10. Ks.pdf

Prawo kanoniczne – ćwiczenia

- 1 -

Ks. WOJCIECH GÓRALSKI

NIEZDOLNOŚĆ DO ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA WEDŁUG

KAN. 1095, NN. 1-3 KPK.

[w:] Prawo kanoniczne, 1996/39.

Pierwsza postać niezdolności, o której mowa w kanonie, dotyczy braku wystarczającego

używania rozumu. Deklarując jako niezdolnych do zawarcia umowy małżeńskiej tych,

którzy są pozbawieni wystarczającego używania rozumu prawodawca kanoniczny

pozwala tym samym przyjąć, że zdolność do zawarcia tejże umowy wymaga, i to na

pierwszym miejscu, możliwości podmiotu korzystania z władz umysłowych. Jeśli

przyczyną sprawczą i źródłem małżeństwa jest zgoda małżeńska, a ta ostatnia -jako akt

woli - zakłada poznanie przedmiotu, do którego się zmierza, to deklaracja zawarta w

pierwszym numerze kanonu nie mogła być inna. Ów przedmiot aktu woli może się

realizować jedynie wówczas, gdy ma miejsce akt ludzki 2 .

Należy zauważyć, iż do ważności zgody małżeńskiej kanon nie wymaga pełnego

używania rozumu stwierdzając jedynie, iż nieważność małżeństwa ma miejsce wówczas,

gdy nupturient nie posiada wystarczającego używania rozumu. Oznacza to, że z drugiej

strony nie wystarczy - do ważności konsensusu - zwykle używanie rozumu, lecz wymaga

się tutaj takiego stopnia jego używania, który byłby proporcjonalny i adekwatny w

stosunku do ciężaru gatunkowego, jakim jest akt prawny, mocą którego konstytuuje się

małżeństwo 3 .

Dla pełniejszego rozumienia treści i znaczenia normy prawnej należy sięgnąć do dwóch

pierwszych schematów przygotowanych przez Papieską Komisję do Rewizji KPK. Znalazły

się w nich odniesienia do niezdolności o której mowa, określone jako choroba umysłowa

lub poważne zaburzenia psychiczne 4 . To podwójne wskazanie przyczyny niezdolności w

tekście ustawodawczym mogło być rozumiane jako dwa odrębne przypadki: sytuacja

permanentna (w postaci choroby umysłowej) oraz stan przejściowy (poważne zaburzenie

psychiczne). W tej drugiej sytuacji w grę wchodziłyby również stany zakłóceń

psychicznych spowodowane upojeniem alkoholowym lub odurzeniem narkotycznym.

Tymczasem jednak zarówno pojęcie choroby umysłowej, jak i pojęcie poważnego

zaburzenia psychicznego nasuwały niemałe trudności interpretacyjne. Uświadamiano

sobie zwłaszcza to, iż momentem, niezwykle trudnym byłoby wskazywanie stopnia braku

lub nadmiaru, który mógłby stanowić początek choroby umysłowej. Zdawano sobie

również sprawę z tego, iż ogromną trudność stanowi określenie - konkretnymi terminami

- zdrowia umysłowego (psychicznego). Zdaniem Pompeddy, nie można więcej bronić idei

doskonałej równowagi, a w konsekwencji pełnej odpowiedzialności u tych, którzy nie są

dotknięci chorobą umysłową 5 . Schematyczne przeciwstawianie sobie normalności i

patologii nie odpowiada rzeczywistości, a poza tym stwarza ryzyko blokowania

efektywnego wzrostu idącego w kierunku dojrzałości afektywnej 6 . W redakcji

definitywnej kanonu pominięto wzmiankę o przyczynie ewentualnej niezdolności do

powzięcia zgody małżeńskiej. Prawodawca poprzestał zatem na sformułowaniu o braku

2 Zob. W. Góralski, Kanoniczna zgoda małżeńska (kanony: 1095-1107), Gdańsk 1991 s. 31-32.

3 M. Pompedda. Lecture du canon 1095 du Code de 1983 a la lumiere de la doctrine et de

lajurisprudence, ,,L'Annee Canoniąue" 35 : 1992 s. 273.

4 „Sunt incapaces matrimonii contrahendi: 1) Qui mentis morbo aut gravi perturbatione animi ita

afficiuntur ut matrimonialkem consensum, utpote raionis usu carentes, elicere neąueunt".

Communicationes 9 (1977) s. 369; W kolejnymn schemacie zapis ten przybrał następujące brzmienie:

„Sunt incapaces matrimonii contrahendi: 1) qui mentis morbo aut gravi pertubatione animi ita afficiuntur,

ut sufficienti rationis usu carentes, elicere neąueant". Z. Grocholewski, Documenta recentiora circa rem

matrimonialem et procesualem. T. 2, Romae 1983 s. 83.

5 M. Pompedda, Annatazioni sul diritto matrimoniale nel nuovo codice canonico, W: U matrimonio nel

nuovo Codice di Diritto Canonico, Padova 1984, s. 30.

6 Góralski, Kanoniczna zgoda małżeńska, jw. s. 30.

Wstęp

Kan. 1095,nn. 1-3 kpk, znajdujący swój odpowiednik w kan. 818, nn. 1-3 kk Kość. Wsch.,

stanowi, iż niezdolnymi do zawarcia małżeństwa są ci, którzy są pozbawieni wystarczającego

używania rozumu (n.l), mają poważny brak rozeznania oceniającego co do istotnych praw i

obowiązków małżeńskich (n.2), są niezdolni - z przyczyn natury psychicznej - do podjęcia

istotnych obowiązków małżeńskich (n.3). Należy tym samym przyjąć, iż Prawodawca

kościelny, określając w kanonie prawo naturalne stawia nupturientom odpowiednio wymogi:

używania rozumu, rozeznania oceniającego oraz zdolności do podjęcia obowiązków

małżeńskich. Żadnemu jednak z tych wymogów nie nadaje wymiaru absolutnego, żąda

bowiem jedynie spełnienia ich w stopniu proporcjonalnym w stosunku do małżeństwa.

U podstaw problematyki niezdolności, o której mowa w przytoczonym kanonie, legły trzy

zasady, które zostały sformułowane w kpk, lecz pochodzą i wyrażają prawo naturalne.

Pierwsza z nich głosi, że małżeństwo powstaje przez zgodę stron, której nie może uzupełnić

żadna władza ludzka (kan. 1057 § 1 kpk). Treścią drugiej jest stwierdzenie, że zgoda

małżeńska jest aktem woli, przez który mężczyzna i kobieta w nieodwołalnym przymierzu

wzajemnie się sobie oddają i przyjmują w celu stworzenia małżeństwa (kan. 1057 § 2 kpk).

W myśl wreszcie zasady trzeciej, małżeństwo jest wspólnotą całego życia, skierowaną ze

swej natury ku dobru małżonków oraz ku zrodzeniu i wychowaniu potomstwa (kan. 1055 § 1

kpk).

Pytając o to, czy kan. 1095 kpk zawiera treść adekwatną dla określenia niezdolności do

powzięcia zgody małżeńskiej należy odpowiedzieć twierdząco. Jeśli bowiem consensus

matrimonialis jest aktem ludzkim w stosunku do małżeństwa, to w n. 1 kanonu mamy do

czynienia z tym, co jest wymagane do zaistnienia aktu ludzkiego, w n. 2 z kolei z tym, czego

wymaga się do istoty małżeństwa w odniesieniu do poznania i woli, w n. 3 wreszcie z tym,

co jest wymagane do istoty paktu małżeńskiego.

Kan. 1095 kpk stanowi rezultat rozwoju zarówno doktryny kanonistycznej jaki orzecznictwa

sądowego, zwłaszcza Roty Rzymskiej; fundamentalna struktura kanonu została przyjęta

przez Papieską Komisję do Rewizji Kodeksu Prawa Kanonicznego już w 1971 r. 1 Zawiera on

trzy rodzaje, inaczej źródła niezdolności do powzięcia zgody małżeńskiej. Poszczególne

dyspozycje normy prawnej należy - przynajmniej z punktu widzenia formalnego - odróżnić

od siebie, wszak zostały one wyraźnie i odrębnie ujęte w poszczególnych numerach kanonu.

Tak nauka prawa kanonicznego, jak i judykatura zgodne są w tym, iż chodzi tutaj o trzy

odrębne tytuły nieważności małżeństwa, choć mające wspólną cechę, którą stanowią

zaburzenia psychiczne.

Zadaniem niniejszego studium jest syntetyczne zaprezentowanie niezdolności do zawarcia

małżeństwa, wpisanych do kan. 1095, nn. 1-3 kpk. Z natury rzeczy przedmiotem naszego

zainteresowania będą również wzajemne relacje zachodzące pomiędzy poszczególnymi

rodzajami owych niezdolności.

1. Brak wystarczającego używania rozumu

1 Zob. Communicationes 3: 1971 s. 77.

Prawo kanoniczne – ćwiczenia

- 2 -

wystarczającego używania rozumu. W konsekwencji tego orzecznictwu pozostaje ustalić w

każdym przypadku, czy chodzi o taki stopień braku w posługiwaniu się władzami

umysłowymi, który czyni zgodę małżeńską nieadekwatną w stosunku do małżeństwa. Nie

ma jednak żadnej wątpliwości, że choroba umysłowa lub psychoza stawia podmiot, i to w

sposób trwały, tj. habitualny, w sytuacji, o której mowa w kanonie. Gdy chodzi zaś o formy

przejściowe zaistnienia takiej sytuacji, to mogą tu wchodzić w grę jakiekolwiek zaburzenia

psychiczne powodujące brak wystarczającego używania rozumu, np. całkowite upojenie

alkoholowe, hipnoza, wpływ substancji toksycznych, epilepsja 7 .

Oceniając charakter niezdolności do zawarcia małżeństwa z powodu braku wystarczającego

używania rozumu wypadnie powiedzieć, że chodzi tutaj o niezdolność podmiotu do

podejmowania działań ludzkich, przypisywaną władzom duchowym tegoż podmiotu 8 . Z

uwagi na brak wystarczającego używanfa rozumu dany podmiot jest absolutnie niezdolny -

przynajmniej w chwili wyrażania zgody małżeńskiej - do dokonania jakiegokolwiek aktu

ludzkiego (actus humanus) 9 . Zachodzi wówczas niezdolność do zawarcia małżeństwa z

powodu braku zgody małżeńskiej, której dany podmiot nie jest w stanie powziąć.

Nie trzeba dodawać, że ustalenie stopnia owego braku umysłowego w fazie

przygotowawczej do małżeństwa należy do władzy kościelnej, która jest kompetentna w

rozstrzyganiu wątpliwości i stwierdzaniu, czy nic nie stoi na przeszkodzie do ważnej i

godziwej celebracji małżeństwa. Gdy chodzi zaś o wątpliwości co do ważności związku już

zaistniałego, to ich rozpoznawaniu służy wyłącznie droga sądownicza 10 .

wewnętrznymi) 12 .

Gdy chodzi o element pierwszy, jakim jest wystarczające poznanie intelektualne, to

minimum wiedzy o małżeństwie sankcjonuje kan. 1096 § 1 kpk. Nie trzeba dodawać, że

nie obejmuje ono naukowego i formalnego pojęcia małżeństwa, zawartego w kan. 1055 i

1056 kpk. Co się tyczy elementu drugiego, a więc wystarczającej oceny krytycznej,

należy powiedzieć, że winna ona być proporcjonalna do istotnych praw i obowiązków

małżeńskich. Można tutaj mówić o dojrzałości proporcjonalnej w stosunku do tychże

praw i obowiązków. Nie wymaga się przy tym, by nupturient przewidywał wszystkie

implikacje zawieranej umowy małżeńskiej, odnoszące się do porządku prawnego,

moralnego, społecznego czy ekonomicznego. Nie jest też wymagane discretio absolutne,

pełne i wyczerpujące 13 . W odniesieniu do elementu trzeciego, tj. wystarczającej wolności

wewnętrznej należy powiedzieć, że weryfikuje się ona przede wszystkim w opanowaniu

wspomnianych już wszelkich impulsów i uwarunkowań wewnętrznych, jak psychonerwice

czy psychopatologie osobowości. Chodzi więc tutaj o wolność psychologiczną, która

wymaga, by impulsy innych władz człowieka na wolę nie były tak intensywne, że ją

determinują w sposób konieczny 14 . Trzeba wreszcie nadmienić, że dokonywanie wolnego

wyboru przez podmiot stanowi pewien proces obejmujący kilka etapów: motywacja,

rozważanie, decyzja, realizacja 15 .

Ponieważ kan. 1095, n. 2 deklaruje niezdolność do zawarcia małżeństwa jedynie

wówczas, gdy defectus discretionis iudiciijest gravis, a więc poważny, przeto w ocenie

owego przymiotu należy brać pod uwagę wspomniane już kryterium proporcjonalności w

stosunku do przedmiotu zgody małżeńskiej. Oznacza to, że brak rozeznania oceniającego

będzie poważny wówczas, gdy będzie nieproporcjonalny do owego przedmiotu 16 .

Gravitatis braku rozeznania oceniającego nie da się więc ustalić w oparciu o kryteria

medyczne, psychiatryczne i psychologiczne, gdyż w ten sposób do dziedziny prawniczej

wprowadzałoby się pojęcie należące do innej dyscypliny. „Tego, jakie rozeznanie

oceniające potrzebne jest do zawarcia małżeństwa - czytamy w wyroku rotalnym c. Di

Felice -nie można określić żadną miarą skądinąd wziętą; rozeznanie to winno być jedynie

proporcjonalne do rzeczywistości, jaką jest małżeństwo. Nupturienci powinni nie tylko

teoretycznie, lecz i konkretnie ocenić, czy są w stanie wypełnić obowiązki małżeńskie

oraz przekazać i przyjąć - poprzez wolny wybór - prawa małżeńskie, czy też nie” 17 .

W orzecznictwie Roty Rzymskiej przyjmuje się powszechnie, iż w ocenie domniemanej

nieważności małżeństwa z kan. 1095, n. 2 należy posługiwać się zawsze kryterium

proporcjonalności między stopniem zakłócenia samej zdolności poznawczo - wolitywnej i

emocjonalnej a przedmiotem materialnym i formalnym konsensu małżeńskiego 18 .

Stosownie do sformułowania kanonu, poważny brak rozeznania oceniającego winien się

12 Pompedda, Lecture du canon 1095, jw. s. 275-276.

13 Zob. Dec. z 4 II1974r. c. Pinto, W: L'Incapacitas (can. 1095)nelle „sententiae selectae" coram Pinto,

Citta del Yaticano 1988 s. 102.

14 Pompedda, Lecture du canon 1095, jw. s. 278.

15 Góralski, Kanoniczna zgoda małżeńska, jw. s. 41-42.

16 Zob. Dec. z 30 V 1987 r. c. F i o r e, Quademi Studio Rotale 2: 1987 s. 19-20.

17 W. Góralski, Poważny brak rozeznania oceniającego w świetle wyroku Roty Rzymskiej c. Calogiovanni z

10 III 1992 r. Ius matrimoniale 5: 1994 s. 78 (jest to fragment powołanego w tym orzeczeniu wyroku c.

Di F e 1 i ce z 13 XI 1976 r.).

18 W. Góralski, Nieważność małżeństwa z tytułu poważnego braku rozeznania oceniającego z powodu

toksykomanii u obojga stron (kan. 1095, n. 2) w wyroku Roty Rzymskiej z 23 II1990 r. c. Stankiewicz, Ius

matrimoniale 3: 1992 s. 90.

2. Poważny brak rozeznania oceniającego

Druga postać niezdolności do zawarcia małżeństwa występująca w kanonie, to poważny brak

rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich, wzajemnie

przekazywanych i przyjmowanych. Wymóg discretio iudicii, jako pochodzący również z

prawa naturalnego, był suponowany implicite w kpk z 1917 r., został zaś wzięty pod uwagę

explicite przez Papieską Komisję do Rewizji KPK, znajdując następnie swoje miejsce w

zbiorze Jana Pawła II.

Zdolność rozeznania oceniającego mieści się w wewnętrznej strukturze aktu ludzkiego i

odnosi się do sądu czyli oceny praktycznej co do małżeństwa zawieranego hic et nunc.

Zdolność do takiego rozeznania, proporcjonalnego w stosunku do małżeństwa, wymaga

zatem od podmiotu wystarczającego poznania intelektualnego przedmiotu zgody

małżeńskiej, następnie zdolności oceniającej, inaczej krytycznej, wreszcie wolności

wewnętrznej czyli zdolności swobodnego wybor 11 . Można zatem powiedzieć, że pojęcie

discretio iudicii zawiera w sobie trzy elementy: 1) wystarczające poznanie intelektualne; 2)

wystarczająca ocena krytyczna (umowy małżeńskiej w niej samej; motywów dla jej

zawarcia; wpływu samej umowy na osobę kontrahenta); 3) wystarczająca wolność

wewnętrzna (w ocenie motywów oraz w panowaniu nad impulsami i uwarunkowaniami

7 Zob.Dec. z 19X 1985 r. c. Di F e 1 i c e, Monitor Ecclesiasticus 111:1986nr 1-2 s. 154-155.

8 U. Navarrete, Capila nullitatis matrimonii in Codice I.C. 1983. Gressus historicus versus perfectiorem ordinem

systematicum, W: Iustus Iudex. Festgabe fur Paul Weseman zum 75. Geburstag von seinen Freunden und

Schulerrn, Essen 1990 s. 271-272.

9 „In primo commate, matrimonialis incapacitas subiecti oritur ex eius absoluta incapacłtate (saltem tempore

consensus) eiliciendi ąuemlibet actum humanum, ob defectum sufficientis usus rationis", Dec. 22 VII 1993 r.

c. Burkę, Monitor Ecclesiasticus 119: 1994 nr 4 s. 511.

10 Zob. Pompedda, Annotazioni, jw. s. 39-40.

11 Góralski, Kanoniczna zgoda małżeńska, jw. s. 39.

Prawo kanoniczne – ćwiczenia

- 3 -

odnosić do istotnych praw i obowiązków małżeńskich, wzajemnie przekazywanych i

przyjmowanych. Biorąc pod uwagę treść kann. 1055 § 1 oraz 1057 § 2 kpk należy

powiedzieć, że istotnych praw i obowiązków małżeńskich należy upatrywać w obrębie dóbr

małżeńskich: dobra małżonków, dobra potomstwa, dobra wierności i dobra sakramentu 19 .

Gdy chodzi o charakter niezdolności usankcjonowanej w kanonie, to należy najpierw

zauważyć, iż rozeznanie oceniające należy dokładnie odróżnić nie tylko od wiedzy, lecz także

od samej zgody małżeńskiej, stanowi ono bowiem uprzedni warunek do powzięcia ważnego

konsensu 20 . Dlatego też i brak rozeznania oceniającego trzeba dokładnie odróżnić od braku

zgody - tak jak przyczynę od skutku (przyczyną braku zgody jest brak rozeznania

oceniającego). W istocie swojej brak discretio iudicii. brakiem naturalnej zdolności osoby do

powzięcia zgody małżeńskiej, i tylko w swoich skutkach staje się brakiem zgody tejże

osoby 21 .

właściwego rozumienia incapacitatis wiąże się także z problemem relacji biegłego i

sędziego w sprawach o nieważność małżeństwa prowadzonych z kan. 1095, n. 3 kpk.

Nieodzowna jest tutaj świadomość tego, iż kryteriów psychologicznych i psychiatrycznych

nie należy mylić z kryteriami prawniczymi i kanonicznymi 24 .

Incapacitas assumendi winna się charakteryzować pewnymi właściwościami

przyjmowanymi tak przez doktrynę jak i przez judykaturę. Ich wskazanie jest pochodną

analizy samego pojęcia niezdolności, choć ta pierwsza może prowadzić do wielu

rozwiązań. Niekwestionowanym przymiotem incapacitatis jest jej ciężkość. Co się tyczy

postulowanej często uprzedniości niezdolności, to wolno wyrazić pogląd, iż przymiotu

tego nie można wymagać. Wystarczy bowiem, by incapatitas wystąpiła rzeczywiście w

momencie zawierania umowy małżeńskiej. To samo należy powiedzieć w odniesieniu do

żądanej, choć ostatnio przez coraz mniejszą ilość autorów i sędziów, trwałości

incapatatis. Wszak prawdziwa, a więc ciężka niezdolność jest z natury swojej trwała.

Istotne jest to, by występowała ona w chwili zawierania małżeństwa 25 . Wreszcie

odnośnie do absolutności czy względności niezdolności należy opowiedzieć się za

przymiotem jej absolutności, pojęcie bowiem incapacitatis zakłada, że chodzi o relację

podmiotu do istotnych obowiązków małżeńskich, a nie do osoby współpartnera 26 .

Co się tyczy elementu drugiego, a więc źródła incapacitatis, to wypada najpierw

zauważyć, iż przyczyna - natury psychicznej - powodująca ową niezdolność musi

stanowić jakiś stan patologiczny, możliwy do zdiag-nozowania 27 . Nie chodzi tutaj jednak

ani o przyczyny powodujące brak wystarczającego używania rozumu (odnoszące się do

n. 1), ani będące źródłem poważnego braku rozeznania oceniającego (odnoszące się do

n. 2), w przeciwnym bowiem wypadku niezrozumiałe byłoby wyodrębnienie przez

Prawodawcę trzeciej figury prawnej kanonu. Ta ostatnia odnosi się do podmiotu, który

posiadając wystarczające używanie rozumu a także niezbędny stopień rozeznania

oceniającego nie posiada jednak zdolności - z uwagi na uwarunkowania psychiczne - do

wypełnienia istotnych obowiązków małżeńskich, które świadomie, w sposób wolny i

właściwie ocenia i chce pojąć. Owe uwarunkowania, które składają się na anomalię

psychiczną nie są same z siebie przyczyną nieważności małżeństwa, są natomiast

źródłem niezdolności do powzięcia konsensu małżeńskiego 28 .

Pojęcie przyczynowości zostało ujęte w tekście kanonu w znaczeniu przyczyny formalnej:

zwrot ob causas naturaepsichicae oznacza, że niezdolność o której mowa powinna się

odnosić do struktury psychicznej podmiotu, niezależnie od jej przyczyny sprawczej, która

nadprzyrodzonych, albo też mogli nie zaakceptować niezbędnych ograniczeń i ciężarów w życiu

małżeńskim czy to z powodu przeszkód w sferze nieświadomości, czy to niewielkich patologii nie

naruszających wolności ludzkiej, czy to wreszcie braków w porządku moralnym". Allocutio Summi

Pontificis ad Praelatos Auditores, Administros Ad-yocatosąue Rotae Romanae, Communicationes 19 :

1987) s. 7; Zob. także W. Góralski. Dialog sędziego z biegłym w sprawach o nieważność małżeństwa z

tytułu niezdolności psychicznej w świetle przemówienia papieża Jana Pawła II do Roty Rzymskiej z 5

II1987 r. W: Mazowieckie Studia Kościelne, T. 1. Pod red. M.M. Grzybowskiego, Płock 1990 s. 28-29.

24 Pompedda, Lec turę du canon 1095, jw. s. 281.

25 Góralski, Niezdolność do podjęcia, jw. s. 33-40; P a v a n e 11 o, // reąuisito delia perpetuita nell'

incapacita di assumere le obbligazioni essenziali del matrimonio (can. 1095, n. 3), Roma 1994 s. 56-58;

Zob. Dec. z 19 II 1982 r. c. P o m p e d d a. RRDec. 74 : 1982) s. 89.

26 Góralski, Niezdolność do podjęcia, jw. s. 40.

27 Zob.Dec. z22II 1980r. c. B r u n o, RRDec. 72:1980 s. 128;Dec. z 16X111985r. c. Pompedda, RRDec.

77 : 1985) s. 586.

28 Góralski, Niezdolność do podjęcia, jw. s. 40-41; Zob. Dec. z 6 VI 1990 r. c. P a 1 e s t r o, w: Diritto

Ecclesiastico 101: 1990 nr 3 s. 218.

3. Niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich

Trzecią postacią niezdolności do zawarcia małżeństwa, objętą n. 3 omawianego kanonu, jest

niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich z przyczyn natury psychicznej.

Podczas gdy dwie pierwsze postaci (zawarte w nn. 1-2 kanonu) odnoszą się do samego aktu

psychologicznego konsensu, tj. do elementów wewnętrznych i istotnych aktu ludzkiego,

którymi są rozum i wola, a więc do niezdolności podmiotu do podejmowania aktów ludzkich,

to n. 3 stanowi tytuł nieważności innej natury. Dotyczy on mianowicie przedmiotu zgody

małżeńskiej, którym jest węzeł małżeński, a konsekwentnie istotne obowiązki małżeńskie 22 .

Deklarując i w tym przypadku prawo naturalne Prawodawca kościelny bierze więc pod

uwagę sytuację, w której ma miejsce niemożliwość dysponowania przez dany podmiot

przedmiotem zgody małżeńskiej, nawet wówczas gdy posiada on wystarczające używanie

rozumu a także niezbędne rozeznanie oceniające.

Bliższa analiza normy prawnej pozwala dostrzec w jej strukturze trzy następujące elementy:

1) niezdolność (niemożliwość) podmiotu do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich; 2)

źródło niezdolności w postaci przyczyn natury posychicznej; 3) istotne obowiązki małżeńskie.

W odniesieniu do elementu pierwszego należy podkreślić, że zarówno doktryna prawa

kanonicznego, jaki orzecznictwo zwracająbaczną uwagę na potrzebę zróżnicowania

pomiędzy niezdolnością do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich a trudnością w ich

podjęciu. Jedynym kryterium odróżniającym te dwie odrębne rzeczywistości może być

obiektywna konfrontacja stanu psychicznego, a więc możliwości podmiotu, z istotnymi

obowiązkami małżeńskimi. Na konieczność odróżniania niezdolności oraz trudności w

podjęciu, a tym samym wypełnieniu istotnych obowiązków małżeńskich, zwrócił uwagę m.in.

papież Jan Paweł II w swoim przemówieniu do Roty Rzymskiej z 5 II 1987 r. 23 . Sprawa

19 W. Góralski, Kanoniczna zgoda małżeńska, jw. s. 45-46; Zob. R. Sztych-m i 1 e r. Doktryna Soboru

Watykańskiego II o celach małżeństwa i jej recepcja w Kodeksie Prawa Kanonicznego z roku 1983, Lublin

1993 s. 420-422.

20 „Praeterea, discretio iudicii non solum a scentia sed ab ipso consensu accurate distinguenda est, nam

conditio praevia est ad validum consensum eliciendum". Dec. z 26 VI 1984 r. c. H u o t, RRDec. 76 : 1989) s.

434.

21 P.A.D'A v a c k, Cause di nullita e divorzio neldiritto matrimoniale canonico. T. 1. Firenze 1983 s. 116

22 W.Góralski,Niezdolnośćdopoajęciaistotnychobowiązkówmalżeńskich(k.a.n. 3 kpk i kan. 818 n. 3 kkKośc.

Wsch.), W: Przymierze małżeńskie. Pod red. W. Góralskiego, i R. Sztychmilera. Lublin 1993 s. 32.

23 Na szczególną uwagę zasługuje następujący fragment alokucji papieskiej: „Rozpad wspólnoty

małżeńskiej nie może nigdy stanowić dowodu na rzecz niezdolności (do zawarcia małżeństwa - przyp. W.G.)

kontrahentów, którzy mogli zaniedbać lub niewłaściwie korzystać z dostępnych im środków naturalnych i

Prawo kanoniczne – ćwiczenia

- 4 -

może być fizyczna (np. w przypadku zaburzeń psychicznych na bazie organicznej).

Rozróżnienie to, zdaniem P. Pavanello, ma ogromne znaczenie dla uniknięcia możliwych

nieporozumień 29 .

W odróżnieniu od nn. 1-2 kanonu, w n. 3 zdecydowano się wskazać na naturę przyczyn

niezdolności. Z historii redakcji normy prawnej wynika, że ograniczenie się tutaj jedynie do

przyczyn natury psychicznej incapacitatis pozostaje wynikiem troski Prawodawcy o to, by nie

została otwarta droga do nadużyć w tak delikatnej materii 30 . Klauzula ob causas naturae

pschicae wyklucza więc wszelkie formy niezdolności pochodzące od przyczyn fizycznych. W

pierwszym rzędzie odnosi się to do niezdolności spełniania aktów małżeńskich płynącej z

jakiejś przyczyny fizycznej (np. impotencji organicznej) 31 . Nie sposób jednak nie przyznać

słuszności głosom opowiadającym się - de lege ferenda - za zniesieniem owej klauzuli, która

może powodować istnienie luki prawnej sprawiającej, że w obszarze kan. 1095, n. 3 nie

mieściłyby się wszystkie możliwe przypadki niezdolności do podjęcia istotnych obowiązków

małżeńskich. Tym bardziej, że to, co dzisiaj przypisuje się niezidentyfikowanym do końca

wpływom psychicznym, w przyszłości będzie można, być może, uznać za efekt anomalii

czysto biologicznej i hormonalnej 32 .

Trzeba następnie powiedzieć, że przymiotnik psychiczny w odniesieniu do natury przyczyn

niezdolności do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich może być interpretowany

jedynie w sensie poważnej patologii psychicznej. Przemawiając do Trybunału Roty Rzymskiej

w dniu 5 lutego 1987 r. papież Jan Paweł II stwierdził, że nie wchodzą tutaj w grę

nieznaczne patologie, które nie dotykają istoty wolności ludzkiej, podobnie jak braki w

porządku moralnym. Tylko wówczas, zdaniem Ojca Św., anomalia psychiczna sprawia

nieważność małżeństwa, gdy narusza zdolność poznania i/lub chcenia w sposób istotny. W

tym samym duchu wypowiedział się Jan Paweł II w alokucji do wymienionego trybunału 25

stycznia 1988 r. potwierdzając, że tylko poważniejsze formy psychopatologii są w stanie

naruszyć istotną wolność osob y 33 .

Powyższe stwierdzenia nabierają oczywistości, gdy zostaną zastosowane do konkretnego

przypadku osoby, której udziałem stał się zwyczaj przeciwny jakiemuś istotnemu elementowi

małżeństwa (np. wierności), nie stanowiący jednak żadnej anomalii psychicznej. Taki czy też

inny zakorzeniony nawyk wpływa na predyspozycje woli czyniąc trudniejszym wybór

pewnych wartości (jak wierności), lecz nie pozbawia osoby jej istotnej wolności, jak to ma

miejsce wówczas, kiedy jest ona dotknięta poważnym rodzajem patologii psychicznej 34 .

Gdy chodzi o trzeci element analizowanej normy prawnej, jakim są istotne obowiązki

małżeńskie - będące przedmiotem niezdolności - to wypada powtórzyć to, co powiedziano

już wyżej w odniesieniu do n. 2 kanonu. W myśl mianowicie współczesnej doktryny i

orzecznictwa istotne obowiązki małżeńskie mieszczą się w obrębie dobra małżonków, dobra

potomstwa, dobra wierności i dobra sakramentu.

Dobro małżonków konkretyzuje się we wzajemnych relacjach międzyosobowych. Ich obszar

jednak jest nazbyt rozległy, by można było wskazać wyczerpująco istotne obowiązki

małżeńskie. W orzecznictwie rotalnym honum coniugum rozumie się jako wzajemne

oddanie się małżonków zarówno w sferze cielesnej jak i duchowej, co powinno

prowadzić do ich doskonalenia się. Jest to możliwe jedynie wówczas, gdy ma miejsce

ofiarne udzielanie się sobie przez strony, wspólna wymiana myśli oraz wzajemna pomoc

w wypełnianiu własnych zadań 35 . Istotnymi obowiązkami małżeńskimi w zakresie bonwn

prolis są: spełnianie - w sposób ludzki - aktów małżeńskich skierowanych do zrodzenia

potomstwa, ochrona życia poczętego, zachowanie przy życiu dziecka po urodzeniu,

wychowanie potomstwa 36 .

W odniesieniu do bonwn fidei istotnym obowiązkiem małżeńskim jest zachowanie

wierności wobec współmałżonka 37 .

W relacji bonum sacramenti istotnym obowiązkiem małżeńskim jest dochowanie

współmałżonkowi dozgonności, inaczej dozgonne trwanie w związku małżeńskim 38 . Co

się tyczy charakteru niezdolności do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich, to

należy powiedzieć, że pochodzi ona od przedmiotu konsensus, tj. jakiegoś istotnego

obowiązku, którego podmiot nie może podjąć i wypełnić. Jak już wyżej nadmieniano,

podmiot ten nie jest w stanie przekazać przedmiotu zgody małżeńskiej. Mówiąc inaczej,

incapacitas assumendi stanowi brak przedmiotu formalnego konsensu małżeńskiego, a

jeszcze inaczej - niemożność dysponowania tym przedmiotem 39 .

4. Odrębność i autonomia rodzajów niezdolności w kan. 1095, nn. 1-3 kpk

Deklarując w kan. 1095, nn. 1-3 kpk oraz w kan. 818, nn. 1-3 kkKośc. Wsch. niezdolność

do zawarcia umowy małżeńskiej - wynikająca z samego prawa naturalnego -

Prawodawca kanoniczny wskazuje na trzy formy tej niezdolności, przy czym wspólną

cechą każdej z nich są zaburzenia psychiczne. W jednym i tym samym kanonie znalazły

się w ten sposób: carentia sufflcientis usus rationis, gravis defectus discretionis iudicii

oraz incapacitas assumendi obligationes matrimonii essentiales.

Pytając o własną odrębność i autonomię wymienionych w kanonie postaci niezdolności

do zawarcia małżeństwa należy najpierw stwierdzić, iż doktryna i judykatura zgodne są

co do tego, że są to trzy odrębne tytuły niezdolności konsensualnej, niezależnie od

podawanych racji tych różnic 40 . Racje te zresztą dotyczą ujmowania owych różnic w

kategoriach kwalitatywnych i kwanty tatywnych, a więc odnoszących się bądź jedynie do

stopnia zakresu oraz intensywności niezdolności, bądź do samej jej jakości 41 .

Jak już wspomniano, struktura fundamentalna kanonu w obowiązującej redakcji

35 Zob. Dec. z 12III 1975r.c.Masala, MonitorEcclesiasticus 101: 1976nr 1 s. 203; Zob. także F. Gil de Las

Hera s, La incapacidad para asumir y las tribunales ecclesiasticos espanoles, Ius Canonicum 27 : 1987 nr

53 s. 271-272; C. Burkę. Some eflections on canon 1095. Monitor Ecclesiasticus 117: 1992 nr 1 s. 135.

36 Zob. Góralski, Kanoniczna zgoda małżeńska, jw. s. 60-63.

37 Niemożność zatem przekazania partnerowi wyłącznego praawa do aktów małżeńskich stanowi

incapacitas assumendi. Chodzi tutaj o poważne zakłócenie instynktu seksualnego, uniemożliwiające

wyłączność aktów współżycia seksualnego ze współmałżonkiem. Zob. P.A. B o n n e t, Uessenza del

matrimonio canonico. Cont-ributo allo studio dell' amore coniugale, Padova 1976 s. 291.

38 J.M.Pinto Gomez, Incapacitas assumendi matritnonii onera in novo CIC, W: Dilexit iustitiam. Studia in

honoem Aurelii card. Sabattani. Citta del Vaticano 1984 s. 29; Zob. Dec. z 11 V 1978 r. c. P a r i s e 11 a,

II Diritto Ecclesiastico 103 : 1978 nr 2 s. 49-52.

39 P a v a n e 11 o, jw. s. 14-16; P o m p e d d a, Lecture du canon 1095, jw. s. 280.

40 M.F. Pompedda, Incapacity to assume the essential obligations ofmarriage. W: Incapacity for Marriage,

Roma 1987 s. 195.

41 Zob. P a v a n e 11 o, jw. s. 40.

29 P a v a n e 11 o, jw. s. 30.

30 U. N a v a r r e t e, Capita nullitatis matrimonii, jw., s. 270.

31 Zob. A. Mendonca, Incapacity to Contract Marriage: Can. 1095, Studia Canonica 19 : 1985) s. 296-297.

32 P o m p e d d a, II consenso matrimoniale, W: II matrimonio nel nuovo Codice di Diritto Canonico, Padova

1984 s. 134-135; Góralski, Niezdolność do podjęcia, jw. s. 42-43; P a v an ell o, jw. s. 30-31.

33 „... solo le formę piu gravi di psicopatologia arrivano ad intaccare la liberta sostanziale delia persona",

Allocutio ad Rotae Romanae auditores coram admisos diei 25 11988, AAS 80 : 1988) s. 1182.

34 Pavanello, jw. s. 33-34.

Prawo kanoniczne – ćwiczenia

- 5 -

pochodzi z roku 1971. Papieska Komisja do Rewizji KPK wypowiedziała się wówczas

następująco: „Podczas gdy w dwóch pierwszych przypadkach istotnego braku doznaje sam

subiektywny, czysto psychologiczny akt zgody małżeńskiej, to w ostatnim przypadku akt taki

może być powzięty ze strony kontrahenta, lecz ten ostatni jest niezdolny do wypełnienia

przedmiotu tejże zgody, stąd niezdolny jest również do wypełnienia podjętego obowiązku" 42 .

Należy zatem powiedzieć, że brak wystarczającego używania rozumu i poważny brak

rozeznania oceniającego czynią nieważną zgodę małżeńską w sposób niejako bezpośredni

dotykając integralności aktu ludzkiego, natomiast niezdolność do podjęcia istotnych

obowiązków małżeńskich czyni zgodę małżeńską nieważną, ponieważ podmiot nie dysponuje

przedmiotem tej zgody.

Niezdatności będące przedmiotem dyspozycji nn. 1 i 2 kanonu odnoszą się do niezdolności

podmiotu do podejmowania aktów ludzkich, przypisywanych władzom duchowym tegoż

podmiotu: z uwagi na brak wystarczającego używania rozumu lub też brak należytego

rozeznania oceniającego naturalnie wystarczającego do ważnego zawarcia umowy

małżeńskiej. Choć więc obydwa numery normy prawnej stanowią dwa tytuły nieważności, do

których - stosownie do okoliczności - można sprowadzić przypadki niezdatności do wyrażenia

zgody małżeńskiej, to jednak nie różnią się one aż tak od siebie, by w procesie musiały być

uważane pod względem wszystkich skutków jako znacznie różniące się. Racja bowiem

przyczynowa, której należy przypisać brak zgody, sama przez się niczego nie wnosi do

określenia tytułu nieważności. Niezdatności więc, o których mowa wnn. 1-2 kanonu są

określane i formalnie odróżniane od jakichkolwiek innych na podstawie tego, że nie ma

wówczas zgody naturalnie wystarczającej do ważnego zawarcia umowy małżeńskiej z uwagi

na coś, co dotyczy samych władz podmiotu, zadaniem których jest zgodę te ukształtować i

powziąć 43 . Gdy chodzi natomiast o niezdatność, o której mowa w n. 3 kanonu, to wskazanie

na kryterium służące do określenia specyfiki tego tytułu nieważności jest nieco trudniejsze,

ponieważ nieważność ta pochodzi od przedmiotu konsensusu małżeńskiego, którego

podmiot nie może podjąć i wypełnić. Należy więc określić, jakie obowiązki małżeńskie są

istotnymi, co do których może mieć miejsce niezdolność ich wypełnienia 44 .

Poddając dalszej analizie dyspozycje numerów 1 i 2 oraz 3 kan. 1095 można następnie

powiedzieć, że osoba kontrahenta, w momencie konstytuowania się małżeństwa, nabiera

znaczenia w podwójnym wymiarze: najpierw jako podmiot działający (przyczyna sprawcza)

zgody małżeńskiej, a następnie jako przedmiot tegoż konsensu (przyczyna materialna).

Trafnie wyraża to przyjmowana przez scholastyków zasada: „totus homo toti homini In

matrimonio obligatur" 45 . Konsekwentnie także zdolność osoby do zawarcia małżeństwa

powinna być uwzględniana w podwójnym aspekcie: z jednej strony nupturient powinien być

zdolny -jako przyczyna sprawcza zgody małżeńskiej - do rozumienia i chcenia w stopniu

adekwatnym do rangi sprawy jaką jest małżeństwo (tak by był w stanie powziąć konsens

będący z punktu widzenia psychologicznego prawdziwym aktem ludzkim), z drugiej zaś, jako

przyczyna materialna, powinin jawić się jako ważny przedmiot tegoż konsensu. By móc

42 „Dum in duobus prioribus casibus ipse actus subiectivus sane psychologicus consensus defectu substantiali

laborat, in ultimo casu a parte contrahentis actus ille forte integer elici potest, ipse tamen incapax est

obiectum consensus implendi, inde incapax quoque assumptam obligationem illud implendi",

Communicationes 3 : 1971 s. 77.

43 Navarrete, Capita nullitatis matrimonii, jw. 271-272; W. Góralski, Systematyka tytułów nieważności

małżeństwa w zakresie zgody małżeńskiej w KPK z 1983 r. „Prawo Kanoniczne" 35: 1992 nr 1-2 s. 204.

ważnie podjąć zobowiązania, nie wystarczy rozumieć i chcieć przyjąć całokształt praw i

obowiązków stanowiących przedmiot formalny zgody małżeńskiej, trzeba również być

zdolnym do ich wypełnienia. Osoba powinna więc być - jeśli wolno użyć tego zwrotu -

matrimoniabilis, a więc powinna posiadać to wszystko, co pozwala, przynajmniej w

stopniu minimalnym, urzeczywistnić stan życia małżeńskiego w jego istotnych

elementach 46 .

Zestawiając ze sobą nn. 1-2 oraz n. 3 kanonu należy powiedzieć, że także w obrębie nn.

1 i 2 kanonu podmiot jest niezdolny do podjęcia, a tym samym do wypełnienia, istotnych

obowiązków małżeńskich. Przy czym źródłem tej niezdolności pozostaje tutaj brak

rozeznania oceniającego, występujący w sytuacjach objętych zarówno n. 1 jak i n. 2

kanonu 47 .

Czy niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich (n. 3 kanonu) zawiera w

sobie niezdolność do powzięcia zgody małżeńskiej jako aktu psychologicznego (nn. 1-2

kanonu)? Wbrew dawniejszym opiniom niektórych autorów przyjmujących taką tezę 48 ,

na powyższe pytanie wielu odpowiada dzisiaj negatywnie: nieprawdą jest, że gdy nie

istnieje lub jest niemożliwy przedmiot zgody małżeńskiej, nie może tym samym istnieć

akt psychologiczny konsensu małżeńskiego. Wszak, jak zauważa Navarreta, przedmiot

aktu woli nie jest przedmiotem samym w sobie, lecz takim, jakim przedstawia go

intelekt 49 . Mówiąc inaczej, incapacitas assumendi nie dotyka samych elementów

formalnych konsensu małżeńskiego, dotyka zaś jedynie jego przedmiotu 50 . Można

powiedzieć, że w przypadku niezdolności do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich,

powzięta zgoda małżeńska jest sama z siebie wystarczająca, lecz nieskuteczna, ponieważ

doznaje braku własnego przedmiotu 51 .

Inną opinię w tym względzie reprezentuje C. Burkę podkreślając, że incapacitas tkwi

całkowicie w podmiocie, kanon bowiem mówi o niezdolności tych, którzy..., a więc o

osobach. Niezdolność konsensualna zawarcia małżeństwa ma zawsze swoje źródło w

jakimś braku po stronie podmiotu. Zdaniem wybitnego audytora rotalnego, każdy z

trzech tytułów nieważności zawartch w kan. 1095 dotyczy niezdolności konsensualnej i

niesie ze sobą obecność braku lub niewystarczalności po stronie kontrahenta co do

przedmiotu (małżeństwo), który zamierza wybrać. Cały kanon traktuje o nieadekwatności

podmiotu w stosunku do przedmiotu zgody małżeńskiej. Jeśli tak, stwierdza Burkę, to

podział kanonu na trzy tytuły powinien wskazywać na to, że brak występujący w

podmiocie kształtuje się wewnętrznie w różny sposób w każdym z trzech przypadków.

Analiza więc kanonu postuluje dokładniejsze określenie natury i podstawy każdego

44 Navarrete, Capita nullitatis matrimonii, jw. s. 272; Góralski, Systematyka tytułów nieważności jw. s. 204.

45 A. Di H a 1 e s, Glossa in ąuattuor libros sententiarum Petri Lombardi, nuncprimo reperta atgue primm

edita. T. 4, Firenze 1957 s. 465.

46 P a v a n e 11 o, jw. s. 40-41.

47 Gdy chodzi o relację n. 2 do n. 1 kanonu, to należy zauważyć, że podstawowym elementem

składającym się na pojęcie discretio iudicii jest wymóg objęty treścią n. 1 (wystarczające używanie

rozumu). Mówiąc inaczej, wystarczające używanie rozumu stanowi warunek sine qua non rozeznania

oceniającego.

48 Zob. m.in. S. Villeggiante, Uefficienza delia wlonta nel consenso mat-rimoniale, W: Bordeline, nevrosi e

psicopatie in riferimento al consenso matrimoniale nel diritto canonico. Roma 1981 s. 70; Dec. z 23 II

1980 c. F i o r e, RRDec. 72 : 1980 s. 103.

49 U. N a v a r r e t e, Ecclesia sanat in radicematrimonia inita cum impedimento juris divini, Periodica 52

:1963 s. 371; Zob. także G.J. S c h r e c k, The relalionship between the Capacity to give Matrimonial

Consent andthe Incapacity to Assume the Obligations ofMarńage, according to Canon 1095, 3 ofthe Code

of Canon Law, Roma 1991 s. 101.

50 Zob. Dec. z 17 I 1967 r. c. A n n e. RRDc. 59 : 1967 s. 28-29.

51 Tamże.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: