Haska Agnieszka - Hotel Polski. Artykuł.pdf - Warszawa - weldon1

„Jestem Żydem, chcę wejść” Hotel Polski w Warszawie, 1943

Agnieszka Haska

Akt I - Dylemat

W większości pamiętników i relacji dotyczących ukrywania się w Warszawie po stronie

aryjskiej w pewnym momencie pojawia się kwestia Hotelu Polskiego, a ściślej mówiąc pytanie -

iść czy nie iść na ulicę Długą?

Dla Żydów ukrywających się po stronie aryjskiej był to poważny dylemat. Z jednej strony

życie w ukryciu było sytuacją nieustannego niebezpieczeństwa; choć posiadanie dobrego wyglądu,

znajomość języka polskiego, kontakty wśród Polaków, fałszywe dokumenty czy wreszcie dobra

kryjówka i posiadanie pieniędzy zwiększało szansę na przeżycie, to możliwość szantażu przez

szmalcowników, donosu, wskutek którego trzeba było zmienić kryjówkę lub tożsamość, czy

nawet spotkanie z przedwojennym znajomym na ulicy było zagrożeniem życia. Ważny jest tutaj

także aspekt psychologiczny i specyficzna sytuacja ukrywającego się Żyda; życie w ciągłej

zależności od innych osób, w stresie, na ograniczonej przestrzeni, wspomnienia z getta, śmierć

rodziny oraz po prostu monotonia ukrywania się mogły być czynnikiem determinującym podjęcie

decyzji. „Zamknięte w czterech ścianach, skazane na bezczynność, byłyśmy także pozbawione

własnego życia. (...) Nasza egzystencja była pusta. Trwałyśmy po prostu, odmierzając czas.

Pozbawione własnego życia, żyłyśmy cudzym” 1 .

Problematyka ukrywania się jest poruszana w wielu publikacjach dotyczących Żydów w

czasie okupacji 2 . Ograniczę się zatem do stwierdzenia, że codzienna walka o odsunięcie

bezpośredniego zagrożenia, dyskomfort psychiczny i fizyczny, nierzadko depresja sprzyjały

szukaniu rozwiązania, które gwarantowałoby poczucie bezpieczeństwa lub tymczasowej

stabilizacji. Wiadomość, że można kupić dokumenty południowoamerykańskie, umożliwiające

wyjazd do obozu we Francji i przetrwanie tam wojny lub wymianę na jeńców niemieckich

internowanych przez aliantów, była zatem kuszącą propozycją.

Pamiętać trzeba o jeszcze jednym czynniku; okres istnienia ośrodka na Długiej to czas

bardzo szczególny - los getta i pozostałej w nim ludności, która nie przeszła na stronę aryjską i

straciła życie w powstaniu lub Treblince, z pewnością miał wpływ na stan psychiczny Żydów po

stronie aryjskiej, a tym samym na decyzję pójścia do Hotelu. Ten aspekt sprawy miał na pewno

szczególne znaczenie w przypadku żołnierzy Żydowskiej Organizacji Bojowej i Żydowskiego

Związku Wojskowego, którzy po wyczerpującej walce w powstaniu nie wytrzymywali trudów

ukrywania się. Icchak Cukierman, tłumacząc decyzję pójścia na Długą, podjętą przez Israela

Kanała i Eliezera Gellera, pisze: „(…) byli załamani, zdesperowani. Geller po pożarze [24 maja

1 Janina Bauman, Zima o poranku, Poznań 1999, s. 174.

2 Do najważniejszych należą: podrozdział w książce Getto warszawskie B. Engelking i J. Leociaka, Warszawa 2001 oraz

książka M. Melchior Zagłada a tożsamość, Warszawa 2004.

„Jestem Żydem, chcę wejść” Hotel Polski w Warszawie, 1943

Agnieszka Haska

wybuchł pożar w kryjówce bojowników ŻOB w fabryce błon fotograficznych na Pradze – przyp.

A.H.] był wykończony. To były bardzo ciężkie dni. (…) Wielkie napięcie, w którym żyliśmy,

załamywało ludzi”. 3

Dodatkowo, w czerwcu 1943 roku rozplakatowywane są zarządzenia niemieckie

zaostrzające kary za ukrywanie ludzi - odpowiedzialność mieli ponosić wszyscy mieszkańcy

budynku, w którym znaleziono by ukrywającego się Żyda. Powoduje to wzrost poczucia

zagrożenia, a w przypadku straty dotychczasowej kryjówki pójście na Długą mogło być pewnym

rozwiązaniem.

Wieść o Hotelu Polskim rozchodziła się szybko; taka zresztą była, wspominana już,

bezpośrednia geneza powstania tego ośrodka dla obywateli państw obcych w Warszawie.

Wynikiem tego było przepełnienie Hotelu Royal przybywającymi tam wciąż Żydami. Sprawa

musiała być w Warszawie dość głośna, skoro wzmianki o niej pojawiają się w prawie wszystkich

żydowskich wspomnieniach z tego okresu. Z pewnością zadziałał tu mechanizm plotki, która

później została potwierdzona w opowieściach tych, którzy skorzystali z takiej możliwości i w tej

wersji trafiała do odpowiednich adresatów. Niewykluczone też, że kanałem, który ułatwiał

docieranie do ukrywających się Żydów informacji o Hotelu, była siatka konspiracyjna podziemia

żydowskiego, posiadająca dzięki Guzikowi sprawdzone informacje o całej sprawie.

Dzięki pamiętnikom i wspomnieniom z tego okresu możemy zrekonstruować, w jakiej

formie wiadomość o Hotelu trafiała do ukrywających się Żydów. Marian Berland opisuje to

następująco: „Coś się szykuje. Jedni wychodzą za dnia na miasto i wracają, drudzy w ogóle

zniknęli. Jesteśmy przekonani, że ludzie stamtąd [Berland ukrywał się w mieszkaniu przy ul.

Grzybowskiej, gdzie istniały dwie skrytki, stąd podział na tych „stąd” i „stamtąd” - przyp. A.H.]

przy pomocy Kozikowskich przygotowywują sobie nowe pomieszczenia po aryjskiej stronie. Ale

jednego dnia bomba pękła. Wiele osób z drugiej skrytki cichaczem przenosi się do Hotelu

Polskiego (...) Od pewnego czasu konspiracyjnie przesączały się na miasto wiadomości, że za

duże pieniądze można kupić obywatelstwo państwa neutralnego i wyjechać do Francji, do Vittel,

gdzie są internowani cudzoziemcy. (...) Pełno w Warszawie uwija się „macherów”, którzy

pośredniczą w załatwianiu formalności. Widać organizacja jest szeroko rozgałęziona. (...) Z

drugiej skrytki poszli Pergałowie, Folmanowie i Marynowerowie. Wiadomość o tym dotarła i do

nas. Wypłynęła nawet konkretna propozycja, mianowicie za sto tysięcy złotych każdy z nas może

dostąpić tego zaszczytu” 4 .

Działalność owych pośredników z kolei ilustruje fragment relacji Elli Sendowskiej: „Otóż

w okresie, kiedy mieliśmy dobre schowki po stronie aryjskiej (...) zaczął nas nachodzić Michał.

3 I. Cukierman, op.cit., s. 324.

4 Marian Berland, Dni długie jak wieki, Warszawa 1992, s. 267 - 268.

„Jestem Żydem, chcę wejść” Hotel Polski w Warszawie, 1943

Agnieszka Haska

Miał on »kontakty« z niejaką p. Ewą (...) Michał przyrzekał, że z pomocą p. Ewy dostanie dla

mojego męża papiery czyli paszport zagraniczny. Z takim paszportem miał mój mąż rzekomo

możność wyjazdu zagranicę. Taksa za takie papiery opiewała: kilogram złota za osobę. Naturalnie

mogli sobie na to pozwolić tylko ludzie bogaci. Michał wiedział, że byliśmy przed wojną bardzo

zamożni i na to liczył” 5 .

Wspominana tu p. Ewa miała być kochanką Lolka Skosowskiego; prawdopodobnie

chodzi tu o Ewę Sobolewską, według kontrwywiadu AK - Żydówkę z Łodzi i

współpracowniczkę Lolka 6 .

Analiza relacji pokazuje, że obok wiadomości o uzyskaniu paszportu i wyjeździe, w

informacji o Hotelu pojawia się ważny wątek pieniędzy. Na Długą szli ci, którzy mieli środki

finansowe na zakup dokumentów. Stąd bardzo szybko pojawiło się przeświadczenie, że jest to

tylko możliwość ucieczki dla wybranych, uprzywilejowanych - krótko mówiąc, bogatych. Jest to

jeden z pierwszych sygnałów poddających w wątpliwość całą akcję, a zwłaszcza jej stronę

moralną; wątek ten będzie wykorzystywany jako argument przemawiający za hipotezą, że Hotel

Polski był pułapką.

Po Warszawie krążyły także opowieści o szczęśliwcach, którzy zgłosili się już na Długą:

„Twierdzili, ze żyją tam na wakacjach i mogą robić, co chcą; wieczorami dziewczęta i chłopcy

przechadzają się nawet po ulicach, bo mają specjalne zaświadczenia. Te opowieści rozbudziły we

mnie i Zosi gorące pragnienie, aby dołączyć do tych szczęśliwców i pojechać do Vittel. Mama też

tego pragnęła, ale obawiała się, że nie będziemy miały dość pieniędzy” 7 ; „I oto spotykamy

naszych znajomych zupełnie wolno chodzących ze znaczkiem - flagą jakiegoś egzotycznego kraju

Ameryki Południowej w klapie marynarki. Mieszkają sobie w pokojach Hotelu Polskiego,

wychodzą na miasto zupełnie nieskrępowani, gdzie chcą” 8 .

Dzięki tym opowieściom utrwala się obraz Hotelu jako miejsca, które daje gwarancję

bezpieczeństwa i jest przedsionkiem raju. Jednak obok tej „opowieści rodem z Baśni Tysiąca i

Jednej Nocy”, używając określenia Miny Tomkiewicz 9 , natychmiast pojawiają się wątpliwości

dotyczące prawdziwego celu tego przedsięwzięcia. Podstawowym sygnałem, również

przewijającym się w relacjach, jest ogólnie znany fakt, że organizacją zajmują się żydowscy

kolaboranci i ich pomocnicy. Wzbudzało to oczywiste podejrzenie, że Hotel Polski jest pułapką

zorganizowaną przez gestapo, aby wywabić ludzi z kryjówek i przy okazji na tym zarobić.

Odwołajmy się jeszcze raz do wspomnień Mariana Berlanda, którego współlokator stwierdził:

5 AYV 03/862/5.

6 IPN, Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego/Armia Krajowa K4/57/69.

7 J. Bauman, op. cit. , s.153.

8 M. Berland, op. cit. , s. 267.

9 Relacja M. Tomkiewicz za: A. Shulman, op. cit. , s. 205.

„Jestem Żydem, chcę wejść” Hotel Polski w Warszawie, 1943

Agnieszka Haska

„Mam się oddać dobrowolnie w ręce Niemców i jeszcze im za to dopłacić? Przecież jeszcze nie

upadłem na głowę. Gdyby mi dopłacili drugie sto tysięcy złotych, też do nich nie pójdę. Według

mnie trzeba się jeszcze głębiej schować” 10 .

Mechanizm wzbudzania przez Niemców fałszywych nadziei na uratowanie życia pojawiał

się kilkakrotnie w historii getta warszawskiego, a zwłaszcza w trakcie akcji wysiedleńczej latem

1942 roku. Początkowe zarządzenia niemieckie stwarzały możliwości uchronienia się przed

wysiedleniem, takie jak praca w tak zwanych szopach, zawieranie fikcyjnych małżeństw z

„chronionymi” osobami - posiadającymi zaświadczenie o zatrudnieniu, policjantami żydowskimi,

urzędnikami Gminy. Ludność getta rozpaczliwie chwytała się tych dróg ratunku. Szybko jednak

okazywało się, że i te możliwości były złudne. Już na początku sierpnia Niemcy wywozlili ludzi

także z szopów, a dopiero co uzyskane z trudem papiery traciły ważność i trzeba zdobywać

kolejne, które po kilku dniach znowu okazywały się bezużyteczne. Na podstawie tych

doświadczeń łatwo było wyciągnąć logiczny wniosek, że Hotel jest pułapką.

Ludzie nie chcieli jednak wierzyć, że Hotel Polski może być kolejną fikcją. Omawiane już

niebezpieczeństwa związane z ukrywaniem się po stronie aryjskiej determinowały decyzje - mimo

wątpliwości coraz więcej ludzi zgłasza się na Długą. Argument, że organizatorami akcji są

kolaboranci, spotykał się z kontrargumentem, iż wysłali oni przecież transportami swoje rodziny,

a zatem Hotel Polski jest pewny. W raporcie Delegatury Rządu z 21 lipca 1943 roku znalazła się

informacja, że sprzedaż dokumentów i organizowanie transportów uzgodnione było z

kierownikami referatu żydowskiego w gestapo, a dla większego bezpieczeństwa Żurawin udał się

do Berlina, gdzie „za cenę 25 tys. dolarów uzyskał akceptację imprezy i dyspozycję oddania dla

transportu specjalnego pociągu” 11 . Prawdziwość ostatniej informacji jest jednak wątpliwa -

transportów było kilka, Żurawin musiałby mieć niesłychane wpływy w Berlinie, nie wspominając

o tym, że nie udało się znaleźć żadnego potwierdzenia tej wyprawy. Niemniej jednak, ta krążąca

po Warszawie plotka o Hotelu mogła rozwiewać wątpliwości.

Podobnie przedsięwzięcie uwiarygodniała osoba Daniela Guzika, cieszącego się

szacunkiem przedwojennego dyrektora JOINT. Ludzie zgłaszający się na Długą szukali u niego

potwierdzenia, że faktycznie wyjazd jest bezpieczny. W relacjach pojawia się jednak wątek, że sam

Guzik, mimo zaangażowania, nie był pewny finału całego przedsięwzięcia: „(...) nie miałem do tej

akcji zaufania, ponieważ reżyserowali gestapowcy żydowscy, na czele Skosowski i ten mały krępy

inżynier. Wobec tego jeden z moich znajomych, Zalensztajn (...) skierował mnie do prezesa

Guzika, z listem, żeby szczerze w zaufaniu wypowiedział się, czy wyjazd jest pewny, ten

10 M. Berland, op. cit. , s. 268.

11 AAN, Armia Krajowa III – 105/44.

„Jestem Żydem, chcę wejść” Hotel Polski w Warszawie, 1943

Agnieszka Haska

oświadczył mi jeżeli ktoś ma dobre miejsce, to niech nie wyjeżdża, wobec tego Zalenstztajn

zrezygnował z wyjazdu” 12 .

Adolf Berman, ważna postać żydowskiego podziemia - członek Żydowskiego Komitetu

Narodowego oraz współpracownik Żegoty, wspominał: „Istotnie on [Guzik - przyp. A.H. ] nie

doradzał Żydom wyjazdu, ale też nie mówił im, żeby nie jechać i tym, którzy decydowali się na

wyjazd (szczególnie tym sławnym, pisarzom, naukowcom itd.) zapewniał wsparcie finansowe na

zakup paszportów lub oddawał im tę przysługę za darmo. (...) Na zarzuty Guzik odpowiadał, że

dla szansy ratowania Żydów »jest gotowy zaprzedać duszę diabłu«” 13 .

Wątpliwości dotyczące Hotelu Polskiego nie ominęły bowiem także podziemia

żydowskiego. Co prawda, we wspominanym raporcie Witolda Bieńkowskiego „Wenckiego” z 5

lipca 1943 roku znajdujemy informację, że akcja cieszyła się ich pełnym poparciem, jednak treść

depeszy Żydowskiego Komitetu Narodowego wysłanej 3 czerwca 1943 roku do Bundu w

Londynie wskazuje, że nie byli pewni możliwości wyjazdu: „Pewna liczba Żydów z

obywatelstwem amerykańskim jest wysyłana przez Niemców do obozu Vittel w Alzacji. Proszę

sprawdzić oficjalnie, czy obóz znajduje się pod nadzorem Międzynarodowego Czerwonego

Krzyża w Genewie. Obawiamy się pułapki” 14 .

We wspomnieniach Nadmiar pamięci Icchak Cukierman pisze: „przez pewien okres nie

rozumiałem, że jest to pułapka” 15 . Rozważał on bowiem możliwość, czy przez Hotel Polski nie

wysłać swojej łączniczki i żony, Cywii Lubetkin, aby tą drogą poinformować szczegółowo świat o

zagładzie Żydów w Warszawie. Cywia jednak nie chciała wyjechać. Oczywiście, w tym przypadku

interpretacja, że Hotel był pułapką, pojawiła się po zakończeniu całej akcji w budynku na Długiej

29. Podstawowy argument budzący wątpliwości podziemia przytacza Józef Gitler-Barski,

związany z PPR: „(...) było bowiem niewiarygodne, aby po straszliwej likwidacji ludności getta

hitlerowcy wypuścili za granicę świadków swych masowych zbrodni” 16 .

Wydaje się, że konspiracyjne organizacje żydowskie mimo tego, że na Długiej miały

dobrego informatora w osobie Guzika, w czasie trwania akcji nie potrafiły również określić

jednoznacznie, czy cała sprawa jest pułapką gestapo czy też bezpieczną szansą wyjazdu. Wiedzieli

na pewno, że papiery południowoamerykańskie są oryginalne - mieli bowiem kontakt ze

Sternbuchami i Silberscheinem, a wśród przysłanych dokumentów - jak już pisałam - znalazły się

te na nazwiska figurujące na liście sporządzonej w getcie przez specjalny komitet mający na celu

ratowanie działaczy żydowskich. Dzięki tej właśnie liście transportem z Hotelu Royal pod koniec

12 AŻIH 301/ 4424.

13 Cyt. za: Arnon Rubin, Facts and Fictions about the Rescue the Jews, Tel Aviv 2003, s. 30.

14 Cyt. za: A. Rubin, op. cit ., s. 11.

15 I. Cukierman, op. cit. , s. 311.

16 Józef Gitler-Barski, Wspomnienia i przeżycia z lat okupacji , Wrocław 1986, s. 74.

Haska Agnieszka - Hotel Polski. Artykuł.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: