Powstanie styczniowe.doc

Powstanie styczniowe. Charakter i przebieg.

Sytuacja w Królestwie Polskim po przełomie lat 50/60 -tych była związana z przesileniem politycznym w Rosji - wynikiem tzw "odwilży posewastopolskiej". Liczono na bardziej liberalną politykę caratu i możliwość odzyskania autonomii za cenę ugody. Nadzieje te związane były również ze zmianą na stanowisku namiestnika - po śmierci Paskiewicza urząd ten objął Michał Gorczakow (przeciwnik policyjnego reżimu paskiewiczowskiego, ale też niezbyt przychylny dalej idącym reformom).
Założenie Towarzystwa Rolniczego (Andrzej Zamoyski - 1858), działalność Leopolda Kronenberga (burżuazja i inteligencja warszawska) i Edwarda Jurgensa (millenerzy) sprzyjały aktywizowaniu społeczeństwa do podejmowania działań zmierzających do poprawy sytuacji - jednak w oparciu o legalne działania. Słynna wypowiedź Aleksandra II skierowana do przedstawicieli elity społecznej Królestwa podczas wizyty cara w Warszawie "żadnych marzeń Panowie, żadnych marzeń", kładła kres nadziejom na skuteczność legalnych działań.

Nasilenie wzburzenia nastrojów społecznych związane z manifestacjami 1860 (pogrzeb wdowy Sowińskiej; 30 rocznica wybuchu powstania listopadowego), doprowadza do wykrystalizowania się dwóch obozów pretendujących do kierowania rozwojem sytuacji w Kraju:

- czerwoni - (Narcyz Jankowski, Zygmunt Sierakowski, Jarosław Dąbrowski) - zwolennicy rozszerzenia akcji nielegalnych i doprowadzenia do wybuchu powstania. Dążyli do stworzenia jednolitej organizacji konspiracyjnej, którą miał kierować powołany 17 października 1861 Komitet Miejski - przekształcony w czerwcu 1862 w Komitet Centralny Narodowy.
- biali - oparta na działaczach Towarzystwa Rolniczego (rozwiązanego 6 kwietnia 1861), millenerzy i bardziej umiarkowane skrzydło konspiracji młodzieży szkolnej i akademickiej. Celem białych, którymi kierowała Dyrekcja Krajowa (Kronenberg, Jurgens, Karol Majewski), było niedopuszczenie do niekontrolowanego wybuchu powstania, wykorzystania do maksimum ustępstw ze strony władz carskich - bez najmniejszych zobowiązań (słynne powiedzenie Zamoyskiego - formalnie pozostającego poza ruchem - "brać, ale nic nie kwitować")

Ze względu na narastającą falę niepokojów w Królestwie władze zdecydowały się na pewne ustępstwa, żądając w zamian gwarancji na opanowanie sytuacji. Odpowiedzialność za taką politykę wziął na siebie Aleksander Wielopolski. Tzw reformy Wielopolskiego doprowadziły w latach 1861/2:

- do przywrócenia Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Rady Stanu, przywrócenia Uniwersytetu pod nazwą Szkoły Głównej oraz zreformowania systemu szkolnego w duchu "polskości", ustanowienia nowego rządu: Naczelnik Rządu Cywilnego - miał zapobiegać ingerencji władz wojskowych w sferę działań administracji cywilnej
- w zakresie reform społecznych: zniesienie pańszczyzny i oczynszowanie chłopów z urzędu, równouprawnienie Żydów
Apogeum ustępstw caratu stanowiło przysłanie do Warszawy na stanowisko namiestnika brata cesarza Aleksandra II - wielkiego księcia Konstantego. Niepowodzenie ugodowej polityki Wielopolskiego (nieudane próby pojednania z Zamoyskim zakończone deportowaniem tego ostatniego po manifestacyjnym odrzuceniu propozycji zostania członkiem Rady Stanu) spowodowały podjęcie przez niego zdecydowanych działań w celu zdławienia ruchu patriotycznego - "branka" do wojska w połowie stycznia 1863 miała do reszty rozbić siłę obozu "czerwonych", którzy od połowy 1862 zdołali rozbudować struktury tajnego państwa polskiego, nadszarpnięte falą aresztowań.

Wybuch i przebieg powstania:

- 22 styczeń 1863 - Komitet Centralny wydał manifest, w którym ogłosił się Tymczasowym Rządem Narodowym i wezwał naród do walki o niepodległość. Ogłoszono dekret o pełnym uwłaszczeniu oraz nadaniu ziemi bezrolnym z dóbr narodowych. Zachowane miały być serwituty. Władze powstańcze nie były jednak w stanie wprowadzić tych postanowień w życie. Tym niemniej ich treść wyznaczyła granicę, które musiały być brane pod uwagę przez władze carskie
- zaskoczone atakiem powstańców wojska rosyjskie (około 100 tys.) wycofały się do 42 punktów koncentracji, co dało powstańcom czas na lepsze zorganizowanie oddziałów i przekreśliło jednocześnie szanse na błyskawiczne stłumienie ruchu mimo rażącej dysproporcji sił. Oznaczało to w praktyce fiasko polityki Wielopolskiego - odsuniętego wkrótce ze wszystkich stanowisk
- kierownictwo powstanie w pierwszym okresie znajdowało się w rękach "czerwonych" - Stefan Bobrowski. Wywołało to zaniepokojenie w obozie "białych" o zbytnią radykalizację ruchu narodowego. Podjęli zatem działania zmierzające do przejęcia steru w swoje ręce. Większej aktywności "białych" sprzyjał rozwój sytuacji międzynarodowej: poparcie Francji (Napoleon III), zaniepokojonej zawartym 8 lutego 1863 porozumieniem prusko-rosyjskim (tzw. Konwencja Alvenslebena) zapewniającym udzielenie Rosji (w razie potrzeby) pomocy w zwalczaniu powstania (inicjatorem traktatu był Otto von Bismarck, zmierzający do storpedowanie ewentualnego sojuszu francusko-rosyjskiego, co mu się w efekcie udało)
- umocnienie pozycji "białych" we władzach powstania: ogłoszenie dyktatury Mariana Langiewicza ( 11 marzec 1863), pomimo jego szybkiego aresztowania "biali" wzmocnili swoje wpływy po śmierci Bobrowskiego (12 kwiecień) doprowadzając 10 maja do przekształcenia Rządu Tymczasowego w Rząd Narodowy - w którym posiadali dominujące wpływy.
- niepowodzenie interwencji dyplomatycznej mocarstw zachodnich spowodowało zdecydowane działania armii rosyjskiej (Teodor Berg) przeciwko powstańcom od lata 1863
- powstanie chyli się ku upadkowi pomimo bardziej energicznych działań nowego dyktatora Romualda Traugutta (październik 1863 - kwiecień 1864) zmierzających do stworzenia bardziej scentralizowanej struktury militarnej oddziałów powstańczych. Wielka przewaga wojsk rosyjskich uniemożliwiła realizację tych planów - rozbicie ostatnich większych sil polskich dowodzonych przez gen. Józefa Hauk - Bosaka (luty 1864), aresztowanie (kwiecień 1864) i stracenie Traugutta ( sierpień 1864)
- obok klęski militarnej do zamierania działań powstańczych przyczyniło się ogłoszenie przez cara ukazów uwłaszczeniowych 2 marca 2864, co całkowicie przekreślało nadzieje na pozyskanie chłopów
- sporadyczne walki niewielkich oddziałów powstańczych trwały do jesieni 1864 (ostatni oddział pod dowództwem księdza Stanisława Brzóski - schwytanego i powieszonego w kwietniu 1865)

Znaczenie powstania:
- największy patriotyczny zryw niepodległościowy Polaków w XIX wieku
- przyczynił się wzmocnienia świadomości narodowej bez względu na granice rozbiorowe (akcje powstańcze na Litwie i Białorusi - Konstanty Kalinowski, Zygmunt Sierakowski, Walery Wróblewski; pomoc ze strony mieszkańców Galicji i Wielkopolski)
- doprowadziło do ostatecznego załatwienia kwestii uwłaszczenia
- klęska powstania i późniejsze represje umocniły w społeczeństwie wpływy zwolenników pracy organicznej