3 Turner Jonathan - Struktura teorii socjologicznej - CAŁOŚĆ.doc

Funkcje konfliktu społecznego

w obrębie której dochodzi do konfliktu. Twierdzenia te zostały zestawione
w tabeli 13-5'.

Tabela 13-5 nie prezentuje tez Cosera w całej ich złożoności, lecz jedynie
kwintesencję jego analiz, przez co są one ukazywane jaśniej. W twierdzeniu I
systemy złożone, o wielkiej liczbie wzajemnych zależności i wymian, są bardziej
narażone na częste konflikty; konflikty te będą mniej angażujące emocjonalnie
i mniej gwałtowne niż w systemach mniej złożonych, w których napięcia kumulu-

Tabela 13-5. Twierdzenia o funkcjach konfliktu dla całości społecznej

(I)      Im bardziej jednostki systemu są zróżnicowane i wzajemnie zależne funkcjonalnie, tym
większe jest prawdopodobieństwo, że konflikt będzie występował często, lecz będzie
go cechował niski stopień intensywności i gwałtowności.

(II)    Im niższy będzie stopień intensywności i gwałtowności konfliktu, tym bardziej praw-
dopodobne, że będzie on prowadzić do:

(A)    wzrostu poziomu innowacyjności i potencjału twórczego jednostek systemu;

(B)     zmniejszenia wrogości zanim dojdzie do polaryzacji jednostek systemu;

(C)    powstawania normatywnych regulacji stosunków konfliktowych;

(D)    wzrostu świadomości rzeczywistych problemów;

(E)     wzrostu liczby koalicji między jednostkami systemu.

(III)   W im wyższym stopniu konflikt wywołuje procesy ll-A-ll-E, tym wyższy będzie poziom
integracji całego systemu i większa będzie jego zdolność przystosowania się do
środowiska zewnętrznego.

ją się. Natura takiej zależności wzajemnej - utrzymuje Coser - powoduje, że
konflikty wybuchają często, lecz ponieważ do tych wybuchów dochodzi cyklicz-
nie, emocje nie zbierają się do punktu, w którym konflikt musiałby stać się
gwałtowny. I odwrotnie, systemy o niskim stopniu współzależności funkcjonal-
nych będą się często polaryzować na wrogie obozy; kiedy konflikt wybuchnie,
będzie intensywny i gwałtowny. W twierdzeniu II częstym konfliktom o niskim
stopniu intensywności i gwałtowności przypisuje się pewne funkcje pozytywne.
Po pierwsze, takie częste i mało intensywne konflikty skłaniają strony do prze-
szacowania i zreorganizowania działań (twierdzenie II-A). Po drugie, takie konflik-
ty osłabią napięcia i wrogość, zanim powstanie punkt, wokół którego przeciwnicy
mogliby się spolaryzować w związku z zagadnieniami oderwanymi od rzeczywis-
tości (twierdzenie II-B). Po trzecie, konflikty częste i mało intensywne sprzyjają
rozwojowi procedur normatywnych - praw, sądów, ciał mediacyjnych itp. - regu-
lujących napięcia (twierdzenie II-C). Po czwarte, takie rodzaje konfliktu zwiększają
też poczucie realizmu wobec kwestii, która stała się przedmiotem konfliktu. To
znaczy, że częste konflikty, których intensywność i gwałtowność pozostają pod
kontrolą, pozwalają stronom na wyartykułowanie swoich interesów i celów,
a dzięki temu ułatwiają przetargi i kompromisy (twierdzenie II-D). Po piąte,
konflikty powodują powstawanie koalicji między jednostkami zagrożonymi po-
stępowaniem jednej bądź drugiej strony. Jeśli konflikty są częste i cechuje je mała
intensywność i gwałtowność, takie koalicje tworzą się i rozwiązują, powodując
tym samym elastyczne, płynne alianse (twierdzenie II-E). Jeśli natomiast konflikt
nie jest częsty i emocje się kumulują, koalicje często prowadzą do polaryzacji

1 Ibid., s. 45-48. Zob. też Coser, Social Conflict and the Theory of Social Change;
id., Some Social Functions of Violence; id., The Functions of Dissent.              201

Cz. III. Rozdz. 13. Funkcjonalna teoria konfliktu - Coser

zagrożonych stron we wrogie sobie obozy, co skutkuje tym, że jeśli do konfliktu
dojdzie, ma on gwałtowny przebieg. Twierdzenie III to funkcjonalna konkluzja
Cosera, w myśl której jeśli konflikty występują często, a ich intensywność
i gwałtowność jest ograniczona, będą sprzyjały utrzymywaniu się elastycznej
koordynacji wewnątrz systemu oraz spowodują wzrost jego zdolności do przy-
stosowywania się do warunków środowiska. Możliwość takiego wzrostu elastycz-
ności i zdolności przystosowawczych jest wynikiem procesów zestawionych
w twierdzeniach od II-A do II-E.

Podsumowanie

Coser zapożyczył i rozwinął wstępne ustalenia Georga Simmla. W swoim czasie
funkcjonalizm Cosera stanowił istotną korektę podejść dialektycznych inspirowa-
nych pracami Marksa. Żadna z idei Cosera nie musiała być wyrażona w języku
funkcjonalizmu, lecz przyjęta przez niego taktyka została uwieńczona sukcesem
i ugruntowała pracę Cosera jako alternatywę wobec socjologii Marksowskiej. Dziś
idee Cosera i Simmla zostały włączone w takie koncepcje procesów konflik-
towych, które odeszły od języka funkcjonalizmu, i we współczesnej teorii konflik-
tu trudno dostrzec akcenty funkcjonalne.

14. Dojrzewanie tradycji III

Syntetyczna teoria konfliktu -
Turner

□    Procesualny model konfliktu

□    Początek ery współczesnej w teorii konfliktu

Do połowy lat siedemdziesiątych trwały ożywione dyskusje nad teoriami Dahren-
dorfa i Cosera. Debatowano nad problemami każdej z nich, a co najważniejsze,
zaczęła powstawać całkowicie nowa generacja teorii konfliktu - teorie, które, jak
zaraz zobaczymy, miały podtrzymać tradycję konfliktową do końca XX w.

Jednym z ostatnich głosów w tej dyskusji, obliczonym na rozwiązanie
podstawowych kwestii spornych między teoretykami konfliktu, jest dokonana
przez Jonathana H. Turnera próba syntezy tez teorii Dahrendorfa i Cosera
w jedno ogólne ujęcie, w którym wyłożone zostaną warunki wybuchu konfliktu
w systemach nierówności'.

Ujęcie takie doprowadza owe wczesne teorie konfliktu do granic ich moż-
liwości, oznaczając tym samym zbliżający się koniec etapu dojrzewania tradycji
konfliktowej i wskazując, przynajmniej w przybliżeniu, na początek nowej ery
w teorii konfliktu.

Procesualny model konfliktu

Turner rozpoczyna swoją syntezę od przedstawienia teorii Dahrendorfa i Cosera
w postaci zaprezentowanej na diagramie 14-1. Liczby umieszczone u góry każ-
dego prostokąta ukazują stadia w procesach prowadzących do otwartego konflik-
tu. Strzałki wiążące każdy z prostokątów wskazują kierunek tej sekwencji.
Strzałki skierowane ku górze pomiędzy prostokątami odpowiadają twierdzeniom,
które każdy z teoretyków ustala w celu wskazania warunków, w jakich będzie
urzeczywistniony stan rzeczy opisany w każdym prostokącie. Jednak jak można
dostrzec, ani Dahrendorf, ani Coser nie przedstawiają twierdzeń wyjaśniających,
dlaczego systemy społeczne ujawniają wzajemne uzależnienie (prostokąt 1) lub
dlaczego musi istnieć nierówny podział rzadkich zasobów (prostokąt 2). Są to po
prostu warunki graniczne teorii przyjęte a priori. Oznacza to, że w systemach

1 Jonathan Turner, A Strategy for Reformulating the Dialectical and Functional The-
ories of Conflict, „Social Forces" 1975, 53, s. 433^44.              203

Procesualny model konfliktu

społecznych, które cechują się nierównym podziałem rzadkich zasobów pomiędzy
wzajemnie uzależnionymi od siebie elementami, zostaną kolejno zrealizowane
stadia 3-9 przy spełnieniu pewnych warunków w każdym z trzech stadiów.
Teoria ta zatem zmierza do określenia warunków, w jakich zaistnieją sekwencje
zdarzeń dające w rezultacie otwarty konflikt.

Strzałki u góry diagramu wskazujące na istnienie sprzężenia zwrotnego,
wiążące różne prostokąty, podkreślają, iż model przyczynowy jest bardziej złożony,
niż to wygląda na pierwszy rzut oka. Zdarzenia występujące w różnych stadiach
oddziałują zwrotnie i wpływają na siłę oddziaływania zmiennych we wcześniejszych
stadiach, czyniąc proces konfliktu rodzajem sekwencji o wielu wbudowanych
cyklach. Na przykład „próby zorganizowania grup konfliktowych" (prostokąt 8)
będą oddziaływać zwrotnie i wpływać na świadomość interesów obiektywnych
(prostokąt 4). Jeśli sprzężenie zwrotne jest pozytywne - tj. organizacja została
przeprowadzona, a zatem zwiększa świadomość - wówczas znaczenie zmiennych
w stadiach 5-7 ulega zmianie. Z kolei zwiększone pobudzenie emocjonalne
(prostokąt 5), występowanie, jeśli ma ono miejsce, zbiorowych wybuchów frustracji
(prostokąt 6) oraz zwiększone zaangażowanie emocjonalne (prostokąt 7) będzie
kształtować wraz z innymi warunkami (oznaczonymi przez strzałkę pomiędzy
prostokątem 7 i 8) stopień zorganizowania grup konfliktowych (prostokąt 8). Coser
i Dahrendorf zakładają także istnienie podobnych cykli sprzężeń zwrotnych od-
noszących się do innych stadiów, w obrębie ogólnej sekwencji przyczynowej, na co
wskazują odpowiednie strzałki diagramu Turnera.

By dokonać syntezy obu teorii, utrzymuje Turner, najlepiej zacząć od
prostokąta 3, w którym mają swój początek teorie Cosera i Dahrendorfa, następ-
nie określić wartości zmiennych w każdym punkcie procesu konfliktu, a potem
wyodrębnić kluczowe twierdzenia wpływające na znaczenie zmiennych w każdym
punkcie procesu konfliktu.

Stadium 3. Wycofanie legitymacji

Coser i Dahrendorf różnią się w swej konceptualizacji tego, w jaki sposób
nierówności inicjują proces konfliktu. Dahrendorf kładzie nacisk na świadomość,
Coser na wycofanie akceptacji. Diagram 14-1 wskazuje, iż łączny model obu
autorów zawiera hipotezę, że wstępne wycofanie akceptacji z powodu nierówno-
ści w rozdziale dóbr jest pierwszym krokiem w procesie konfliktu. Wycofanie
takie jest prawdopodobne, gdy: (a) drogi awansu społecznego są niewystarczające
dla złagodzenia aspiracji ludzi, tworząc poczucie blokady po stronie warstw
upośledzonych; (b) sposoby służące naprawianiu krzywd wywoływanych przez
system nierówności są niedostateczne w stosunku do poziomu uświadomienia
tych krzywd i (c) nagrody i deprywacje wzajemnie się na siebie nakładają, tj.
posiadanie (lub nieposiadanie) dostępu do jednych zasobów jest silnie skorelowa-
ne z dostępem (lub brakiem dostępu) do innego typu cenionych zasobów. Ci,
którzy mają pieniądze, posiadają także władzę, prestiż, dobre zdrowie i mają też
inne nagrody, podczas gdy w odniesieniu do upośledzonych jest odwrotnie.
Twierdzenia te zostały zapożyczone z analizy Cosera. Przekonanie o konieczności
uwzględnienia owych twierdzeń na początku sekwencji przyczynowej Turner
wywodzi stąd, iż ludzie muszą wpierw zakwestionować system, zanim zaczną 205

Cz. III. Rozdz. 14. Syntetyczna teoria konfliktu - Turner

postrzegać, że w ich obiektywnym interesie leży zmiana systemu dystrybucji
zasobów.

Stadium 4. Początki świadomości interesów obiektywnych

W teorii Dahrendorfa świadomość grupowa znajduje się pod wpływem warunków
technicznych (przywódcy, ideologia itp.), politycznych (tworzenie organizacji opo-
zycyjnych) i społecznych (zdolność do porozumienia się i umiejętność rekrutowa-
nia członków). W im wyższym stopniu spełnione zostaną warunki techniczne,
polityczne i społeczne, tym bardziej prawdopodobne, że upośledzeni będą świa-
domi swych obiektywnych interesów związanych ze zmianą istniejącego systemu
dystrybucji zasobów. Jednakże teoria Cosera podkreśla nieadekwatność tego
sformułowania. Gdy ludzie wycofają akceptację systemu, nie staną się nagle
w pełni świadomi swych interesów. Możliwa jest tylko początkowa świadomość.
Zatem techniczne, polityczne i społeczne warunki Dahrendorfa wprowadzono
przedwcześnie. Wywierają one w pełni swój wpływ dopiero w dalszej fazie
sekwencji przyczynowej, gdy działający ulegli rozczarowaniu, wytworzyła się ich
początkowa świadomość i gdy zostali pobudzeni emocjonalnie. Wtedy właśnie
zaczynają poszukiwać przywódców, organizacji, jednoczących przekonań oraz
środków komunikacji.

Stadium 5. Pobudzenie emocjonalne pokrzywdzonych

Główną wadą schematu Dahrendorfa jest to, że wydaje się zbyt „mechaniczny".
Jednostki są jak gdyby pozbawione emocji i w istocie Dahrendorf trzyma się
z daleka od zagadnień psychologii ludzi pokrzywdzonych. Nacisk, jaki Coser
kładzie na problem pobudzenia emocjonalnego ludzi pokrzywdzonych, jest zatem
ważnym uzupełnieniem analizy Dahrendorfa. Coser wydaje się przyznawać, że
wycofanie akceptacji oraz początkowa świadomość własnego interesu w zmianie
systemu prowadzi do pobudzenia emocjonalnego, które przy innych jeszcze
warunkach popycha działających do konfliktu. Coser sugeruje istnienie dwóch
warunków wpływających na wzbudzenie emocji: (a) stopień, do jakiego działania
socjalizacyjne wobec upośledzonych oraz agendy socjalizacyjne w szerszym sys-
temie wytwarzają w jednostkach wewnętrzne, psychologiczne mechanizmy kon-
trolne, oraz (b) stopień, do jakiego mechanizmy kontroli społecznej mogą tłumić,
kanalizować lub kierować na inne tory pobudzenie emocjonalne. Tak więc im
silniejsze są wewnętrzne hamulce psychologiczne i im bardziej skuteczna jest
zewnętrzna kontrola społeczna, tym mniej prawdopodobne jest otwarte pobudze-
nie emocjonalne upośledzonych. Sytuacja odwrotna jest możliwa w warunkach
słabej kontroli społecznej i psychologicznej.

Stadium 6. Okresowe wybuchy zbiorowe

Proces konfliktu często zaznacza się poprzez indywidualne i zbiorowe wybuchy

206 emocji i frustracji. Te z kolei nierzadko prowadzą w rezultacie do konfliktu, gdy

Procesualny model konfliktu

agendy kontroli społecznej w systemie próbują stłumić wybuchy. Wybuchy takie
są oczywiście same w sobie formą konfliktu, lecz stanowią także stadium
w procesie prowadzącym do innych form konfliktu, takich jak rewolucja ogólno-
społeczna lub poważne „negocjacje zbiorowe" pomiędzy stronami konfliktu.
Wybuchy zbiorowe zachodzą wówczas, jak początkowo zaznaczał Simmel, gdy
nie zostają zrealizowane warunki techniczne, polityczne i społeczne zarysowane
następnie przez Dahrendorfa. Należy rozpoznać wpływ głównych sprzężeń zwrot-
nych naszkicowanych na diagramie 14-1. Wzbudzone emocje (prostokąt 5) od-
działują zwrotnie na stopień akceptacji. Będą one zmniejszać zaangażowanie się
w sprawy systemu i sprzyjać poczuciu większej świadomości wspólnych inte-
resów. Z kolei częstsze wycofywanie akceptacji i rosnąca świadomość interesów
prowadzi do eskalacji emocji aż do punktu, w którym bardziej prawdopodobne
stają się zbiorowe wybuchy frustracji. Inne kluczowe sprzężenie zwrotne po-
chodzi ze stadiów 6-8 w procesie konfliktu. Jeśli dochodzi do wybuchów, to
wyzwalają one frustrację, lecz w wypadku surowej i skrajnie represyjnej kontroli
społecznej wybuchy te zwiększają także poziom pobudzenia emocjonalnego (stąd
też sprzężenie zwrotne pomiędzy prostokątami 5 i 6). Ponadto gdy jednostki
odczuwają silniejszą potrzebę ukierunkowania emocji postaci działań konflik-
towych (prostokąt 7), zwiększa to także pobudzenie emocjonalne (prostokąt 5).
Na koniec wreszcie, jeśli silnie motywowane jednostki utworzą wspólną organiza-
cję - zgodnie z technicznymi, politycznymi i społecznymi warunkami (prosto-
kąt 8) - to fakt ten będzie wpływał na świadomość interesów obiektywnych
(prostokąt 4), co z kolei będzie wzbudzać emocje. Jednakże jak lepiej od Marksa
rozumiał to Simmel - wzbudzenie to jest obecnie zogniskowane, istnieje więc
mniejsze prawdopodobieństwo, iż będzie ono prowadzić do wybuchów zbioro-
wych. Upośledzeni będą raczej motywowani w kierunku wzmacniania swej or-
ganizacji i negocjowania z uprzywilejowanymi na temat redystrybucji zasobów.

Stadium 7. Zwiększona intensywność

Intensywność jest to stopień, w jakim jednostki motywowane są w kierunku
realizowania swych interesów i zaangażowania się w konflikt. Intensywność
wiąże się z pobudzeniem emocjonalnym, lecz oznacza ukierunkowywanie energii
emocjonalnej oraz gotowość do podtrzymywania tej energii w dążeniu do
realizacji interesów obiektywnych. Warunkiem wzrostu intensywności jest niepo-
wodzenie wybuchów zbiorowych, W ślad za wybuchem frustracji - buntem
w getcie lub np. spontanicznym strajkiem - niektórzy ludzie staną się bardziej
zaangażowani w dążeniu do konfliktu, skoro spostrzegą, że inni będą skłonni ich
poprzeć. Ponadto użycie agend kontroli społecznej - np. policji i wojska - w celu
stłumienia wybuchów często sprzyja utrwaleniu zaangażowania emocjonalnego
i prowadzi do wyostrzenia celów działalności konfliktowej.

Stadium 8. Próby zorganizowania się

Jeśli upośledzeni wycofają akceptację, staną się do pewnego stopnia świadomi
swych interesów, pobudzeniu ulegną ich emocje, będą uczestniczyć lub obser- 207

Cz. III. Rozdz. 14. Syntetyczna teoria konfliktu - Turner

wować bunty innych, przez co zaangażują się w realizację tych interesów, to
prawdopodobnie staną się także gotowi do stworzenia organizacji. Ich zdolność
do zorganizowania się, jak podkreśla Dahrendorf, jest funkcją: (a) możności
znalezienia przywódców i jednoczących przekonań (warunków technicznych);
(b) tolerancji szerszej organizacji politycznej oraz posiadania zasobów niezbęd-
nych do zbudowania organizacji (warunki polityczne) i (c) zdolności do wzajem-
nego porozumienia w sprawie krzywd oraz sposobów rekrutowania członków
organizacji (warunki społeczne).

Wraz ze wzmacnianiem się organizacji artykulacja interesów obiektywnych
staje się bardziej bezpośrednia (działa zatem zwrotnie na prostokąt 4) i stąd
emocjonalne pobudzenie jednostek (prostokąt 5) nie będzie prawdopodobnie...