę Św. Tomasza, gdyż wtedy ta metafizyka stanie się jeszcze

wyraźniejszym i trafniejszym tłumaczeniem realnie istniejącej rzeczywistości. Jest

bowiem ta metafizyka jedyną w dziejach filozofii teorią realnego bytu jako istniejącego.

Wszystkie inne metafizyki są w mniejszym lub większym stopniu teoriami tylko

myślenia lub wiedzy.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: